یەكەم: دەروازە

عێراق وەك وڵات، لە میانی ڕێكکەوتنی سایكس پیكۆ لە 1916 وە و، لە دوای جەنگی جیهانیی یەكەم لە لایەن بریتانیاوە، بیرۆكەی گەڵاڵەبوونی دەستی پێ كرد. دوای چەندین ساڵ ئەم دەوڵەتە پێك هێنرا و، وەك هەموو دەوڵەتێك، پێویست بوو بونیادی هزری و ڕێبازی سەرەكیی پێكهێنەری شوناسی بۆ دابنرابایە. دیارە هزری نەتەوەییی عەرەبی بۆیە هەڵبژێردرا، كە پێشتر بڵێسەی یاخیبوونی عەرەبی بوو بەرامبەر عوسمانییەكان، ناسراو بە شۆڕشی مەزنی عەرەبی، كە لە ساڵی 1916 هەڵگیرسا. ئەم هزرە بە پاڵپشتیی ئینگلیز لە عێراق جێگیر كرا و، دواتر هێزی دەوڵەتی عێراقی و هەموو ئەو دەوڵەتە عەرەبییانەی كە لە ناوچەكە دامەزران، تاوەكوو ئێستا ڕێبازی هزری نەتەوەییی عەرەبی لە عێراق، ڕێبازی باڵادەستە و شوناسی نەتەوەییی عەرەبی لە عێراق، پشتی بەم ڕێبازە بەستووە.

ئەم لێكۆڵینەوەیە تایبەت بە ڕوونكردنەوەی بونیاد و ڕەفتاری ستراتیژیی ئەم ڕەوتە هزرییە لە عێراق لە ڕێگه‌ی ناساندنی گرنگترین ئاراستە و ڕەوتەكانی. بونیادی هزری سیاسیی عێراقی، پێویستە ئاراستە و ڕەوتەكانی دیكەیشی بناسرێنرێت و جیاوازیی نێوانیان بخرێتە ڕوو، بۆ ئەوەی بزانین ئاخۆ پرسی كورد لە ڕەگی بیركردنەوەی عێراقییەكاندا شوێن و مەكانی هەیە؟ بۆ ئه‌وه‌ی بزانین ئەو پاڵنەرە هزرییە كامەیە كە بڕیاری كوشتن و لەناوبردنی بەشێكی نەتەوەی كوردی داوە و، ماوەی سەدەیەكە نەهامەتی و ئاڵۆزی بۆ كورد دەنەخشێنێت؟ ڕەنگە ئەمەیش یارمەتیمان بدات، دەربارەی داهاتووی پەیوەندیمان لەگەڵ عێراقدا دوو جار بیر بكەینەوە. هزری نەتەوەییی عەرەبی لە عێراق، له‌ چەندین ڕەوت و ئاراستەی هزری و ڕێكخراوەیی پێك دێت كه‌ گرنگترینیان بریتین لە:

دووەم: رەوتی نەتەوەییی عەرەبی عەلمانی (سێكولار)[1]: لەسەر پەناگەی زیندووكرددنەوەی شارستانییه‌تی عەرەبی، بە فۆرم و هەیكەلیەتی خۆراوایی بونیاد نراوە. بە مانایەكی دیكە، هەوڵێكە بۆ دووبارەكردنەوەی هەنگاوەكانی خۆراوا بۆ زیندووكردنەوەی شوناسی نەتەوەیی و، چەندین تیۆریی كۆمەڵایەتیی تێكەڵكێش كردووە وەك سۆسیالیزم و لیبرالیزم و...هتد. بەزۆری هێمای فۆرمی عەشیرەتگەریی عەرەبی، ئاوێتەی بونیادی نەتەوەیی عەرەبی بۆتەوە و، لەناو هەموو ئاراستەكانی نەتەوەیی عەلمانیی عەرەبی بەرجەستە بووە، بەئاگایی چونكە تاوەكو ئێستا پێیان وەهایە عەشیرەتگەری پایەوستوونی سەرەكی پۆلێنكردنی عەرەب بوونە وهەرگیز نابێت دەستبەرداری ببن. ئەم ئاراستەیە لە مەودای سەدەی ڕابردوودا گۆڕەپانی عەرەبیی كۆنترۆڵ كردبوو و چەندان ئاراستە و و تێگەی جۆراوجۆری هەبوو، گرنگترینیان:

1. ئاراستەی بەعسی عەرەبی (البعث العربی): ئەم ئاراستەیە لە عێراق فەرمانڕەوایی دەكرد و، لە سووریا تاوەكو ئێستا فەرمانڕەوایی دەكات و لە چەندین وڵاتی عەرەبیدا بوون و پێگەی هەیە. ئامانجیان دامەزراندنی ئیمپراتۆرییه‌كە لە هەموو ئەو ناوچانەی پێیان وەهایە وڵاتی عەرەبیە، بە چاوی گومانەوە لە ئاراستە نەتەوەیییەكانی دیكەی دەڕوانن كە بۆ نەتەوەی عەرەبی كار دەكەن  پێیان وایە كە دەبێ هیچ ئامانجێك پیرۆزتر نەبێت لە عروبەت و هەر هەنگاوێك بۆ عروبەت بنرێت پیرۆزە ئەگەر چی توندوتیژی لێ بكەوێتەوە. ستراتیژییه‌كی بەرفراوانیان پەیڕەو كرد بۆ دووبارەناساندنەوەی عەرەببوون. پەیڕەوكردنی سیاسەتی سڕینەوەی شوناسی هەموو نەتەوە و پێكهاتەی ئیتنیی غەیرە عەرەبەكانیان جێبەجێ كرد كە لەناو سنووری ئەو وڵاتانەی  دەژیان كە تیایدا بەعس باڵادەست بووە یان تاوەكوو ئێستا باڵادەستە، لەناو ئاراستەی بەعسیدا چەندان ڕەوت و قوتابخانە هەیە، گرنگترینیان:

1.  بەعسی عەرەبی سۆسیالیستی، لەهەناوی پارتی بەعسی سۆسیالیستی عەرەبی دەرپۆقاوە، پێیان وەهایە عەرەب بوون بەروترین ئاستی پیرۆزیە وەدەكرێت هەركەسیك ببێت بەعەرەب، بەم پێیەش هەستان مێژووی ئیسلام و عەرەبیان دووبارە نوسیەوە وزۆربەی پێكهاتەكانی ژێر دەستیان بە عەرەب پۆلێنكرد، ودژی هەموو ئاراستەیەك وەستانەوە داوای خۆناسینەوە بكات دوور لە بونیادی عەرەبی. لەناو بەعسیەكان دوو ئاست سەركردایەتی هەیە ئاستێكیان پێی دەوترێت ئاستی نەتەوەیی كە هەموو وڵاتانی عەرەبی دەگرێتەوە وئاستی دووەم پێی دەوترێت ئاستی قوتری(سەركردایەتی لەسەر ئاستی نێوخۆیی وڵاتێك لەوڵاتانی عەرەبی). دوو ڕەوتی سەرەكیی لێ لەدایك بوو: چەپ لە سووریا و ڕاستڕەوەكان لە عێراق.
2. بەعسیی ڕۆشنبیریی كلاسیكی: كە باوه‌ری بە سۆسیالیزم نییە بەڵام باوەری بە "عروبەت" هەیە. ئەم ئاراستەیە لەناو هەموو پارت و ئاراستە عروبییەكاندا، بوون و مەودای هەیە.

لەسەر دەستی بەعسیەكان بەهەموو ئاراستەكانیان، چەندان تاوانی گەورە و دڕندانه‌ بەرامبەر بە كورد ئەنجام دراوە، وەك تەعریب (به‌عه‌ره‌بكردن) و تەبعیس (به‌ به‌عسیكردن) و ڕاگواستن و ئەنفال و كیمیاباران و چه‌ندین تاوانی گەورەی تر. پرسی كورد لەسەر دەستی ئەم ڕەوتە، تووشی ئاڵۆزیگه‌لێكی گەورە بوویەوە.

