سەرەتا:

دۆخی سیاسی لە عێراق، هەنگاو بە هەنگاو بەرەو داڕمان دەچێت و، ململانێ لەناو لایەنە سیاسییەكاندا گەیشتۆتە ئاستێكی زۆر ئاڵۆز؛ ئەمە لە كاتێكدایە عێراق خۆی لە بەرەیەكی بەرفراواندا و، بە هاوكاریی چەندان وڵات و نزیكه‌ی 250 هەزار شەڕکەر، جەنگی دژی داعش بەڕێوە دەبات. سەركەوتنە سەربازییەكانیش بەپێی ئەو ئاستە چاوەڕوانكراوە نین؛ داعش هێشتا توانای هەیە پێشڕەوی بكات و لە چەندین ناوچە لە پشتی سوپای عێراق ماونەتەوە و جموجووڵی سەربازیی ترسناك ئەنجام دەدەن. حەشدی شەعبی لە هەنگاونانی بەرەو ته‌لەعفەر تووشی زیانێكی زۆر گەورە دەبێت و، داعش لە ماوەی چەند ڕۆژی ڕابردوودا چەندین هێرشی كرده‌ سه‌ر حەشدی شەعبی و، زیانێكی زۆری پێی گەیاندن.

لایەنی چەپی مووسڵ لە ئاڵۆزییەكی زۆردا دەژی و، خەریكە دەبێتە بڵێسەی تێكچوونی پەیوەندییەكانی نێوان بەغدا و هێزە سوننییەكانی مووسڵ. سەرجەم شارەكانی عێراق لەناو ئاڵۆزییەكی ئەمنیدا دەژین. لە باشووری عێراق لە ڕه‌وتی ململانێی نێوان هێزە شیعییەكان بۆ كۆنترۆڵكردنی ناوچەی داخراو بۆ خۆیان، چەندان سەركردەی حەشدی شەعبی كوژراون. ئێستا ململانێی سەخت لەسەر بەغدا و بەسرەیە و، هەموو جۆرە پێكدادانێك ڕوو دەدات؛ بەڵام تاوەكوو ئێستا سنووری پەیوەندییەكان و هاوپەیمانێتییەكان لە نێوان هێزەكان، دیار نییە.

لایەنە سەرەكییەكانی ئەم ململانێیە

لایەنی زەق و دیاری ئەم ململانێیە لەناو شیعەكاندا "مالكی" و "موقتەدا سەدر"ن، كە زۆر بەزەقی ڕووبەڕووی یەك دەبنەوە. هۆكار و پاڵنەرەكانی ئەم ململانێیە زۆر كۆنن و، دەگەڕێنەوە بۆ سەردەمی وەدەرنانی "محه‌مه‌د باقر سەدر" لە حزبی دەعوە لە لایەن مەكتەبی سیاسی و سەركردایەتیی ئەو حزبە و، دواتر هەوڵدانیان بە قۆرخكردنی ناوبانگی ڕێبازی سەدری بۆ خۆیان. بەڵام دەركەوتنی موقته‌دا سەدر وەك نەوەی سێیه‌م لەناو بنەماڵەی سەدرییەكان، تەحەددا (به‌ره‌نگاری)یەكی سەخت بوو بۆ حزبی دەعوە. ململانێكانیان لە 2003وە زۆر بەتوندی لە بەغدا و نەجەف و كەربەلا، بەسرە، كوت و چەندین شوێنی دیكە دەركەوتن؛ جەنگێكی ناوخۆییی توند و سەخت لە نێوانیان ڕووی دا. ئەوان هێشتا بە جۆرێك لە جۆرەكان لەناو ئاڵۆزییەكان هەر ماون. مالكی و حزبی دەعوە چەندین میلیشیای سەربازییان هەیە. جگە لەوەیش زۆربەی دامەزراوەكانی عێراقیان قۆرخ كردوە و، سه‌دریش میلیشیایەكی سەربازیی هەیە و، بە هەمان شێوە جەماوەرێكی زۆری هەیە و لەناو دامەزراوەكانی حكوومەتیشدا شوێنپێیان بەهێزە. لەم ململانێیەدا هێزە هەرێمییەكان ئامادەیییەكی بەهێزیان هەیە و، هیچ هەنگاوێك لە بەغدا ئەنجام نادرێت بەبێ ئامادەییی ڕاستەوخۆی هێزە هەرێمییەكان و ڕەنگە زۆریش لەو هەنگاوانە بە فەرمان و بەشداریی ڕاستەوخۆی ئەو هێزە هەرێمانە بن، كە عیراقیان كردووە بە گۆرەپانی خۆیان‌.

