(جەنگ لەسەر مێژوو)

پاژی دووەم:

پێشەكی:

ته‌لەعفەر ناوچەیەكی ئاوەدان و ڕەنگینە و، ڕەگوڕیشەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمانێكی زۆر كۆن، بەڵام پچڕانێكی زۆر لە ڕێڕەوی مێژووییی ئەم ناوچەیەدا بەدی دەكرێت. زۆربەی تۆمارە مێژوویییەكان لە چەند سەدەیەكی دیاریكراودان؛ وەكوو ئەوەیە ئەو ناوچەیە چاخ و سەردەمەكانی دیكەی نەبینیبێت. ئەم حاڵەتەیش لای لایەنەكان دەگۆڕدرێن. هەر لایەنێك سەردەمێكی وەكوو سەرەتای مێژوو دیاریی كردووە و چیتر بە مێژوویەكی دیكە ڕازی نابێت. بەئاشكرا دیارە جەنگێك لەسەر مێژووی ته‌لەعفەر بەرپا بووە؛ ئەو جەنگەیش دەمێكە بەڕێوە دەچێت و چەند لایەنێك بەشداریی تێدا دەكەن.

لە 15/8/2017دا لە حەوزەی نەجەف، لە وتارێكدا بەرامبەر بە هەزاران ئەندامی حەشدی شەعبی، كە بڕیار دراوە بەشداریی جەنگی ته‌لەعفەر بكەن، سەید سافی ڕای گەیاند: "ئەم جەنگە، جه‌نگێكی مێژوویییە؛ سەركەوتنیش لەم جەنگەدا ڕاستكردنەوەی مێژووە و، گێڕانەوەی دادپەروەرییە بۆ بنەماڵەی پێغه‌مبەر."^([1]) بەم پێیەیش، ڕوون دەبێتەوە كە هەر تۆماركردنێكی مێژوویی بۆ ته‌لەعفەر و ساغكردنەوەی ڕووداوێكی مێژوویی، ڕاستەوخۆ كاریگەری لەسەر مێژووی هەموو ناوچەكە دروست دەكات. ئەم بابەتە هەوڵ دەدات ئیشكالیەتی دیالكتیكی مێژووی ته‌لەعفەر بخاتە ڕوو، بە مەبەستی ڕوونكردنەوەی ڕەهەندێكی ئاڵۆز لە ڕەهەندەكانی ململانێ، كە هەموو ناوچەكەی گرتووەتەوە و، هۆكارەكانی پشت ئەم جەنگە دەردەخات و كاریگەرییەكانی دەخاتە ڕوو.

1. ڕێڕەوی مێژووی ته‌لەعفەر:

ته‌لەعفەر ناوچەیەكی مێژوویی و دێرینە و، ئاسەواری سەرجەم شارستانییەته‌كانی چاخە كۆنەكانی تێدا هەیە. لە سەردەمی ئاشوورییەكاندا زۆر بایەخیان بە ته‌لەعفەر دەدا. هەندێك دەڵێن، قەڵاكەی لەو سەردەمەدا دروست كراوە. لە سەردەمی ئاشووریدا گرنگی و بایەخێكی زۆری هەبوو. ئاشوورییەكان بە بەهەشت ناویان دەبرد؛ بەهەشتی خوداوەندی عیشتار. لەگەڵ شنگال بەشێك بوونە لە دەوڵەتی میتانی، دواتریش حیتییەكان (Hittite). لەگەڵ شنگال و ناوچەكانی دەوروبەریان مەیدانی جەنگی سەرەكی بوونە لە نێوان حیتییەكان و ڕۆمانییەكان و، لە نێوان ساسانییەكان و ڕۆمانییەكانیشدا بنكەیەكی جەنگ و ململانێ بووە. ڕۆمانییەكان ناویان نابوو تلسافاتا و، لەژێر فەرمانڕەواییی بیزەنتییەكاندا بوو؛ ساڵی640 كەوتە ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی ئیسلامی. دواتر خەواریجەكان كۆنتڕۆڵیان كرد، تاوەكوو لە ساڵی 740دا ئەمەوییەكان لە دیمەشقەوە داگیریان كرد و خەواریجەكانیان دەركرد. ئەمەوییەكان كردیان بە پایتەختی ویلایەتێك بە ناوی "جەزیرە" و، "مەروانی كوڕی حەكەم"، میری ئەو ناوچەیە بوو. لە 750ی زایینیدا دوڵەتی ئەمەوی لە جەنگێكدا لە نزیك زیێ گەورە لەسەر دەستی عەباسییەكان ڕووخا.^([2]) لە سەردەمی ئیسلامیدا گرنگییەكی زۆری پەیدا كرد، چونكە بنكەیەكی سەرەكیی بازرگانی بووە لەگەڵ دەوڵەتی بیزەنتی. لە سەردەمی ئەیوبیدا ته‌لەعفەر و شنگال گەشەیەكی یه‌كجار زۆریان كرد، چونكە بنكەیەكی سەرەكیی دەوڵەتی ئەیوبی بوون. دواتر بوو بە بەشێك لە دەوڵەتی "مەگۆل/ مەغۆل"، دواتر بوو بە بەشێك لە دەوڵەتی جەلائری و، ئینجا بوو بە بنكەیەكی سەرەكیی هەڵمەتی تەیموورە لەنگ. تاوەكوو ئێستا ئەو بازگەیەی تەیموورە لەنگ پێی دەگوترێت "تەیمورلر یولی" و سەنتەرێكی گرنگی دەوڵەتی قەرەقۆینلۆ و ئاققۆینلۆ بوو؛ لە 1504دا، بوو بە بەشێك لە دەوڵەتی سەفەوی. ^([3])                           

