سەرەتا:

چەندین جۆر پڕۆژە بۆ ناوچەكە دانراون، هەندێكیان دەگەرێتەوە بۆ سەدەی هەژدەیەم و هەندێكی دیكەشیان دەگەرێتەوە بۆ چەند ساڵێك لەمەوبەر. هەر پڕۆژەیەك ڕەنگدانەوەی كۆمەڵێك گریمانە و بۆچوونی ستراتیژییە بۆ جێبەجێكردنی بەرژەوەندیی ئەو لایەنەی ئەو پڕۆژەیەی داناوە. هەر ململانێيەكی لە ناوچەكەدا دەبینرێت، لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بێت یان هەرێمی، لەڕاستیدا، ململانێیە بۆ سەرخستنی پڕۆژەكانیان. هەر دەوڵەتێكیش پڕۆژەی یەدەكی هەیە و ئامادەیە لە كاتی پێویستدا بیكاتە ئەڵتەرناتیڤ. هەموو پڕۆژەیەكیش كە دەخرێتە ڕوو، ئەگەری دەستكاری و هەمواركردنی هەیە و، بەپێی بارودۆخی نێوخۆیی و دەرەكی چەندین ڤێرژن بۆ ئەو پڕۆژەیە ئامادە دەكرێت. ئەوەی بۆ ئێمە گرنگە، هەڵوەستەكردنێكی جیددیە لەسەر ئاسۆی ئەو پڕۆژانە بۆ كوردستان، یان ئەو ئاستەنگانەی کە ئەو پڕۆژانە، ئەگەر جێبەجێ بكرێن، لەبەردەم كوردستاندا دروستی دەكەن. لەبەر ئەوەی چارەنووسی كوردستان لەنێو ئەو پڕۆژانەدا دیاری كراوە، دەبێ كوردستانییەكان هەموو لایەنەكانی ئەو پڕۆژانە تاوتوێ بكەن و لێی بکۆڵنەوە.

یەكەم: پڕۆژەی دوو بە چوار چیيە:

ئەمە پڕۆژەیەكە دارێژراوە بۆ دابەشكردنی دوو دەوڵەتی نەتەوەیی بۆ سەر چوار دەوڵەتی نەتەوەیی. ئەم دوو دەوڵەتەش عێراق و سووریایە، کە دابەش بكرێن بەسەر چوار دەوڵەتدا، بەم شێوەیە[1]:

1. كوردەكانی سووریا و عێراق بكرێنە یەك دەوڵەت.
2. عەرەبە سوننەكانی سووریا و عێراق بكرێنە یەك دەوڵەت.
3. عەرەبە شیعەكانی باشووری عێراق دەبن بە دەوڵەتێكی سەربەخۆ.
4. عەلەوییەكانی سووریاش دەوڵەتێك دروست دەكەن.

تێروانینی فەلسەفی ئەم پڕۆژەیە، لەسەر بنەمایەكی سەرەكی بونیات نراوە، ئەویش ''عێراق و سووریا بە مانەوەیان لەسەر دۆخی پێشووی خۆیان كێشەكانیان چارەسەر نابێت و، هەرگیز بەدابەشكردنی یەكێكیشیان بەجیا ئەو كێشەیە چارەسەر ناكات، چونكە كێشەكانیان پێوەندییان بە یەكەوە هەیە''.

دووەم: لێکچوونی ئاڵۆزی سووریا و عێراق وەك پاڵنەری سەرەكیی ئەم پڕۆژەیە:

1. لە عێراق سێ هەرێمی سەرەكی و جیاواز هەیە. لە باشوور هەرێمی عەرەبی شیعە هەیە، كە پێكهاتەیەكی گەورەن و بەهۆی كۆمەڵێك خەسڵەتی جیۆستراتيژییەوە یەكەیەكی سەربەخۆن؛ لە خۆراوا و نێوەڕاستی عێراق عەرەبی سوننە دەژین، كە ئەوانیش تایبەتمەندیی خۆیان هەیە و یەكەیەكی جیاوازن، تەنیا ئیشكالی نێوانیان، دیاركردنی وردەكاریی سنووری نێوانیانە. ئەمەش كارێكی ئاسان نییە، چونكە لە ماوەی سەدەیەک سیاسەتی ئاوێتەكردن و گۆڕینی دیمۆگرافی لە نێوانیاندا، ئاڵۆزییەكی یەكجار زۆر دروست بووە. لە ماوەی 13 ساڵی ڕابردووشدا عەرەبی سوننە و عەرەبی شیعە بە جەنگ و تیرۆر و خوێن خەریکن سنووری نێوانیان جیا دەكەنەوە. لە باكووری عێراق كورد و چەند نەتەوەیەكی دیكە دەژین، بە هەموویانەوە بنیادێکی نیشتیمانیی تایبەتیان بە ناوی كوردستان هەیە، کە لە ناوچەكانی عەرەبی سوننە و ناوچەكانی عەرەبی شیعە جیایان دەكاتەوە. هەر هەنگاوی دیاریكردنی وردەكاریی سنووری نێوان كوردستان و ناوچەكانی عەرەبی سوننە و عەرەبی شیعە ماوە، ئەویش هەنگاوی دەستووری بۆ دانرا، بۆ ئەوەی یەكلا بكرێتەوە. ئەم یەكلانەبوونەوەیەی سنووری كوردستان دەگەڕێتەوە بۆ سەدەیەك هەوڵی عێراق لەپێناو تەعریبكردنی كوردستان و دەركردنی دانیشتوانە ڕەسەنەكەی لە ناوچە گرنگەكانی كوردستان و هێنانی عەرەب بۆ ئەو ناوچانە. حکوومەتەكانی عێراق عەرەبی شیعەیان هیناوە و لە هەندێ ناوچەی كوردستاندا نیشتەجێیان کردوون و لە هەندێ ناوچەی دیكەش عەرەبی سوننەیان بۆ هەمان مەبەست هیناوە، بۆیە پرسی سنووری كوردستان لەگەڵ هەردوو ناوچەكەی دیكەی عێراقە، بەمەش دەردەكەوێت، کە هەرێمەكانی عێراق ماوەیەک بە گێچەڵی ململانێی سنوورەوە خەریك دەبن.
2. سووریاش لە سێ هەرێم پێكدێت. خۆراوای سووریا، كە ناوچەیەكی کەنار دەریایە، زۆربەی دانیشتوانەكەی عەلەوین و مەسیحیشی لێیە، ڕەگەز و بنیاتی پێكهێنەریان وەك دانیشتووانی ناوچەكانی نزیك دەریا تایبەتمەندیی خۆی هەیە. باکووری سووریا ناوچەیەكی كوردنشینە و ئیشكالی سەرەكیی سنوورەکەی لەگەڵ ناوچەكانی عەلەوینشین لەسەر پانتایییەكی كەم هەيە، بەڵام ڕەنگە ڕێگر بێت لەبەردەم گەیشتنی كورددا بۆ سەر دەریا. ناوچەكانی دیكەی سووریا لە ڕۆژهەڵات و نێوەڕاست و باشووری سووریا ناوچەی عەرەبی سوننەن. بەهۆی سیاسەتی حکوومەتی سووریاوە لە ماوەی چەندین دەیەدا گۆڕانكارییەكی دیمۆگرافیی زۆر لە ناوچە كوردنشینەكاندا کراوە. لە باشوورەوە ناوچە كوردنشینەكان تەسك كراونەتەوە بۆ بەرژەوەندیی بەرفرەوانكردنی ناوچەی عەرەبی سوننە. دیاریكردنی سنووری هەرسێ ناوچە سەرەكییەكەی سووریا بەهۆی سیاسەتی گۆڕینی دیمۆگرافییەوە، كە حکوومەتی سووریا لەماوەی پیشوودا بەڕێوەی بردووە، كارێكی ئاسان نییە، بەڵام مەحاڵیش نییە و لە ماوەی جەنگی ڕابردووی سووریادا بە جۆرێك لە جۆرەكان سنووری ناوچەكان جیا بوونەتەوە.
3. لە خاڵی (1) و (2)دا دەردەكەوێت ئەگەر عێراق و سووریا دابەش بكرێن، هەریەك لەو وڵاتانە دەبنە سێ وڵات و، دابەشكردنی دوو وڵات، شەش وڵاتی لێ دەكەوێتەوە.
4. بەڵام لێکچوونی ئاڵۆزیی دۆخی عێراق و سووریا، وا دەكات کە كاریگەریی ڕاستەوخۆیان لەسەر یەكدی هەبێت، هیچكات لە مێژووی ئەم دوو دەوڵەتەدا نەتوانراوە كارلێكکردنیان كەم بكرێتەوە. لە ویستەگانی مێژوودا چەند قۆناغێكی ئەم دەوڵەتانە بەدی دەكرێت:

1. بەهۆی بنیاتی نەتەوەیی عەرەبییەوە، كە ڕەنگدانەوەی پێگەی عەرەبی سوننە بوو، هەروەها بەهۆی تێكەڵبوونی جوگرافیای نێوان ناوچەكانی عەرەبی سوننەوە، هەردوو دەوڵەتەکە بەرەو پێکهێنانی یەكێتییەك و دامەزراندنی یەك دەوڵەت ڕادەكێشران، بەڵام بەهۆی كاریگەریی عەلەویی سووریا و شیعەی عێراق و كوردەوە ئەم هەنگاوە سەری نەدەگرت.
2. بەهۆی ئەوەی لە عێراق عەرەبی سوننە و لە سووریا عەلەوییەكان فەرمانڕەوایییان دەكرد، سووریا و عێراق لەیەك دوور دەكەوتنەوە و لەگەڵ یەك نەدەگونجان و، سووریا كورد و شیعەی لەدژی عێراق هان دەدا و، عێراقیش سوننەكانی لەدژی سووریا هان دەدا.
3. کە لایەنەكانی شیعە هاتنە سەر تەختی دەسەڵاتی عێراق، دەستیان كرد بە هاوپەیمانی لەگەڵ عەلەوییەكانی سووریا بۆ ئەوەی سووریا و عێراق یەكێتییەك دروست بكەن، بەمەش سوننەكان كە لەنێوان هەردووكیاندان، هەستیان كرد لەژێر ئەم فشارەدا دەتلێنەوە. بۆیە لە عێراق و لە سووریا ڕاپەڕین و جەنگێكی بەرفرەوانيان بەرپا كرد. ئەم جەنگە تاكو ئێستاش بەردەوامە و، عێراق و سووریا بە یارمەتیی ئێران و كۆمەڵگەی نیودەوڵەتی و ڕووسیا هاوپەیمانن. سوننەكانیش بە یارمەتیی و هاوپەیمانیی چەند وڵاتێكی سوننە و تۆڕی جیهادی ئیسلامیی جیهانی ئەم جەنگە دەکەن.

1. ئەوەی کە لە تێڕوانینی ستراتیژیی (أ.ب.ت)ەوە بەدی دەكرێت، كورد هەر زەرەرمەند بووە و هەمیشە لەژێر فشار و پەڕاوێزی هاوپەیمانان و ئاراستەی چارەسەرەكاندا بووە و چەندین نەهامەتی و كارەساتی گەورەی بەسەر هاتووە و، پێگەی ستراتیژیی عيراق و سووريا بۆ دامەزراندنی كوردستانێكی ئازاد قبووڵ نەبووە.

سێیەم: بنەما سەرەكییەكانی ئەم پڕۆژەیە:

تێگەیشتنێكی سەرەكی هەیە بۆ پێویستیی دابەشكردنەوەی عێراق و سووریا و لەبەر ئەوەی گرفتە پێكهێنەرەكانی هەردوو دەوڵەتەكە بە یەكەوە بەستراونەتەوە، بۆیە دەكرێنە یەك پاكێج و لەجیاتی ئەوەی عێراق و سووریا ببنە شەش دەوڵەت، دەكرێن بە چوار دەوڵەت. بەگشتی بنەما سەرەكییەكانی ئەم پڕۆژەیە لەسەر ئەم خاڵە سەرەكییانە دابەش دەكرێت:

1. لەبەر ئەوەی كورد لەنێو عێراق و سووریادا هەن و جوگرافیایان پێکەوە بەستراوەتەوە و تەنیا سنووری نێودەوڵەتیی نێوان عێراق و سووریا لە یەكدییان جیا دەكاتەوە و، لەبەر ئەوەی کە دەبێ لەنێو عێراقدا دەوڵەتێكیان هەبێت و لەنێو سووریاشدا بەهەمان شێوە، ئەوە هەموو مەرجەكانی بەیەكەوەبەستنەوەیان فەراهەم دەبێت و، دەبن بە یەك دەوڵەت و ڕێڕەوێكی دەریاییان لەسەر دەریای نێوەڕاست دەبێت.
2. لەبەر ئەوەی عەرەبی سوننە لەنێو عێراق ناوچەیەكی بەرفرەوانیان هەیە و تەنیا سنووری عێراق-و سووریا لە عەرەبە سوننەكانی سووریایان جیا دەكاتەوە و، لە سووریاش ناوچەیەكی بەرفرەوانیان هەیە، بۆیە تێكەڵكردنەوەیان لە یەك ناوچەدا دەوڵەتێكی لێ دروست دەبێت.
3. ناوچەكانی باشووری عێراق وەك ناوچەیەكی سەربەخۆ و جیاواز و وەك دەوڵەتێكی دەریایی لەسەر كەنداو دەمێننەوە.
4. ناوچەكانی عەلەوینشین وەك دەوڵەتێك لە كەنارەكانی دەریای نێوەڕاست دادەمەزرێت.
5. هەر چوار دەوڵەتەكە سنووریان لەگەڵ یەكتریدا دەبێت.
6. گەورەترین دەوڵەت لەنێو هەرچواریاندا دەوڵەتی سوننەكان دەبێت و سنووری دەوڵەتەكەیان بەتەنیا لە سنووری عێراق یان سووریا گەورەتر دەبێت.  
7. دەوڵەتی كوردستان دەبێتە دەوڵەتێكی ڕاڕەو و بەرتەسك دەبێت، بەڵام سنوورێكی بە درێژایی نزیك بە 2500 كیلۆمەتری دەبێت.
8. دەوڵەتی باشووری عێراق و دەوڵەتی عەلەوییەكان، دەوڵەتی دەریاوانی دەبن و لەڕووی ئابوورییەوە لە ئاستێكی یەكجار زۆردا گەشە دەكەن.

چوارەم: ئاستەنگە هەرێمییەكانی بەردەم ئەم پڕۆژەیە:

1. توركیا ڕەنگە بەهۆی بیركردنەوەی شۆڤینیزمی نەتەوەیی بترسێت و پێی خۆش نەبێت، دەوڵەتێكی كوردی لە هاوسنووریی باشووریدا هەبێت و، ڕەنگە كاریگەریی بكاتە سەر هەستی كوردەكانی ژێر دەسەڵاتی تورکیا و ئەوانیش داوای سەربەخۆیی بكەن. جگە لەوەش لە سێگۆشەی ڕۆژهەڵاتی دەریای نێوەڕاستدا دەبێتە هاوسنووری دەوڵەتی عەلەوی و ئەمەش لە ڕوانگەی مەزهەبییەوە دڵەڕاوكەیی بۆ دروست دەكات. بەڵام ئەمە ناگاتە ئەو ئاستەی دژی ئەم پڕۆژەیە بوەستێتەوە، لەكاتێكدا هەژماركردنی سوودەكانی پڕۆژەکە یەكجار زۆرتر دەبێت.
2. ئێران دەبێتە یەكێك لەو هێزە هەرێمیانەی كە بە چاوی مەترسی و دڵەڕاوكێوە سەیری ئەم پڕۆژەیە دەكات، لەبەر دوو هۆكار: یەكەم، بوونی دەوڵەتێكی كوردی ڕەنگە كاریگەری بكاتە سەر كوردەكانی نێو سنووری ئێران بۆ ئەوەی داوای سەربەخۆیی بكەن و ببن بە بەشێك لەو دەوڵەتەی دادەمەزرێت، بەڵام ئەم دڵەراوكێیە واقعی نییە، تەنیا ڕەنگدانەوەی ترسی شۆڤینیزمییە؛ دووەم: ئەگەر ئەم پڕۆژەیە سەر بگرێت، شیعە لە یەکدی دادەبڕێن و كەوانی شیعە دەشكێت. بەڵام شیعەكانی ئێران و عێراق دەبنەوە بە گەورەترین هێز و بەیەكەوە دەبەسترێنەوە، ئەمەش گەورەترین قازانجیان بۆ دەڕەخسێنێت.
3. سعودیا، دەتوانێت هاوكات لەگەڵ جیهانی سوننە تەواوی ناوچەكانی باکووری جەزیرەی بیابانی عەرەبی یەك بخاتەوە، بە دامەزراندنی دەوڵەتێكی سوننە لەسەر پانتایییەكی بەرفرەواندا، کە لە نزیك دیمەشقەوە دەست پێ دەكات تاكو نزیك بەغدا. ئەمەش ئاسایشی نەتەوەیی عەرەبی بەهێز دەكات.