پاڵنەری سەدرییەكان بۆ خۆپێشاندان

چەندان پاڵنەر لە پشت بڕیاردانی دابەزین بۆ سەر شەقام لە لای سەدرییەكان بەدی دەكرێن؛ گرنگترینیان بەم شێویە خاڵبەندی دەكرێن:

١- یاسای هەڵبژاردن لە عێراق و لە هەموو ئاستەكانی، بۆ بەرژەوەندیی حزبی دەعوە داڕێژراوە و، تەنیا ئەو حزبە و هێزە لۆكاڵییە هاوپەیمانەكانی، سوودی لێ دەبینن.

٢- كۆمیسیۆنی هەڵبژاردنی سەربەخۆ نییە و، هیچ كات ئەنجامی ڕاستەقینەی وەدەرنەهێناوە. ئەو كۆمیسیۆنە بەپێی ڕێژەی دیاریكراو ئەنجامی هەڵبژاردن دەردەكات، كە هەرگیز ڕەنگدانەوەی ڕاستییەكانی ویستی خەڵك نییە.

٣- كۆمیسیۆنی هەڵبژاردن هۆكارێكی سەرەكییە بۆ ئاڵۆزبوونی دۆخی عێراق؛ كە لە دوای هەر هەڵبژاردنێك، دۆخی عێراق زیاتر ئاڵۆز دەبێت.

٤- دادگه‌ و پەرلەمان بەدەستی مالكی و چەند هێزێكی هاوپەیمانی،‌ قۆرخ كراون.

٥- سەدرییەكان دەڵێن لە ماوەی خۆپێشاندنەكانی 2015دا، هەنگاوەكانی چاكسازی، كە لەژێر گوشاری خۆپێشاندەران ئەنجام دران، هەمووی لەسەر دەستی دادگه‌ی باڵا و پەرلەمان پووچەڵ كرانەوە.

٦- دادگه‌ی باڵا، "مالكی"ی گەڕاندەوە بۆ سەر پۆستەكەی و، قەرەبوویشی كردەوە. لەناو پەرلەمان و لەژێر دروشمی چاكسازیشدا، مالكی زۆربەی هێزە سیاسییەكانی نەیاری، لە حكوومەت دوور خستەوە.

٧- لایەنەكانی حەشدی شەعبی لە پەیوەندییەكی نێوخۆی ئاڵۆزدا دەژین و، زۆربەیان دەگەڕێنەوە بۆ ناوچەكانی خۆیان و، لەوێ كانتۆنی داخراو بۆ خۆیان دروست دەكەن.

٨- عەبادی دەستبەرداری هەموو هەنگاوەكانی چاكسازی بوو‌ەوە؛ كە بە پاڵپشتیی خۆپێشاندەرانی سەدرییەكان ئەنجامی دا.

٩- سەرنەگرتنی پرۆژەكەی هاوپەیمانیی نیشتمانی، كە بە سەرۆكایەتیی "عەمار حەكیم" بانگەشەی بۆ كرا، كاتێك مەرجەعییەتی باڵای شیعەكان ڕەتی تاووتویكردنی ئەو پرۆژەی كرد لەگەڵ سەركردەكانی هاوپەیمانیی نیشتمانی.