1. ئاراستەی عروبی: ئەم چەمكە لە هەناوی بیری عروبی كلاسیكی دامەزراوە و بە هەمان شێوەی بەعسیبوون، ئاراستەی سۆسیالیزمی و كلاسیكییان هەیە. بەگشتی لەناو هەموو وڵاتانی عەرەبیدا بوونیان هەیە، زۆر لەسەر كەلتور وزمانی عەرەبی كاردەكەن. خۆیان بە میانڕەو هەژمار دەكەن، بەڵام لە ڕووی بابەتی بەرامبەر بە كەمینەكان زۆر دڕندانە ڕووبەڕوو دەبنەوە و لە بواری كەلتوری و زمانەوانی پەرەیان بە پرۆسەی تەعریب و كوشتنی كەلتوری كەمینەكان داوە. ڕەگی ئەم ئاراستەیە لەناو هاشمییەكان و رۆشنگەرە عەرەبییەكان سەری هەڵداوە. تاوەكوو ئێستا وەك ئاراستەیەكی نەتەوەییی عەرەبی لەناو هەناوی مەدەنیی عەرەبی، پێگەیەكی گرنگی هەیە. ئەم ئاراستەیە، چه‌ندین پرۆژه‌ی نەتەوەییی عەرەبی و، لە سەروویانەوە كۆمكاری عەرەبی و، چەندان پرۆژەی ڕۆشنبیریی دیكەی لەسەر ئاستی عەرەبی دامه‌زراندووه‌، كە تاوەكوو ئێستا بەردەوامه‌.
2. ئاراستەی نەتەوەییی عەرەبی ناسری (ناصری): هزرێكی نەتەوەییی عروبییە لەسەر دەستی "جه‌ماڵ عه‌بدولناسر" (سەرۆكی پێشووتری میسر)دامەزراوە. ئەم ئاراستەیە باوەری بە نەتەوەی عەرەبی یەكگرتوو هەیە، كە دەبێ لە میسرەوە ڕابەرایەتی بكرێت. ئەم ئاراستەیە، كۆماری عەرەبیی یەكگرتووی لە نێوان میسر و سووریا و سودان دامەزراند، كە پاش چەند ساڵێك هەڵوەشایەوە، .

سێیەم: چەق و ئاراستەی جوگرافیی هزری نەتەوەییی عەرەبی:

بە شێوەیەكی گشتی لەناو عروبییەكان، دوو چەقی سەرەكی هەبووە: یەكەمیان چەقی قاهیرەیە و، ئەوی دیكەیش چەقی بەغدادە. چەقی قاهیرە، پێی وایە میسر سەنتەری وڵاتانی عەرەبیسە و، دەبێ لە میسرەوە هەموو عەرەب كۆ بكرێنەوە و ڕابەرایەتی بكرێن. ئەم ئاراستەیە لە سەردەمی جه‌ماڵ عه‌بدولناسر زۆر بەهێز بوو، بەڵام وردە وردە تووشی لاوازی بووه‌تەوە. ئەم چەقە، پێیان وایە عێراق لە ئەو پەڕی ئوممەتی عەرەبییە (لە رۆژهەڵاتی وڵاتانی عەرەبیە) و، پێویستە بە ناوەندی بڕیاری عەرەبییەوە ببەسترێتەوە و، دەبێ بەهێز بكرێت تاوەكوو لە بەرامبەر ئێران وتوركیادا بەرگری بكات.  دووەمیان چەقی عێراقە، كە پێیان وایە عێراق ڕابەر و سەنتەری عروبەتە لە جیهانی عەرەبیدا و، دەبێ له‌ بەغداوە ڕابەرایەتیی پرۆسەی بەعەرەببوون بكرێت. هەردوو چەقەكە چەندان ساڵە بانگەشە و كیبڕكێی یەك دەكەن و بیروباوەڕیان لەناو خەڵك بەهێز دەكەن.

شایانی باسە ئاراستەیەك لەناو عروبییە عەلمانییەكان سەری هەڵدا، بۆ ئەوەی دیمەشق وەك پایتەختی عروبە دابنێن و، بەعسییەكانی سووریا ئەم چەقبەستنەیان پێ پەسەند بوو و، تاوەكوو ئێستایش پرۆپاگه‌ندەی بۆ دەكەن، لە ماوەی 20 ساڵی ڕابردوودا بەهۆی ئەو هەموو لاوازییه‌ی بەسەر قاهیرە و بەغداد و دیمەشق هاتووە، ئێستا باس لە دوبەی و ڕیاز و عەممان دەكرێ بۆ دامەزراندنیان وەك چەق وسەنتەری بەعەرەب بوون.

