پاژی سێیەم

سەرەتا:

ته‌لەعفەر خاوەن جوگرافیایەكی گرنگ و هەستیارە، مێژوویەكی دانەبڕاوی هەیە لەگەڵ ڕەنگدانەوەی گرنگیی هه‌ڵكه‌وته‌ جوگرافییەكەی، بەڵام كەس ناتوانێت نكۆڵی لە ڕۆڵی گرنگ و هەستیاری ڕەنگدانەوەی فرەچەشنیی ئایینی و باوەڕی مەزهەبی لەسەر ڕەفتاری كۆمەڵایەتی و سیاسیی ئەو ناوچەیە بكات. لەوەیش گرنگتر، باوەڕی ئایینی و مەزهەبی، كاریگەریی زۆری لەسەر گەڵاڵەكردنی ناسنامه‌ی ئیتن-نەتەوەی دانیشتووانی ئەو ناوچەیە هەیە. لەم پاژەدا باس لە ڕەگوڕیشەی باوەڕی ئایینی لە ته‌لەعفەر و كاریگەرییە جیۆپۆلیتیكییەكانی لەسەر كوردستان و ڕەنگدانەوەی ئەو كاریگەرییە لەسەر سەرجەم سیسته‌می سیاسیی عێراق دەكەین.

یەكەم: دیالێكتیكی مێژووی بیروباوەڕی ئایینی لە ته‌لەعفەر:

ته‌لەعفەر و شنگال، بە هۆی بەستنەوەی ئەو ناوچەیە بە سەرەتاكانی ڕووداوە گەورەكانی جیهانی ئیسلامییەوە، كە بە هۆیانەوە ململانێی مەزهەبی سەری هەڵدا، بوونەتە چەقێكی هەستیار لە ململانێی مەزهەبیی نێوان سوننە و شیعە.^[1] چەندین ئەفسانە و دیرۆكی جۆراوجۆر لەم ناوچەیە جێگیر بوونە، کە بیروباوەڕ و ڕگەزی ئەم ناوچەیە بەو ڕووداوانەوە دەبەستنەوە؛ هەر بۆیە خەڵكانێك دروست بوونە، ئێزدی بە ئەمەوییەكان دەبەستنەوە، لە هەمان كاتیشدا خەڵكانێك هەن ئێزدییایەتی دەبەستنەوە بە كارەساتی كوشتنی ئیمام حسێنەوە. ئەم دیرۆكانە هەستێكی ئاڵۆزیان لای موسڵمانەكانی ئەم ناوچەیە دروست كردووە، کە لە هەڵسوكەوتی كۆمەڵایەتی و سیاسییاندا ڕەنگی داوتەوە.[2] ئەفسانەكان دەڵێن، ته‌لەعفەر كۆتا ناوچەیە كە لایەنگرانی ئەمەویی تێیدا ماونەتەوە و نهێنییەكانی دەعوەتی ئەمەوی تێیدا شاردراونەتەوە، چونكە هەزاران سەرباز و لایەنگرانی ئەمەوی لەوێ جێگیر بوون.^[3] شایانی باسە لە جەنگی داعش و پێشتریش لە جەنگی نێوان سوننە و شیعەدا هەمان سیمبۆلەكانی ململانێی ئەو سەردەمە بەكار هێنراون و، ئێستایش هەزاران سەرباز لە نەجەف بە هەمان ڕۆحییەتی سەردەمانی ناوەڕاست ڕەوانەی جەنگ دەكرێن.

دووەم: ڕاستی و دروستیی بونیادی بیروباوەڕ لە ته‌لەعفەر:

زۆرێك لە ته‌لەعفەرییەكان كاكەیی بوونە، بەڵام دواتر بە هۆی پرۆسەی تەسەننون و تەشەییوعەوە ڕێژەی كاكەیی زۆر كەمی كردووە، تاوەکوو ئێستا دیالێكتیكی ئەم گۆڕانكارییە دیار و ئاشكرا نییە و لەبەر هەستیاریی ئەم جۆرە بابەتانە تاوەکوو ئێستا كۆڵینەوە لەسەر ئەم پرسە ئەنجام نادرێت و، وەکوو نهێنی لەناو هۆشیاریی گشتیدا ماوەتەوە. ڕەهەندی سیاسیی ئەم پاشەكشێیەی كاكەییبوون لەناو ته‌لەعفەر و دەوروبەریدا، لە لایەك دەگەڕێتەوە بۆ ئیشكالییەتی سیاسیی پشت پرۆسەی تەشەییوع و تەسەننون^([4]) و، لە لایەكی دیكەیشەوە دەگەڕێتەوە بۆ كاریگەریی خودی سروشتی بیروباوەڕی كاكەیی لەسەر چۆنێتیی پۆلێنكردن و ناساندنی ناسنامه‌ی بیروباوەڕی ئایینی، كە وای كردووە بە چەند پێناسەیەك دەركەوێت، بۆیە بە ناساندنێكی جۆراوجۆر دەخرێتە ڕوو؛ ئەمەیش هاوكات بە تێكەڵبوون لەگەڵ ڕەگەزی عیرفانی و سۆفیگەری، هاوبەشیی خۆیان لەگەڵ بیروباوەڕكانی دیكە دەدۆزنەوە و، ئیشكالییەتی گۆڕانكاریی سیاسی لە بونیادی ئایینزایی لەناو موسڵمانەكاندا وای کردووە زۆرێك لە كاكەیییەكان لەناو سوننە، یان شیعەدا بتوێنەوە. هەر ئەم حاڵەتەیش، بوو بە هۆی گۆڕینی ڕەگەزی ئیتنی و نەتەوەیی. ته‌لەعفەر لە ناوچە دەگمەنەكانە كە گۆڕینی باوەڕی ئایینی و مەزهەبی، بوو بە هۆكارێكی سەرەكیی گۆڕینی ڕەگەز و ناسنامه‌ی نەتەوەیی و نیشتمانی و، ئاراستەكانی گۆڕینی بیروباوەڕیش، بوون بە هەوێنی سەرهەڵدانی ململانێی ئایینی و مەزهەبی و، پێكهاتەكانی لە یەكتری ترازاند.

سێیەم: ڕەگەزی ململانێی نێوان سوننە و شیعە لەسەر ته‌لەعفەر:

دوای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق، پرۆسەی تەسەننون و تەشەییوع لە عێراق دەستی پێ كرد. ئەم پرۆسەیە بە پشتیوانیی چەندین لایەنی سیاسی ئاراستە دەكرا. ئیسلامی كوردی زەرەرمەندی سەرەكی بوو؛ لە جەنگدا دۆڕاندبووی. تۆڕی كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی و بیروباوەڕ لە كوردستان لەژێر گوشاردا بوون و بە هۆی قووەتی دەوڵەتەوە ڕێبازە ئیسلامییەكانی باشوور لە ناوچەكە بڵاو بوونەوە و، تێگەیشتنی ئایینیی دانیشتووانی ناوچەكە لە لای ئەوان نامۆ بوو. بۆیە زۆرێك لە دانیشتووانی ناوچەكە مێژووی خۆیان شاردەوە، دەیان عەشیرەت و شوێنكەوتەی ئایینزا شاراوەكان خۆیان بەستەوە بە مێژووی فەرمیی دەوڵەتی عێراقەوە، تاوەکوو خۆیان لە ئەشكەنجە و ترسی تەكفیر دوور بخەنەوە و لە پشتیوانیی دەوڵەت سوودمەند بن. لە ته‌لەعفەر ڕێبازەكانی نەخشی و قادری و بەكتاشی و قەلەندەری لە بەرامبەر تەسەننون و تەشەییوعی فەرمیی حکوومەتی عێراقدا پاشەكشێیان كرد و، بۆ ململانێی بەردەوام لەسەر تەبشیركردنی زیاتر لەو ناوچانەدا، سوننە و شیعە دەستیان كرد بە ململانێ و، هەر یەك دەیەویست سەرنجی زۆرترین ژمارە بۆ لای خۆی ڕابكێشێت.  