١٠- هەوڵی بەشداریپێكردنی میلیشیاكانی حەشدی شەعبی لە هەڵبژاردنەكان، هەڕەشەیەكی گەورە بۆ سەدر و هێزە سیاسییەكانی دیكەی عێراق دێنێتە كایەوە و، سوودمەندی گەورە مالكی دەبێت.

لەگه‌ڵ چەندین پاڵنەر و هۆكاری ئابووری و هەرێمی و خودیی پەیوەندیدار بە سیاسەتی ناوخۆی لایەنە سیاسییەكان، دۆخی ناوخۆی عێراق بەرەو ئاڵۆزییەكی زۆرتر دەبات. سەدرییەكان بڕیاریان دا هەڵڕژێنە سەر شەقام و گەمارۆی ناوچەی سەوز بدەن و، ئەم جارەیشیان جەخت لەسەر گۆڕینی یاسای هەڵبژاردن و گۆڕینی كۆمیسیۆنی باڵای هه‌ڵبژاردن بكەنەوە، بە ئاستێك تیایدا مۆنۆپۆڵی حزبی دەعوە لەسەر عێراق نەهێڵن. چونكە پێیان وایە حزبی دەعوە، لە دوای ئەوەی كه‌ لە هەڵبژاردنی داهاتوودا سەركەوتن بەدەست بهێنێت، هەنگاوی زۆر مەرسیدارتر دەهاوێژێت. مالكی هەوڵ دەدات هەموو هێزە سیاسییەكانی عێراق بكاتە هێزی خۆجێیی و داخراو و لە ناوچەیەك قەتیسیان بدات و، دواتر هەموویان لەژێر چەتری خۆی كۆ بكاتەوە؛ ئەم سیاسەتەیشی ڕووبەڕووی ناڕەزاییی سەدرییەكان بۆتەوە.

لە نێوان مالكی و عەبادی، سەدرییەكان بێهیوا بوونە

مالكی بە پشتیوانیی ڕێكخراوی بەدر و چەند كەسایەتییەكی سیاسی، كۆمەڵایەتی و ئاینیی دیكە دوژمنی سەرسەختی سەدرییەكانە، بەڵام سەدرییەكان كە پێشتر پشتیوانیی عەبادییان دەكرد بۆ ئەوەی چاكسازییەكانی ئەنجام بدات و ڕێگه‌ نەدات مالكی بگەڕێتەوە، ئێستا متمانەیان بە عەبادیش لاواز بۆتەوە، چونكە نەیتوانی قەتیسی مالكی بكات. هەرچەندە عەبادی لە هەموو كاتێك زیاتر، نزیكە لەوەی لە حزبی دەعوە جیا ببێتەوە، بەڵام تاوەكوو ئێستا لە هێڵی سەرەكی و ستراتیژیی حزبی دەعوە دوور نەكەوتۆتەوە. بۆیە سەدرییەكان هیوایان به‌ عه‌بادی نه‌ماوه‌ كه‌ بتوانێت ببێتە خاڵی وەرچەرخان لە گۆڕینی هاوكێشەی سیاسیی عێراق. هەر ئەم بێهیوایییەی كە تووشی بوونە، بۆتە هۆی ئەوەی لە عەلاوی نزیك ببنەوە. عەلاویش بێهیوا بووە لەوەی سیاسەتی حزبی دەعوە توانای هەبێت كار بۆ نەهێشتنی ئاڵۆزی لە دۆخی سیاسیی عێراقدا بكات.