چوارەم: تێگەیشتنی هزری نەتەوەییی عروبی بۆ سیسته‌می سیاسی:

بەگشتی تێگەیشتنی هزری نەتەوەییی عەرەب بۆ سیستمی سیاسی گشتگیرە و هیچ سانسۆرێكی دامەزراوەیییان بۆ سیستمی سیاسی نییە، ئەوان تەنها دەسەڵاتێكی سیاسییان دەوێت تا ئاواتی نەتەوەییی عەرەبی جێبەجێ بكات، بەمەش بانگەشە و كاركردن بۆ سیتمێكی سیاسیی مەكەزی و ئاراستەكراو دەكەن، ئەزموونی بەڕێوبردن و دامەزراندنی سیسته‌می سیاسیی عەروبییە عەلمانییەكان لە چوارچێوەی سیسته‌مێكی ناوه‌ندی تاوەكوو دیكتاتۆری دەناسرێتەوە، هەموو كۆدەتاكانی جیهانی عەرەبی لەسەر دەستی ئاراستەكانی ئەم ڕەوتە ئەنجام دراون.

پێنجەم: هزری نەتەوەییی عەرەبی ئیسلامی: بونیادێكی هزری سیاسیە پێككراوە لە تێگەیشتنێكی گشتی بۆ دامەزراندنی یەكێتی نەتەوەیی عەرەبی ئیسلامی لەژێر چەتری ئیسلامیدا، بە شێوەیەكی سەرەكی، بونیادی هزری سیاسیی ئیسلامی، بەپێی مەزهەب پۆلێن دەكرێت، گرنگترینیان دوو ڕەوتی سەرەكییە:

1. هزری نەتەوەییی عەرەبی ئیسلامیی سوننە: ئەم بونیاتە هزرییە، دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای سەدەی نۆزدەیەم بە سەرهەڵدانی هزری وەهابی لەناوچەی نەجد، دواتر گەڵالەبوونی لەناو شۆڕشی دامەزراندنی خیلافه‌تی ئیسلامی، كە دواتر بە ناوی شانشینی عەرەبی سعوودی ناسرا و جێگیر بوو و، لەكۆتایییەكانی سەدەی نۆزدەیەم بە هۆی پشتیوانیی بریتانی، بونیادی ئیسلامییەتی عەرەبی لەناو هاشمییەكان لەدایك بوو، بەو بنەمایەی كە مافی عەرەبە، ڕابەرایەتیی جیهانی ئیسلامی بكات و خیلافەتی ئایینی و سیاسیی موسڵمانەكان كۆنترۆڵ بكەن. دواتر لە میسر بە هۆی چەندان ئاراستە و بۆچوونی ئایینی و مەزهەبی، كە هەوڵی زیندووكردنەوەی خیلافەتی ئیسلامییان دەدا دوای لەناوچوونی دەوڵەتی عوسمانی ئاراستەی ئیخوانی موسلمین لەدایك بوو. ئیخوان موسلمینەكان لەناو جیهانی عەرەبی و ئیسلامیدا تەشەنەیان كرد و چەندەها ئاراستە و بونیادی جۆراوجۆریان لێ بوویەوە، بەڵام وەك بونیادێكی ئیسلامیی نەتەوەییی عەرەبی خۆی پاراست.

 لە هەناوی ئاراستەی نەتەوەییی عەرەبی ئیسلامی، هزری جیهادی لەدایك بوو و، ئاراستەی ئاوات و داواكاریی سیاسییان سنووری هەموو جیهانی ئیسلامی گرتەوە. چەندین ڕەوت، ئاراستە، پارتی سیاسی و ڕێكخراوی جۆراجۆریان لە عێراق هەیه‌ و، ڕابەرایەتیی بزووتنەوەی یاخیبوونی سوننەكان لە خۆرئاوای عێراق، بەپێی بنەمای هزری عەرەبیی ئیسلامی ئەنجام دەدرێت.