چوارەم: پرۆسەی تەشەییوع لە ته‌لەعفەر:

حەوزەی نەجەف لە سەرەتاكانی دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقدا پرۆسەیەكی بەرفراوانی بەشیعەكردنی عه‌لییوڵڵاهییه‌كانی، بە جەختكردنەوە لەسەر خاڵی هاوبەش، كە خۆشەویستییە بۆ ئیمام عەلی، دەست پێ كرد. ئەم پرۆسەیە لە بەدرە و جەسان دەستی پێ كرد تاوەکوو ته‌لەعفەر. ئەم پرۆسەیە تاوەکوو ئێستایش بەردەوامە و سەركەوتنی بەرچاویان بەدەست هێنا. محەمەد سەدر، كە یەكەم سەرۆكوەزیرانی شیعە بوو لە عێراق لە سەردەمی مەلەكیدا سیاسەتێكی تایبەت بۆ تەشەییوع لە ناوچەكانی ویلایەتی مووسڵ بەرپا دەكات و، دەست دەکات بە گۆڕینی ڕەگەزی ساداتی كاكەیی بۆ سەر موسەوی و بۆ ئەم مەبەستەیش بڕیاری حەوزەی نەجەف و بڕیاری هاشمییەكان بەدەست دەهێنێت.[5]

لە بەیاننامەكانی حەوزەی نەجەفدا باس لە هەڵمەتەكانی تەبشیر لەو ناوچانە دەكرێت و لە ماوەی 3 ساڵدا لە سەردەمی موحسین حەكیم، 7 ئایەتوڵڵا و 2 حوججەتەلئیسلام و 5 وتاربێژ و شێخ و سەید نێردراون بۆ ته‌لەعفەر و، ژمارەیەكی هاوشێوەیش نێردراون بۆ ناوچەكانی كەركووك و مەندەلی و جەلەولا و خانەقین و، لەو بەیاننامانە دەردەكەوێت كە گەورە زانایانی شیعە ماوەیەك لەم ناوچانەدا تەبشیری ئیمامییان كردووە.[6]

"كۆمەڵەی عەهد" (جمعية العهد)،[7] كە كۆمەڵەیەكی سیاسی بوو، ڕۆڵێكی گەورەی گێڕا بۆ گۆڕینی ناسنامه‌ی نەتەوەییی دانیشتووانی ئەو ناوچەیە، چونكە ئەو كۆمەڵەیە هاوپەیمانی بریتانیا بوو و دەیویست دەوڵەتێكی عێراقی-عەرەبی دروست بكرێت و، لە كاریگەریی تورك دوور بكەوێتەوە. ئه‌م كۆمه‌ڵه‌یه‌ لقێكی لە ته‌لەعفەر هەبوو و، دواتر بوون بە گەورەترین پیشتیوانی عێراق دژی ئەوەی بخرێنە سەر توركیا و، هەستی نەتەوەییی عەرەبیان لەناو ته‌لەعفەردا بە ئارگیۆمێنتی خۆشەویستی بۆ ئیمام عەلی، دامەزراند. ئەندامانی ئەم بزووتنەوەیە دواتر بۆ ئەوەی سەرنجی دانیشتووانی ئەو ناوچەیە بەرەو بەغدا و نەجەف ڕابكێشن، "بەكر سدقی"یان كوشت و بەشدارییان كرد لە قەتڵوعامی سێمێل و هێرشكردن بۆ سەر بارزانییەكان و هتد. حکوومەتی عێراق ئەمەی بە دەرفەتێكی زێڕین دانا بۆ ئەوەی ئەو ناوچانە ئاوێتەی عێراق بكات، بۆیە لەگەڵ حەوزەی نەجەف لە پرۆسەی تەبشیری ئیمامیدا كێشەی نەبوو، بەڵكوو پشتیوانییەكی زۆریانی كرد.