1. ئیشكالیەتی مێژووی ته‌لەعفەر لە سەردەمی عوسمانیدا:

ته‌لەعفەر، وەكوو زۆربەی شار و شارۆچكەكانی كوردستان، پشتیوانیی دەسەڵاتی عوسمانییەكانی كرد بە هۆی ناكۆكییان لەگەڵ سەفەوییەكاندا و، لە جەنگی چاڵدێران لە 1516دا بەشداریی كرد.^([4]) بەڵام لەگەڵ ئەوەیشدا ته‌لەعفەر هەرگیز بە فەرمانڕەواییی ڕاستەوخۆی عوسمانییەكان ڕازی نەدەبوون، بەتایبەت عەشیرەتەكانی دەوروبەری ته‌لەعفەر. بە شێوەیەكی گشتی، هەموو ناوچەكە، لەناویشیدا ته‌لەعفەر، بە هۆی سیاسەتی عوسمانییەوە گەشەی نەدەكرد؛ وردەوردە ته‌لەعفەریش بچووك دەبوویەوە. لە كاتی قەدەغەكردنی یەنەكجەرییەكان (ئینكشارییەكان) لە ساڵی 1826دا شوێنكەوتووانی بەكتاشی لە ته‌لەعفەر كەوتنە ژێر گوشارێكی زۆر، بەتایبەت دوای ئەوەی عوسمانییەكان سیاسەتی تەتریك و مەركزیكردنیان دەست پێ كرد، والیی مووسڵ، (محەمەد پاشا ئینجە بیرقدار)، ساڵی 1834 دەستی كرد بە هێرشكردن بۆ سەر ته‌لەعفەر. چەندین جار هەوڵی دا، سەركەوتوو نەبوو، دواتر بە هۆی خیانەتی ناوخۆییی عەشیرەتەكانییەوە، لە ساڵی 1841دا هەڕه‌شەكانی سەری گرت و، توانیی ته‌لەعفەر داگیر بكات. لەوێش چەند بڕیارێكی چارەنووسسازی دەركرد وەك:

1.  سەپاندنی ئاخاوتن بە زمانی عوسمانی و، ڕێگریكردن لە بەكارهێنانی هەر زمانێكی دیكە. ئەم بڕیارەیش تەنیا لە ته‌لەعفەر ماوەی 78 ساڵ جێبەجێ كرا. هیچ سەرچاوەیەك نییە ڕوونی بكاتەوە هۆكاری ئەم بڕیارە تایبەتەی عوسمانییەكان چی بووە. هەندێك لە سەرچاوەكان دەڵێن، "ئینجە بیرقدار" لە جەماعەتی تەنزیماتی تۆرانی بوو و بە عەقڵییەتی توركیزم كاری دەكرد، بەڵام ئەوە هەر بەناڕوونی دەمێنێتەوە کە بۆچی ئەو بڕیارە تەنیا لەسەر ته‌لەعفەر جێبەجێ كرا؟
2.  سەپاندنی مەزهەبی حەنەفی بەسەر ته‌لەعفەرییەكاندا؛ بەمەیش ڕێبازە سۆفیگەرییەكانی "قادری"، "نەقشی" و "بەكتاشی"، تووشی گیروگرفت بوونەوە.
3.  ڕووخاندنی شوورای سەرەكیی قەڵای ته‌لەعفەر؛ ئەمەیش وای كرد، بە قسەی مارك سایكس، چیتر ته‌لەعفەرییەكان نەتوانن وەكوو جاران دژی بەدەوییەكان بجەنگن.