1. هزری نەتەوەییی عەرەبیی ئیسلامیی شیعی: ئەم ئاراستەیە بە شێوەیەكی سەرەكی لە ڕەگ و ڕەچەڵەكی، دەگەڕێتەوە بۆ ئیخوان موسلمین و ئاراستەی پارتی تەحریری ئیسلامی، لەناو حەوزەی نەجەفی گەڵاڵە بوو بۆ دوو مەبەست؛ بەستنەوەی شیعایەتی وعروبەت و ئاوێتەكردنیان بە پلەی یەكەم و، بە پلەی دووەم دژایەتیكردنی كۆمۆنیزم لە عێراقدا. ئاراستەی نەتەوەییی عەرەبیی شیعی لەناو عێراقدا پشتیوانێكی یه‌كجار زۆری بەدەست هێنا بەتایبەت لە لایەن نەتەوەخوازە عەلمانییەكانی عەرەب و، بەتایبەت حزبی بەعسی عەرەبی و ئاراستەی عروبییەكان و توانی لەناو شیعەكان هەنگاوی جێگیربوون بسەپێنێت كاتێك بەشێكی زۆری شیعەی عێراقیان كرد بە عەرەب. بۆیە، بونیادی نەتەوەیی لای ئیسلامی شیعی، زۆر بەهێزترە. بەهێزترین پارتی سیاسیی بەرجەستەكراوی ئەم ئاراستەیە، پارتی دەعوەی ئیسلامییە. چەند ڕەوتێكی سەرەكی لەم ئاراستەیەدا هەیە وەك ئاراستەی عێراقیی ئیسلامیی شیعە، كە پێیان وایە عێراق سەنتەری جیهانی ئیسلامی و عەرەبییە و دڵی پیرۆزی شیعەیە؛ ئەم ئاراستەیە لەناو شیعە عەرەبەكان باوتر و جێگیرترە. ئاراستەیەكی دیكەی هەیە كە شیعەگەرایییان لەلا پەسەنترە له ڕەگی نەتەوەیی كە بە تێڕوانینی ئەوان گومانی لەسەر هەیە. بۆیە، ئەو ئاراستەیه‌، وەك فۆرمێكی چاوەڕوانكراو بۆ داهاتوویەكی پیرۆز لە لای مەزهەبی شیعی، كار بۆ دروستكردنی یەكێتییه‌كی سیاسی لەناو شیعەكانی جیهاندا دەكات.

شەشەم: چەق و ئاراستەی جوگرافیی هزری نەتەوەییی عەرەبیی ئیسلامی:

چەقی ئاراستەی نەتەوەییی عەرەبیی ئیسلامی بە شێوەیەكی سەرەكی، لە قاهیرە، سعوودیا، نەجەف، كەربەلا، قوم و ئیستانبۆڵ چەقیان بەستووە، لەگەڵ بوونی چەندین ئاراستەی دیكە، بەتایبەت لەناو توندڕەوەكاندا كە بونیادی ئایدیۆلۆژی و زیندووكردنەوەی مێژووی عەرەبیی ئیسلامی دەكەنە ڕێپێشاندەریان بۆ چەقبەستن لە چەندین شاری دیكەی جیهانی عەرەبی و ئیسلامی.  

حەوتەم: تێروانینی هزری نەتەوەییی عەرەبیی ئیسلامی بۆ سیسته‌می سیاسی: بە شێوەیەكی گشتی بونیادی هزری ئیسلامی كار بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامی بە فۆرم و شێوازی جۆراجۆر، دەكات. هەر هەموویان، لەسەر پیرۆزیی دەوڵەتی خیلافەتی ئیسلامی كۆكن. هەر ئاراستەیەك لەناو مێژووی ئیسلامیدا فۆرمێكی مێژوویی لا پەسەندە وەك نموونەیەكی پیرۆز سەیری دەكات وەك نموونەی دەوڵەتی ڕاشدی و دەوڵەتی عەبباسی و دەوڵەتی ئەمەوی. لەناو شیعەكان بونیادی تیۆری بۆ دەوڵەتی "ویلایەتی فەقیھ" دانرا بۆ ئەوەی ببێتە دامەزراندنێكی نوێ بۆ گەڵاڵەكردنی شێوازی دەوڵەتی مەزهەبی شیعی، كە لەناو عێراقدا پەیڕەوان و لایەنگرانی لەم دوایییانەدا خەریكە زۆر زیاد دەكات و، پێشتر بەو شێوەیە بە ئەرێنی لێی نەدەڕوانرا.

زۆربەی بونیادی هزری ئیسلامی، بڕیاری قبووڵكردنی ڕێكار و ئامرازی بونیادی سیاسیی خۆراوایان داوە وەك هەنگاوێكی كاتی بۆ بەدەستهێنانی توانستی جێبەجێكردنی ئامانجی گەییشتن بە دامەزراندنی دەوڵەتی خیلافەتی ئیسلامی و، هەندێك لە توندڕەوەكانیان ئەو ڕێكارەیشیان پێ قبووڵ نییە.