دوای هەرەسهێنانی شۆڕشی دێرسیم، پڕوپاگەندەی كەمالیستەكان عه‌لییوڵڵاهیی بەستەوە بە ماركسییەت و، لەم پرۆسەیەدا عێراق و دەوڵەتە عەرەبییەكان پشتیوانییان لەم پڕوپاگەندەیە كرد؛ بۆیە دژایەتیكردنی عەلەوییەت، بوو بە بەشێك لە پرۆسەی ڕووبەڕووبوونەوەی شەپۆلی كۆمۆنیستی. لە ته‌لەعفەر بە پیشتوانیی حکوومەت، زانایانی ئیسلامیی سوننی و شیعی ڕەوانەی ئەوێ دەكران و، حزبی تەحریری ئیسلامی ڕۆڵی زۆری دەگێڕا بۆ ئەوەی عه‌لییوڵڵاهی لەوێ نەمێنێت. یەكەم زانای ئایینی کە لە ته‌لەعفەر دەبێتە شیعەی ئیمامی، شێخ مەحموود بەرزنجی، ڕابەری تەكییەی قادری بوو لەو ناوچەیە و، تەكییەی قادریی كرد به‌ حوسەینییە.^([8]) لە بەرامبەریشدا ژمارەیەكی زۆر لە بەكتاشییەكان دەبن بە سوننەی حەنەفی، چونكە ئەوان خۆیان بە حەنەفی هەژمار دەكرد. بەم پێیەیش ژمارەی سوننەبوون و شیعەبوون له‌ بەرامبەر كاكەییبوون و سۆفییەكاندا لە هەڵكشاندا بوو.

بە هاتنی عەبدولسەلام عارف بۆ سەر تەختی عێراق، پرۆسەی دژایەتیی كۆمۆنیستی، یه‌كجار بەزەقی دەركەوت؛ لەهەمان كاتیشدا پرۆسەی دژایەتیی پرسی كورد زۆر زەق كرایەوە، ئەم دوالیزمە لەناو سیاسەتی حکوومەتی عێراقدا وەرگێڕایەوە سەر چەندین سیاسەت.[9] وەکوو پشتیوانیكردنی زیندووكردنەوەی هەستی ئایینی لەناو دانیشتووانی خەڵكی "ویلایەتی مووسڵ"دا بۆ ئەوەی لە ماركسییەت دوور كەونەوە، لە ته‌لەعفەر پرۆسەی تەشەییوع لە لایەن دەزگه‌ ئەمنییەكانەوە دەستی پێ كرد؛ كاتێك بەڕێوبەری ئەمنی ته‌لەعفەر لە 1963دا، بەفەرمی مەڕاسیمی عاشوورای ئەنجام دا.[10]

ئایەتوڵڵا موحسین حەكیم لە گوتەیەكیدا دەڵێت: "ئێمە بایەخ بە ته‌لەعفەر دەدەین، زیاتر لەوەی بایەخ بە نەجەف بدەین، چونكە ته‌لەعفەر بۆ ئێمە پێگەیەكی پێشكەوتووە لە باكووری عێراق." دوای ئەوە چەندین كۆنگرەی تایبەت بۆ تەشەییوعكردنی ته‌لەعفەر لە نەجەف و قوم ئەنجام دران و، چەندین لێكۆڵینەوە و په‌رتووك لەسەر ته‌لەعفەر ئامادە كران، چونكە ئەوە دەرفەتێكی زێڕین بوو بۆ ئەوەی ژمارە و پێگەی شیعەی ئیمامی بەهێز بكرێت.

لەگەڵ ئەوەیشدا، چەندین هۆكاری شاراوە و نادیار هەن، ڕەنگە لە داهاتوودا تەلیسمەكانیان دەركەون و بزانرێن. شایانی باسە پرۆسەی تەشەییوعی ته‌لەعفەر، هاوكات و هاوچەشن بوو لەگەڵ پرۆسەی تەشەییوعكردنی ناوچەكانی دیكەی وەکوو مەندەڵی و زرباتیە، كە سێ خاڵی سەرەكیی پاڵنەرەكانی دەخەینە ڕوو:

• سیاسەتی شیعەی دوازدە ئیمامی بۆ لەناوبردنی بەكتاشییەكان و كاكەیییەكان و شەبەكییەكان و نەخشییەكان و، هەموو ئەو قوتابخانە و ئایینزا و ڕێبازانەی كە نە بە سوننە پۆلێن دەكرێن، نە بە شیعە.
• بە هۆی ئەوەی سوننەكان هەموو ئەو ڕێبازە باتنییانەیان تەكفیر كرد، زانایانی شیعە بە دەرفەتیان زانی ئەو دۆخە ئاڵۆزە بقۆزنەوە، ئەو رێبازە باتنییانە بچنە لەژێر باڵی شیعەبوون، ئەوانیش لە ترسی ئەوەی تەكفیر نەكرێن لەلایەن سوننەوە، خۆیان دایە پاڵی شیعەوە.
• سیاسەتی حکوومەتی عێراق بۆ تەبشیركردن بە ئیسلام لەناو عێراقدا، دەرفەتی بۆ زانایانی شیعەی سەر بە حکوومەتی عێراق كردەوە، بۆ ئەوەی لەناو ئەو كۆمەڵگەیانەدا کە بە موسڵمان هەژمار ناكرێن، تەبشیر بكەن.