لە ساڵی 1860دا جەنگی ناوخۆیی لە ته‌لەعفەر دەستی پێ كرد؛ ئەو جەنگە ڕوخسارێكی ئایینی - مەزهەبی و ڕەهەندێكی عەشیرەتگەریی هەبوو، کە ئەمانە هۆكاری سەرەكیی ئەو جەنگە بوون. جگە لەوەیش، ڕەنگدانەوەی ململانێیەك بوو لە نێوان كەلتووری كشتوكاڵی و كەلتووری ئاژەڵداریدا. ئەمە هەمووی بە سەرپەرشتیی ڕاستەوخۆی دەوڵەتی عوسمانی بوو، كە لە مووسڵەوە هەوڵیان دەدا ئەم جەنگە بەردەوام بێت. لایەنەكانی جەنگ بریتی بوون لە:

1. عەشیرەتە موسڵمانەكان و ئێزدییەكان.
2. مەسیحییەكان و عەشیرەتە كۆچەرەكان.
3. گوندە كشتوكاڵییەكان و عەشیرەتە ئاژەڵدارییەكان.
4. جەنگ لە پێناو داگیركردنی سەرچاوەكانی ئاودا.
5. جەنگ لە نێوان بەكتاشییەكان و عەشیرەتە سوننییەكاندا.

لە 1880دا دانیشتووانی ته‌لەعفەر، بە هەمان شێوەی دانیشتووانی مووسڵ، پشتیوانیی خۆیان بۆ شۆڕشی "شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری" دەربڕی. ئەویش دەیویست مووسڵ بكات بە پایتەختی ئەو دەوڵەتەی دەیویست دای بمەزرێنێت و عوسمانییەكان بە هەموو هەوڵ و تەقەڵڵایانەوە، ڕێگرییان كرد لەوەی شێخ عوبەیدوڵڵا بۆ ئەو ناوچەیە بكشێتەوە. لە 1890دا جەنگی ناوخۆیی، بە پێکهێنانی ئاشتی لە نێوان لایەنەكانی جەنگدا كۆتایی هات.

3. مێژووی هاوبەش لە نێوان ته‌لەعفەر و شنگالدا:

ته‌لەعفەر و شنگال یەك ناوچەن و هەر لە سەرەتای مێژووەوە ته‌لەعفەر بەشێك بووە لە شنگال؛ دواتر لەبەر چەندین هۆكاری ئاڵۆز، بنیادی ئیتنی و بیروباوەڕی ته‌لەعفەر جیاواز بوو لە هی شنگال.^([5]) لە كاتێكدا ئەم بنیادە ئیتنی و ئایینییە، تەواوكەری یەكبوونە؛ هەرچەندە تاوەكوو ئێستا ڕەگەزی لەیەكچووی ئایینی و ئیتنی لە نێوان ته‌لەعفەر و شنگالدا هەر ماوە. شنگال و ته‌لەعفەر هەردووكیان لە بناری یەك زنجیرە شاخن و لەناو یەك بازنەی جیۆلۆژیدان. لە ڕووی ئیدارییەوە، ته‌لەعفەر بەشێك بووە لە شنگال؛ تەنیا لە سەردەمی ئەمەویدا نەبێت، كە ته‌لەعفەر خۆی پایتەختی ویلایەتی جەزیرە بووە. شنگال سەر بە مووسڵ بووە، بەمەیش ته‌لەعفەر بووەتە بەشێك لە مووسڵ. لە ساڵی 1871دا شنگال بەشێك بووە لە دێرەزوور، بەڵام دوای 5 ساڵ گەڕێندرایەوە بۆ سەر مووسڵ. سەرجەم فەرمانەكانی سەر ئێزدییەكان، كە لە مووسڵ و بەغدا دەرکراون، لە ته‌لەعفەرەوە هێرشەكەیان ئەنجام داوە. دانیشتووانی ته‌لەعفەریش، وەكوو شنگالییەكان، ڕەتیان دەكردەوە لەناو سوپای عوسمانییەكاندا خزمەتی "سه‌فه‌ربه‌رلیك- Safarberlik" (خزمەتی سەربازی) بكەن. لە ساڵی 1917دا عوسمانییەكان هێزێكی زۆریان لە ته‌لەعفەر كۆ كردەوە بۆ ئەوەی جینۆسایدێكی دیكە لە شنگال ئەنجام بدەن، بەڵام بە هۆی جەنگ لەگەڵ ئینگلیز لە 1918دا، ئەو پلانە سەری نەگرت.