هەشتەم: بونیادی هزری نەتەوەییی عەره‌بی و ئاراستە بەستراوەكانی:

ئیشكالیەتی هزری نەتەوەییی عەرەبی لە عێراق، بە هەردوو لایەنی ئیسلامی و عەلمانییەوە، بە ڕەگی ترسناكه‌وه‌ بەستراونەتەوە، كە ڕێگرن لە بەردەم بوونی وەك هزرێكی ئەرێنی بۆ عێراق، ئەوانیش بەم شێوەیه‌ن:

1. پاوانخوازبوونیان: هزری عەرەبی عەلمانی و ئیسلامی، هزری پاوانخوازن‌؛ ئامانج و ئاراستەیان بۆ دامەزراندنی ئوممەت و نیشتمانی عەرەبی یان دامەزراندنی دەوڵەتی خیلافەتی ئیسلامییە، ئەمەش بەمانای دامەزراندنی دەوڵەتی ئیمپەراتۆریەتی دەگەیەنێت و سنوری چەندین ناوچەی هەرێمێ لەخۆی دەگرێت. ئەم پاوانخوازییەی هەیانە هەرگیز ڕێگه نادات عێراق لەناو سنووری دەوڵەت_نەتەوە سەركەوتوو بێت بەڵكوو عێراق وەك چەقێك یان بنكەیەك بۆ جێبەجێكردنی ئامانجی پاوانخوازی بەكار دەهێنرێت، ئینجا بە هەر شێوازێك بێت. پرۆژەكانی یەكێتیی عەرەبی، هەوڵی سەربازی، جەنگیی هەرێمی و ئاراستەی سیاسەتی ده‌ره‌وه‌ لە ماوەی پێشوودا بەڵگەی حاشاهەڵنەگرن لەسەر ئاواتی دامەزراندنی وڵاتی عەرەبی.
2. بەستراوەبوونیان بە دەرەوە: هزری نەتەوەییی عەرەبی، جگە لەوەی بە بونیادی پاوانخوازیی سنوورەكانی دەوڵەتی عێراقی دەشكێنێت و عێراق دەكات به‌ ئامراز بۆ بەدیهێنانی ئامانجێكی ئەنتۆلۆژی،  بە دروستبوون و گەشەسەندنیدا تەنها نەوەستاوە لەناو سنوری عیراق، بەڵكو هەموو جیهانی عەرەبی دەگرێتەوە و ئامانجیشیان لە دەرەوەی عێراقەوە ئاراستە دەكرێن، ئەمەیش وەهای لێ دەكات عێراق بە تۆڕێكی نادیار لە هاوپەیمانییەكی نەتەوەیی لەرزۆك ببەسترێتەوە، بەمەبەستی ئەنجامدانی ململانێی جەمسەرگیریی ناوچەیی.

بەم پێیەیش هەرگیز ئاراستەی هزری نەتەوەییی عەرەبی بۆ بەرژەوەندیی دانیشتووانی عێراق نییە و، لە بەرژەوەندیی جێگیربوون و ئاشتی لە عێراقدا نییە.

نۆیەم: ئیشكالیەتی ئاراستەی نێوخۆییی بونیادی هزری نەتەوەییی عەرەبی عەلمانی و ئیسلامی:

لەبەر ئەوەی ئامانجی هزری عەرەبی، دامەزراندنی یەكەیەكی سیاسیی ئاواتگیڕە لەناو یەكێتییەكی عەرەبی و ئیسلامیدا، ئەوە عێراق دەبێتە بنكەی دەستپێكردن و دامەزراندن لە لای ئەوانەی هەڵگری ئەم بیروباوەڕه‌ن و لەناو عێراق كار دەكەن. بۆ ئامادەكردنی عێراقیش بۆ ئەم مەبەستە، تێڕوانینی سیاسه‌ته‌ ناوخۆیییه‌كان لە ڕووی ئابووری، سیاسی، فكری و كۆمەڵایەتییه‌وه‌ بۆ ئەم ئامانجە، چڕ دەكرێتەوە. بۆیە، هەرگیز بە داواكاریی ناوخۆییی گەشەكردن و پێشخستن و چارەسەكردنی داواكاریی نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبیی پێكهاتەكانی عێراق، ڕازی نابن.