لە ڕاستیدا پرۆسەی تەشەییوع تەنیا ئەركی حەوزەی نەجەف نەبوو، بەڵكوو "حەوزەی قوم"یش ئەم ئەركەی ئەنجام دەدا و، لە كاتی گەیشتنی خومەینی بۆ عێراق بایەخێكی تایبەتی دا بە ته‌لەعفەر و پەیوەندییەكی توندوتۆڵی لەگەڵیان بەست و چەندین جار سەردانی ته‌لەعفەری كردووە؛ ئەمەیش بە پشتیوانی و یارمەتیی حکوومەتی عێراق بووە و، هەنگاوەكانیشی لە جێگیركردنی شیعەبوون لەو ناوچەیەدا ڕۆڵێكی زۆری بینی.

 پێنجەم: ته‌لەعفەر لە نێوان ئیخوان موسلمین و حزبی دەعوەی ئیسلامیدا:

لە پرۆسەی ڕووبەڕووبوونەوەی كۆمۆنیستیدا، هەڵمەتی زیندووكردنەوەی هەستی ئایینی دەستی پێ كرد و، ئیخوان موسلمین و حزبی دەعوە دەستیان بە ئەنجامدانی تەبشیری ئایینی لە ناوچەكەدا كرد. ئیخوان موسلمین زیاتر لە ناوچەكانی هەڵەبجە- مووسڵ كاریان دەكرد و حزبی "دەعوە"یش لە هێڵی باشوورەوە لە مەندەلی-ته‌لەعفەر كاریان دەكرد. هەر دوو لایەنیش لەناو ئێزدییەكاندا كاریان دەكرد، تاوەکوو بیانكەن بە موسڵمان. حزبی دەعوەی ئیسلامی لە ناوچەی ته‌لەعفەر و لە ڕێگه‌ی ئەو كەسایەتییانەی دەبوون بە شیعە، شوێنپێی خۆی بەهێز دەكرد. ڕەفتار و سیاسەتی حزبی دەعوە بەرامبەر بە تەلەعفەر، درێژكراوەی هەمان سیاسەتی "محه‌مه‌د سەدر"ە، كە لەو ناوچەیە جێبەجێی دەكرد.

شەشەم: بەعس و ململانێی مەزهەبی لەناو ته‌لەعفەردا:

گرفتی تەشەییوع لە ته‌لەعفەر لە سەردەمی سەددامدا سەری هەڵدابوو و نیگەرانی و ململانێیەكی بەربڵاویش لە ناوچەكەدا دەستی پێ كردبوو و، بەعسییەكان ببوون بە دوو بەش و هەر یەك بە لایەنی خۆیدا ڕاپۆرتی دژی ئەوی دیكە بەرز دەكردەوە بۆ بەغدا. "زیاء یەحیا ئەلعەلی"، یەكێک بوو لە سەركردە بەعسییەكان، كە پرۆسەی بەشیعەكردنی لە ناوچەكانی ته‌لەعفەر و كەركووك ئەنجام دەدا و یارمەتی و ئاسانكاریی بۆ پیاوانی ئایینیی شیعە دەكرد، تاوەکوو ئەو كارە ئەنجام بدەن.[11] لە هەشتاكاندا بەرپرسە سوننەكانی ناو حزبی بەعس چەندین جار هۆشدارییان داوە بەوەی بەرپرسە شیعەكانی هەمان حزب ڕۆڵی ئاسانكار و ڕێكخەری پرۆسەی تەشەییوع دەگێڕن. لەسەر ئەم بنەمایە زۆرێك لە سوننەكان، حزبی بەعس بە حزبی شیعەكان دەناسێنن و لە كاتی جەنگی عێراق و ئێران ئاڵۆزی لە نێوان لایەن و كەسایەتیی ئیسلامیی شیعە و حزبی بەعسدا دەركەوتن و چەندین كەسایەتیی شیعە لەناو ته‌لەعفەر بەرەو ئێران هەڵهاتن. بەپێی دانپێدانانەكانی بەعسییەكان دوای چەندین ساڵ، دەیانگوت پشتیوانی لە پرۆسەی تەشەییوع دەكرا بۆ ئەوەی ئێزدی و كاكەیی و شەبەكەكان بكرێن بە شیعە و ناسنامه‌ی كوردبوونیان كاڵ بكرێتەوە. لە كاتی بەرپاكردنی "هەڵمەتی ئیمانی" لە نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوودا، ئیخوان موسلمین لە عێراق گەشەیەكی زۆری كرد؛ لە ته‌لەعفەر چەندین پێكدادان لە نێوان سوننە و شیعەدا ڕوویان دا.[12]