سەدرییەكان بەتەنیا نین

سەدرییەكان كە هەڵڕژاونه‌ته‌ سەر شەقام، بەتەنیا نین. چەندین هێزی سیاسی و كۆمەڵایەتیی خەڵك لەگەڵیانن؛ لە سەروویانەوە "تەوافقی نیشتمانی" بە سەرۆكایەتیی عەلاوی و هێزی مەدەنی و چەندین هێزی دیكە. لە شەقام، سۆزێكی گشتی بۆ داواكارییەكانیان هەیە، لەبەر ئەوەی هیچ بەڵێنێك لە بەڵێنەكانی عەبادی نەهاتە دی. عەلاوی، خۆی و حزبەكەی و هێزە هاوپەیمانەكانی، لە حكوومەت دوور خرانەوە. تەنانەت گەیشتە ئەوەی هیچ كاندیدێك لە كاندیدەكانی، بۆ پۆستی وەزیری بەرگری قبووڵ نەكرا، بەبێ ئەوەی عەبادی هیچ ڕوونكردنەوەیەكی پێ بدات. هێزە مەدەنییەكانیش، كە كۆكراوەی لیبراڵییەكان و هێزە چەپەكانن، لەبنەمادا بە سیاساتی حكوومەتی عێراق ڕازی نین و لە ماوەی ڕابردوو زنجیرەیەك خۆپێشاندانیان دژی حكوومەتی عێراق بەرپا كرد.

ئەوانەی دژی خۆپێشاندانەكەی بەغدان، كێن؟

مالكی، هادی عامری، قەیس خەزعەلی، سەلیم جبووری و چەندان كەسایەتی و هێزی سیاسیی دیكە، كە هەموویان له‌ مالكییه‌وه‌ نزیكن، دژایەتیی خۆیان بۆ خۆپێشاندنەكە دەربڕی و، میلیشاكانی خۆیان ڕاسپارد ڕێگری لە بەشداریی جەماوەری لەو خۆپیشاندانە بكه‌ن؛ هەر ئەوانیش بوون تەقەیان لە خۆپێشاندەران كرد و 200 كەسان بریندار كرد و 7ی دیكەیشیان كوشت. ئەمەیش دۆخەكه‌ی ئاڵۆزتر كرد. هێزەكانی سەر بە مالكی، چەندان ناوچەیان لەناو بەغدا گەمارۆ داوە بۆ ئەوەی نەتوانن بەشداریی خۆپێشاندان بكەن؛ میلیشاكانیان خەڵك دەتۆقێنن.

ئۆمێد بە خۆپێشاندان لەناو هاووڵاتیاندا نییە

لەناو خەڵكی بەغدا ئۆمێدێكی زۆر بە خۆپێشاندان نییە، هەرچەندە بەشداریی كاراییشی تیایدا ئەنجام دەدرێت. ئەو نائومێدییە دەگەڕێتەوە بۆ چەندین هۆكار، لەسەروویانەوە باوەریان لا دروست بووە كە حكوومەتی عیراقی بۆتە یاریی دەستی ئێران، زۆر جاریش دەگوترێت لەناو خەڵكدا ئەگەر بتەوێت خۆپێشاندانەكان كارا بن، برۆن لە تاران خۆپێشاندان بكەن تاوەكو حكوومەت لەبەغدا جێبەجێی داواكارییەكانتان بكەن. زمانحاڵیان دەڵێت: "دژی گەندەڵی خۆپێشاندانمان كرد، بە هەمان شێوە خۆپێشاندان كرا بۆ پشتوانیی چاكسازی و دژی بڕیارەكانی دادگه‌ی باڵا و دژی شوێنكەوتەبوونی پەرلەمان بۆ مالكی و، بۆ چەندان پرسی دیكە، بەڵام ئەنجامەكانی بەو شێوەیە نەبوون كە چاوەڕوان دەكرا؛ سەرەڕای ئەوەیش هەر خۆپێشاندان دەكرێت."