لە سەرچاوەكاندا باس لەوە دەكرێت، بە هۆی سیاسەتی عوسمانییەوە كەلتوور و ئایین و ئایینزای ته‌لەعفەر تووشی گۆڕانكارییەكی زۆر بوون. بەمەیش پەیوەندیی كۆمەڵایەتی لەگەڵ شنگال كەم بووەوە و، كێشەیەكی یه‌كجار گەورە بۆ شنگال دروست بوو، چونكە ئەوكات ته‌لەعفەرییەكان، بوون بە هێڵی پێشكەوتووی جیهادكردن لە دژیان. لەو كاتەیشەوە ژمارەی ئێزدییەكان لەناو ته‌لەعفەردا، بە هۆی دەركردن و ئەشكەنجەدانیان، بەرەو كەمی دەڕۆیشتن، کە دواتر ته‌لەعفەر بوو بە بنكەیەكی سەرەكیی لەشكركێشی دژی شنگال. پاشان لە ڕووی ئیدارییەوە ته‌لەعفەر لە شنگال جیا كرایەوە، بۆ ئەوەی شنگال بچووك بكرێتەوە و پەراوێز بخرێت.^([6])    

1. دیالكتیكی ململانێ لەسەر شوێنەوار و ڕهەندەكانی:

ته‌لەعفەر ناوچەیەكی دێرینە و مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ هەزاران ساڵ لەمەوبەر و، چەندین ئەفسانە لەناو ته‌لەعفەردا، هێشتا بەزیندوویی، تێگەیشتن و هەست و سۆزی دانیشتووانەكەی پڕجۆش و خرۆش دەكات. لە ناوچەی ته‌لەعفەر و بەتایبەت لە ئاڤكەنی (عیاضیة) 10 ئەشكەوتی سەردەمی مرۆڤی كۆنی لێیە، کە شایەتحاڵی بوونی مرۆڤی سەرەتایین لە ناوچەكەدا. جگە لەوەیش، 300 شوێنی ئاسەواری، لە سنووری ئیداریی قەزای ته‌لەعفەر تۆمار كراون و لە نزیك ته‌لەعفەر زەقورەیەك ((Ziggurat هەیە، لە هەمان دیزاینی زەقورەی كاشییەكانە، كە لە ئاگەرگوف (عەكركوفEkrkov)[7] بنیاد نراوە و، چەندین كڵێسا و پەرەستگه‌ی ئایینە جیاجیاكانی لێیە و، چەندین مەرقەدی پیاوانی ئایینی لەو ناوچەیە هەن. ئەوەی بەزەقی بەدی دەكرێت، خاوەندارێتیی ئەو ئاسەوارانەیه‌ لای پێكهاتە جیاوازەكانی ته‌لەعفەر. هەر پێكهاتەیەك خوێندنەوەی تایبەتی بۆ ئەو ئاسەوارانە هەیە و، هەوڵ دەدەن پیرۆزیی باوەڕی تایبەتی خۆیان بەو ئاسەوارانە ببەخشن؛ ئەمەیش وا دەكات چەندین گرژی و ململانێ سەر هەڵبدات. لایەنەكانی ململانێ لەسەر شوێنەوارەكان بەم شێوەیەن:

1. زۆر لە شوێنە ئاسەوارییەكان لە نێوان ئایینەكاندا مشتومڕیان لەسەرە، بەتایبەت ئەوەی نێوان ئایینی مەسیحی و ئیسلام و ئێزدی. ئەمەیش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی ئیسلامەكان زۆر جار لەسەر شوێنی مەسیحی و ئێزدی مزگەوتی خۆیان بنیات ناوە.
2. بوونی ململانێی زەق لەسەر مەرقەدی كەسایەتییەكان لە نێوان ئیسلام و مەسیحی لە لایەك و، لە نێوان مەزهەبەكانی ئیسلام لە لایەكی دیكەوە. زۆر جار مەرقەدی كەسایەتییەكی ئیسلام هەیە، مەسیحییەكان دەڵێن ئەوە كەسایەتییەكی مەسیحییە. بۆ نموونە، شوێنەوارێك هەیە ئیسلامی شیعە دەڵێن ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ ئیمام عەلی و، مەسیحییەكان دەڵێن، ئەمە شوێنی ڕەبەنێكی مەسیحییە.
3. لە ته‌لەعفەر ئاسەواری خدری زیندە (خدر ئیلیاس) هەیە؛ ئەم ئاسەوارە لە لای مەسیحی و ئێزدی و ئیسلامەكان پیرۆزە و هەموو ساڵێك لە نێوان 19 بۆ 25ی مانگی شوبات جەژنی خدری زیندە دەكەنەوە. لە ناوەڕاستی شەستەكاندا لە نێوان مەزهەبەكانی ئیسلامدا ململانێ لەسەر ئاسەواری خدری زیندە سەری هەڵدا. گەورەی حەوزەی نەجەف ڕای گەیاند، خەوی بینیوە هەر 12 ئیمامەكانی شیعە هەموو ساڵێك لەو ئاسەوارە دادەبەزن، بۆ ئەوەی مڕازی خەڵك جێبەجێ بكەن؛ بەمەیش ئەو ئاسەوارە كرا بە ئاسەوارێكی پیرۆز لە لای ئایینزای شیعەكان و، كەسانێكی زۆری ئایینەكانی دیكەیشی لە شیعە نزیك كردەوە، یان بوون بە شیعە.

لە مێژووی ناوچەكەدا چەندین جار پێكدادان لەسەر ئاسەوارەكان لە لایەن شوێنكەوتووانی ئایین و مەزهەبەكانەوە ڕووی داوە. شیعەكان بە گرنگی سەیری ئەو ئاسەوارانە دەكەن؛ تەنانەت لە دێرزەمانەوە فەتوایەكی ئایینییان هەیە بۆ جیهادكردن لە پێناو پاراستنی ئاسەوارە پیرۆزەكاندا، کە حەشدی شەعبی لەسەر ئەم جۆرە جیهادە دروست كرا. لە بەرامبەردا سوننەكان فەتوایەكیان ڕاگەیاندووە، بە ناوی جیهادی نەهێشتنی بتپەرستی، كە بۆ ڕووخاندنی ئاسەواری پیرۆز لای ئایین و ئایینزاكانی دیكە بەكاری دەهێنن و، لە ئەنجامی جێبەجێكردنی ئەو فەتوایەدا داعش بڕیاری دا لە مووسڵ و ته‌لەعفەر و شنگال ئاسەوارەكان لەناو بەرێت.

ئەنجام:

ته‌لەعفەر، وەكوو ناوچەكانی دیكەی عێراق، مێژوویەكی ئاڵۆزی هەیە، بە هۆی ململانێ لەسەر بەرحەقییەتی مێژوویی، كە لە نێوان پێكهاتەكاندا بەرپا بووە؛ ئەم حاڵەتەیش بووەتە هۆی شێواندن و شاردنەوەی مێژووی هەموو ناوچەكە و بەتایبەتیش ته‌لەعفەر. بۆیە مێژووی ململانێكان هێشتا بەزیندوویی ماونەتەوە. گرێی سەرەكی لەناو مێژووی ته‌لەعفەردا، دەگەڕێتەوە بۆ ئەو گۆڕانكارییەی لە باوەڕی ئایینی و مەزهەبییەکەیدا ڕووی داوە و، بووەتە هەوێنی سەرهەڵدانی گرژی و ئاڵۆزی لە ناوچەكەدا و، هاوکات بووەتە ستوونی سەرەكیی گۆڕینی ڕەگەزی ئیتنیی دانیشتووانەكەیشی؛ ئەم ئیشكالیەتەیش تاوەكوو ئێستا زیندووە و بەتوندی لەم ساڵانەی دواییدا ڕەنگی داوەتەوە، بەتایبەت لە كارەساتی شنگالدا.