حەوتەم: پرۆسەی تەشەییوع لە دوای 2003وە:

بە ڕووخانی ڕژێمەكەی سەددام، شیعە بەعسییەكان وەکوو خۆیان مانەوە و هیچ زیانێكیان پێ نەگەشت و لەناو حزبی دەعوەدا جێگه‌یان كرایەوە و لەگەڵ ئەمریكا ڕێك کەوتن و، سوننەكانیش دژی ئەمریكا وەستانەوە. دوای چەند مانگێگ، ململانێ لە نێوانیاندا دەستی پێ كرد و ئەو ململانێیە تاوەکوو ئێستا بەردەوامە و چەندین وێستگەی ترسناكی بەخۆیەوە بینیوە. گەورە بەرپرسانی عێراق بایەخی سەرەكییان بە پرسی ته‌لەعفەر داوە. ململانێ لە نێوان سوننە و شیعەدا لەناو ته‌لەعفەر لەسەر حیسابی مانەوەی پێكهاتەكانی دیكە بوو، كە تووشی چەندین نەهامەتی بوونەوە و گوشاریان لەسەر دادەنرا تا لایەنێك هەڵبژێرن. ته‌لەعفەر، بوو بە دوو بەش: بەشێكی بوو بە ناوچەی شیعەكان و، بەشێكیشی بوو بە ناوچەی سوننەكان، تا ئەو ئاستەی "مالكی" پێشنیاری كرد دیوارێك لە نێوانیاندا دروست بكات و حەشدی شەعبی بڕیار بدات بە دەركردنی سوننەكان بۆ ئەوەی تەنیا بۆ ئایینزای شیعە بێت.

ئەنجام:

ته‌لەعفەر ناوچەیەكی ئایینی و مەزهەبیی دەوڵەمەند بوو، بەڵام؛ بە هۆی پرۆسەی بەئیسلامكردنی سیاسی ئەو ناوچەیە و گۆڕینی بونیادی نەتەوەیی بۆ بەرژەوەندیی عەرەببوون و گۆڕینی بونیادی ئاینی بۆ بەرژەوەندیی ئیسلامبوون و چوارچێوەكردنی ئیسلامبوون تەنها بۆ بەرژەوەندیی شیعەی ئیمامی بێت، دانیشتووانی ئەو ناوچەیەی به‌ره‌و جەنگێكی ئایینیی خوێناوی ئاراستە كرد، کە تاوەکوو ئێستا بەردەوامە و، پێویستە هەنگاو بۆ پاراستنی ئایین و ئایینزا ڕەسەنەكانی ناو ته‌لەعفەر بنرێت، بۆ ئەوەی نەبن بە قوربانیی لایەنەكانی دیكە. زۆریش پێوستە ئەزموونی گۆڕینی بیروباوەر لەناو تەلەعفەر ببێتە زەنگێكی هەستیار و ڕێكاری پێویست بخرێتە بەر بۆ ئەوەی ئەم پرۆسەیە لە ناوچەیەكی دیكە ئەنجام نەرێت، یان ئەوەی لە تەلەعفەر ڕووی دا كاریگەری لەسەر ناوچەكانی دیكەی كوردستان دروست نەكات.