جگە لەوەیش، بەستراوەبوونی ئاراستە و ئامانجەكانی نەتەوەییی عەرەبی بە جوگرافیایەكی بەرفراوانتر لە عێراق، كە چەندین بونیاد و ئاراستەی جۆراوجۆر و كارتێكردنی ئالۆز دروست دەكەن، ئەو راستییەمان پێ دەڵێن كە نابێ چاوەڕوان بكرێت لە سیاسەتمەدارانی عێراق، لە هەڵگرانی ئەم بیروباوەڕە، بتوانن بە سەربەخۆیی بڕیاری چارەسەكردنی گرفتەكانی نێوخۆی عێراق بدەن؛ لەبەر ڕای گشتیی ئیسلامی و عەرەبی، كە بایەخی پێ دەدەن و، لەبەر هێز و ئاراستە نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبییەكانی ناوچەكە، كە پێوەی بەستراونەتەوە.

دەیەم: ئیشكالیاتی سیاسه‌ته‌ ناوخۆیییه‌كانی بونیادی هزری نەتەوەییی عەرەبیی (عەلمانی-ئیسلامی) لەسەر پێكهاتەكانی عێراق:

جگە لەوەی ئەم بیروباوەڕانە لەبەر سروشتە تۆتالیتارییەكانیان لایەنگران و شوێنكەوتووانیان لەناو عێراق بەكار دەهێنن بۆ ئامانجی نەتەوەیی و ئایینییەكی گەورەتر لە عیراق.  بۆیە ئاراستەی سەرەكیی كاركردنیان توندڕەوی و شۆڤینیزمی لێ دەكەوێتەوە كە بە شێوەیەكی خراپ هەڵدەڕژێتە سەر ئەو پێكهاتانەی كە پێیان وایە دژی ئەو ئامانجە مەزنە دەوەستنەوە، یان هەڕەشە لەسەر ئەو ئامانجانە دروست دەكەن. بەداخەوە، كورد بووەته‌ قوربانی؛ چونكە عەرەب و مسوڵمانانی دیكە كە باوەڕیان بە هزری نەتەوەی عەرەبیی هەیە، بە هەردوو ئاراستەكەی عەلمانی و ئیسلامییه‌وه‌، وا تێ گەیەندراون كە كورد بە هۆی دەستتێوەردانی دەرەكی كار دەكەن بۆ ئەوەی عەرەب و مسوڵمانان بەو ئامانجە پیرۆزە نەگەن كە خودا و ڕاستییەكانی مێژوو، مزگینییان پێ داوه‌ (بەپێی باوەڕی خۆیان). ئێمەی كوردستانی، زۆر بەڕوونی توندڕەوی و شۆڤینیزمی ئەم بیروباوەرانەمان بۆ دەركەوتووە. دەیان هەزار شەهید و، سەدان هەزار دەركراو و دوورخراو لەوڵات و، ملیۆنان تەعریبكراو، جگە لە چەندەها ئازار كە لە تەمەنی چەند نەوەیەك بە درێژاییی سەدەی بیستەم تاوەكوو ئێستا، هەموو كوردستانییەكی گرتۆتەوە. بە بەردەوامبوونی ئەم جۆرە بیروباوەڕانە، چاوەڕوان دەكرێت توندوتیژی بەرامبەر كورد و پێكهاتەكانی دیكەی كوردستان و عێراق، هەر بەردەوام بێت.

یازدەیەم: ئیشكالیەتی ژیانی سیاسی لەناو ئاراستەكانی بونیادی هزری نەتەوەییی عەرەبی (عەلمانی-ئیسلامی)