بەڵام نەبوونی هیوا، بەتایبەت دوای ئەوەی له‌ هەموو هەنگاوەكانی چاكسازی، كە ڕاگەیه‌ندرابوو، پاشگەز بوونه‌وە، ئاماژەیەكە بەوەی ململانێكان ئاكارێكی دیكە وەردەگرێت، بەتایبەت دوای ئەوەی هێزە سیاسییەكان لەناو شارەكان كار دەكەن بۆ ئەوەی هێڵ و سنوورەكانی هێژموونی و ناوچەی تایبەتی دیار بكەن. بەمەیش ئەگەر هەیە جەولەیەكی دیكەی جەنگی ناوخۆی نێوان لایەنەكانی شیعە سەر هەڵبداتەوە. ئەگەر ئێران نەیتوانی ناوبژیوانی لە نێوان هەموویان بكات، ڕەنگە ئەو كات ببێتە بەشێك لەو جەنگە، بۆ پشتوانیكردنی گرووپێك دژی ئەوانەی دیكە.

مەرجەعییەتی باڵا و ململانێكانی نێوخۆی ماڵی شیعی

مەرجەعییەتی باڵای شیعەكان لە دۆخێكی ئاڵۆزدا دەژی، چونكە هەنگاوەكانی بۆ كۆنترۆڵكردنی دۆخی كۆمەڵایەتی، سیاسی و ئەمنی لەناو عێراق، بۆ بەرژەوەندیی لایه‌نە سیاسییەكان دەكەوێتەوە؛ كاتێك ئەو لایەنانە بە بیانووی فەتوای مەرجەعییەت، سواری شەپۆڵی بەرژەوەندییەكان دەبن. ئەمەیش بەزەقی لە پرسی حەشدی شەعبی دەركەوت، كاتێك سیستانی فەتوای دا هێزێكی كاتی لە خۆبەخشان بەمه‌بەستی پاراستنی شوێنە پیرۆزەكان دروست بكرێت؛ كەچی دواتر، بوو بە هێزێكی هەمیشەیی و كەوتە ژێر كۆنترۆڵی حزبە سیاسییەكان، كە میلیشیاكانی خۆیان لەچوارچێوەی حەشدی شەعبی بەفەرمی ناساند. بۆیە مەرجەعییەت، خۆی دەكشێنێتەوە و لە حزبە سیاسییەكان دوور دەكەوێتەوە و، ئەوانیش (حزبە سیاسییەكان) زیاتر لە ئێران و مەرجەعییه‌تەكەی نزیك دەبنەوە؛ ئەمەیش دۆخێكی ئاڵۆزتری بۆ مەرجەعییه‌ت دروست كردووە.

كورد لەناو ئاڵۆزیی دۆخی عێراق؛ كشانەوە، یان بەشداری؟

ئەم دۆخە ئاڵۆزەی عێراق لەدایكبووی ئەمڕۆ نییە، بەڵكوو مێژوویەكی كۆنی هەیە. هەندێكی، دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمێكی كۆنتر لەوەی خودی دەوڵەتی عێراق هەبێت. كورد هەرگیز سەركەوتوو نابێت، ئەگەر ببێتە بەشێك لە ململانێكانی نێوخۆی عێراق؛ بەڵكوو كوردستان هەمیشە بە دەستی ئەو ململانێیانە سووتاوە و، بە هۆی ئەو ئاڵۆزییەی لە عێراق هەیە، كۆسپ لە بەردەم چارەسەری پرسی كوردستان زۆر بۆتەوە. نەبوونی بەشێك لە ململانێكانی عێراقیش بە مانای ئەوە نییە كە دەبێ كورد ببێتە نێوەندگیر، چونكە هەرگیز نێوەندگیری سەر ناگرێت و هەر هەوڵێكی نیوەندگیری، دەبێتە تێوەگلان و تووشی زیانێكی گەورە دەبێت و هەرگیز بەئاسانی قوتار نابین. بۆیە باشترین هەنگاو ئەوەیە، كورد لەناو گێژاوی ململانێكانی عێراق دوور بكەوێتەوە و سەربەخۆییی خۆی بپارێزێت و، پرۆسەی سیاسیی كوردستان لە پرۆسەی سیاسیی عێراق جیا بكاتەوە.