ئاراستەی بیروباوه‌ڕی نەتەوەییی عەرەبی عەلمانی و ئیسلامی، چەندەها رەوت، ڕێكخراو، حزب، وقوتابخانەی هزری و ڕۆشنبیریی جۆراوجۆر لەخۆ دەگرێت. چەندین چەق و ڤێرژنی جوگرافی و لۆكاڵی هەیە. چەندەها چوارچێوەی ئابووری، پشتیوانیی لێ دەكات و، دامەزراوەی حكوومی و ناحكوومیی مەدەنی و سەربازیی نهێنی و ئاشكرا، پشتیوانیی لێ دەكات. لە بەرامبەریشدا چەندەها دژ و ئاڵتەرناتیڤی لەسەر ئاستی ناوخۆیی و دەرەكیی هەرێمی و نێودەوڵەتیی هەیە. جگە لەوەیش، ڕاستییەكانی ژیانی سیاسیی عەرەبی، بۆمانی دەسەلمێنن كە تەنگژەكانی نێوخۆییی ئەم بونیادە فكرییە زۆر زۆرە و، ململانێكان سنووری نییە؛ بەڵام تاوەكوو ئێستا، دیالێكتیكی گەشەسەندن و بەردەوامییان بەڕوونی بەدی دەكرێت. لەناو هەناوی هزری نەتەوەییی عەرەبی (عەلمانی و ئیسلامی) ، جەنگی ناوخۆیی هەیە كه‌ بەڕوونی و زۆر بەدڕندەیی و بێبەزەییی لەناو سووریا، لیبیا و عیراق دەركەوتووه‌. ململانێ لە نێوان ئاراستەی نەتەوەییی عەرەبی ئیسلامیی شیعی، دژی ئاراستەی نەتەوەییی عەرەبی عەلمانی و ئیسلامی سوننە لە ناوخۆی خۆیاندا لە 2003وە لە عێراق بەڕوونی لە جەنگێكی بێبەزەییدا بەرامبەر بەیەك دەركەوتووە. بەڵام لە بەرامبەریشدا، لەهەندێ حاڵەتدا توانیویانە، لەنێو خۆیان نزیك ببنەوە و كاری هاوبەش بكەن، كاتێك ئاراستەی نەتەوەییی عەرەبی ئیسلامیی سوننە لەگەڵ حزبی بەعس، كە ئاراستەیەكی عەلمانییە، له‌ دژی ئاراستەی نەتەوەییی عەرەبی شیعی و ئەمریكا بوەستنەوە، ئاراستەی نەتەوەییی بەعسی عەلمانی لەگەڵ ئاراستەی نەتەوەییی شیعەی ئیسلامی، لە ڕێگه‌ی حزبی دەعوەوه‌ هاوبەشی و نزیك كاریان كردووە، ئەمەش رەنگە زۆر لایەن لەنهێنیی پەیوەندیی نێوان حزبی دەعوە و تیرۆرستانی قاعیدە وداعش روون بكاتوە وەك چۆن پەیوەندیی نێوان سەددام حوسێن و تیرۆرستەكانیش ڕوون دەكاتەوە.

دوازدەیەم: ئەنجام:

لە ئەنجامدا، كوردستان ڕووبەرووی سیاسه‌ته‌كانی ئەم بونیادە هزرییانە دەبێتەوە. لەماوەی نزیك له‌ یەك سەدە ستراتیژیی فێرژنە جیاجیاكانیان، ئەم هزرە بۆ كورد ڕوون بوونەتەوە، ئاراستەی ئیسلامی سوننی، ئەنفالی كوردی كردووە و، ئاراستە عەلمانییەكانیشیان بە هەمان شێوە ئەنفالی كوردیان كردووە. ئاراستەی نەتەوەییی شیعە، لە پاراستنی ئەنجامی سیاسەتی بەعسی، كە پیشتر بەرامبەر بە كورد ئەنجامی دابوو، بەردەوام بوو و، ئابڵووقه‌ی ئابووریی دەرهەق كوردستانیان سەپاند، ورۆژانەش هەرەشەی ئەنفالكردنی كوردیش دەكەن. بە شێوەیەكی گشتی، زۆربەی هەرە زۆری ڤێرژنەكانی هزری نەتەوەی عەرەبیی لە عێراق، مەكتەبی عەسكەرییان هەیە و میلیشیای سەربازیی تایبەتان دامەزراندوە، یان میلیشیایی نزیك به‌ خۆیان هەیە. ئەمەیش پاڵمان پێوه‌ دەنێت دوو جار بیر بكەینەوە لەو داهاتووەی كە چاوەڕێمان دەكات كاتێك رازی ببین بە ژیان لەگەڵ هزری نەتەوەییی عەرەبی و سیاسەت و تێڕوانینیان سەبارەت بە چارەسەكردنی پرسی كوردستان و پرسی هەموو پێكهاتە و كەمینەكان كە لەگەڵیاندا دەژین. چونكە جگە لەوەی ئەوان ددان بە مافی ڕەوای گەلان بۆ چارەی خۆنووسین نانێن، تێڕوانینی پیرۆزگەراییی نەتەوەیی و ئایینییان، پاڵیان پێوه‌ دەنێت هەرگیز ڕەحم و بەزەیییان بەرامبەر ئەو گەلانەی دەیانەوێت خۆیان لەو ئامانجەی ئەوان بەدوور بگرن، نەمێنێت.