بەڵام بە شێوەیەكی گشتی هەریەك لەو هێزە هەرێمیانە چەندین دەستكەوتی ستراتیژیی مەزنیان لەم پڕۆژەیەدا دەبێت، کە زۆر لە مەترسییەكانیان زیاترە.

پێنجەم: ڕەچەڵەك و شوناسی ئەم پڕۆژەیە:

تاكو ئێستا نازانرێت ئەم پڕۆژەیە ڕەنگدانەوەی چ بنیادێكی هزریی ستراتیژییە و نازانرێت چ دەوڵتێك بەرهەمی هێناوە و پشتيوانیی لێ دەكات. هەندێك دەڵێن ئەمە بەرهەمی هزری هێنری كیسەنجەرە لە ماوەی كاركردنیدا وەك ڕاوێژكار لە سەنتەرێكی لێكۆڵینەوەی فەرمیی ئەمریكا ساڵی 1991 گەڵاڵەی کردووە و پێشكەشی کردووە. هەندێكی دیكە لە زانایانی ئەكادیمی باس لەوە دەكەن کە ئەم پڕۆژەیە ڕەنگدانەوەی ڕاستەقینەی بنەماكانی ویڵسنە، كە لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا بۆ چارەسەكردنی پرسی نەتەوەگەلی بندەست ڕای گەیاندبوو. هەرچۆنێك بێت ئەم پڕۆژەیە لە لایەنی ئەكادیمییەوە بایەخی پێ دەدرێت، بەڵام لەڕووی ڕاگەیاندنەوە تاکو ڕادەیەك پشتگوێ خراوە. زۆریش لە ئەمرێكا باس دەكرێت، جگە لە چەندین وڵاتی دیكە، بەتایبەت ئیسرائیل و ئوسترالیا و ئیتالیا و فەرەنسا. یەكەم هەنگاوی ئەم پڕۆژەیە لەگەڵ پڕۆژەكانی دیكە یەك دەگرێتەوە، بەوەی زۆر لایەنی ئەكادیمی و سیاسی بڕوایان وایە کە هەرگیز نابێت بەو جۆرە سنوورەی ئێستای ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست ڕازی بین و نابێ بەردەوام بێت، چونكە سنوورەكانی سایكس پیكۆ سەڵماندیان، کە سنوورێكی بێسوودن و ئەو دەوڵەتانەشی کە بەو هۆیەوە دامەزران، دەوڵەتانێکی فاشیل بوون.

شایانی باسە، بیرۆكەی ئەم چوار دەوڵەتە لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە لەنێو دانیشتوانی ناوچەكەدا هەر هەبووە و هەرکامەیان لە ناوچەکەی خۆیاندا هەوڵ و شۆرشی جۆراوجۆریان ئەنجام داوە بۆ ئەوەی دەوڵەتێكی تایبەت بە پێكهاتەکەی خۆیان دابمەزرێنن. وەك بزووتنەوەی تالیب نەقیب بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێك، کە پایتەختەكەی بەسڕە بێت. یان شۆرشی كوردستان بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان و، شۆرشی هاشمییەكان بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی عەرەبی لە ناوچە سوننەنشینەكان.[2]

شەشەم: شێوازی جێبەجێكردنی ئەم پڕۆژەیە:

ئەم پڕۆژەیە گریمانەی چەندین ڕێكاری بۆ كراوە، وێڕای چەندین وردەكاریی سەرەكی، كە مەرجی سەرەكیی سەركەوتنی هەر پڕۆژەیەكی لەم چەشنەن. بۆیە چەمكی چارەسەریی (دایتۆن2 DAYTON 2 )[3] دەخرێتە ڕوو، كە ئەویش لەسەر دامەزراندنی هەرێمی تائیفی و ئیتنی لە چوارچێوەیەكی فیدراڵیی نەرمدا دەست پێ دەكرێت و، دواتریش ڕێكەوتنی گشتی واژۆ دەكرێت، بۆ دابەشكردنيان لەنێو مەودای هەمان سنووری نێودەوڵەتیدا و، دواتریش ئەم سنوورە هەڵدەگیرێت و سنوورە نێوخۆیییەكان دەبنە سنووری نێودەوڵەتی و، ئەو بەشە لە سنووری هەروڵاتێك کە لەگەڵ وڵاتانی دەوروبەر هەیە، وەك خۆی دەمێنێتەوە. شایانی باسە، تەنیا كورد پێگە ستراتیژییەکەی لەپشت سنوورێكی جێگیر دامەزراوە، بۆیە پڕۆژەی دانانی سنوور بۆ هەر نەتەوەیەك دەپەژرێنێت، ئەگەر ئەو سنوورە لەسەر حیسابی خاكەكەیان نەبێت. بەڵام ئەوانی دیكە، پێگەیەكی پاوانخوازیان هەیە، حورمەت بۆ سنوور دانانێن. ڕەنگە لەبەر ناچاری نەبێت، بە قەتیسبوون لەنێو سنوورێكدا ڕازی نەبن.

حەوتەم: هەنگاوە جێبەجێكراوەكانی ئەم پڕۆژەیە:

ئەم پڕۆژەیە چەندین هەنگاوی بڕیوە بەرەو جێبەجێكردن؛ هەرێمی كوردستان لە عێراق هەیە و، هاوکات هەرێمێكی دیکەی كوردستانی لە خۆراوای كوردستان لە قۆناغی دامەزراندن و جێگیربووندایە. هەرێمی عەلەوییەكان بەتەواوی بە دەستی بەشار ئەسەدەوەیە و هەر ئەوەندەشی بەدەستەوەیە. هەرێمی باشووری عێراقیش هەیە، هەرچەندە پەل دەهاوێژێت بۆ داگیركردنی ناوچەی دیكە. داعش بە شێوەیەكی پراكتیكی هەرێمی سوننەی دامەزراند، هەرچەندە خەریكە دەڕووخێت، بەڵام پاڵنەرەكانی دامەزراندنی زۆر زۆرە، لەبەر ئەوەی جگە لە شیعەكانی عێراق، هیچ لایەنیكی دیكە بەتەما نییە ناوچەكانی سوننە داگیر بكات، بۆیە هەر بۆ دانیشتوانەكەی بەجێ دەمێنێت.

هەشتەم: ڕەنگدانەوەی ئەم پڕۆژەیە لەسەر كوردستان:

كوردستانییەكان لە سەد ساڵی ڕابردووەوە تاكو ئێستا خەباتی جۆراوجۆریان کردووە بۆ ئەوەی لە بندەستیی داگیرکەرانی کوردستان ڕزگاریان ببێت و هەرپڕۆژەیەك ئاواتەكانی كوردی وەهەژمار هێنابێت، هەنگاوێكی ئەرێنییە بۆ شۆرشی ڕزگاریی كوردستان. بەڵام ئەوەی دەمێنێت ئەوەیە کە بەوردی و هۆشیاری سەیری چۆنێتیی دانانی سنوورەكان بکرێت، بۆ ئەوەی خاكی كوردستان لەنێوان چەندین وڵاتی دیكەدا دابەش نەكرێت، چونکە ئەوكات خەبات و تێكۆشانی ڕزگاری ئاڵۆزتر دەبێت. بۆیە دەبێ كوردستانیان خەباتی خۆیان چڕ بكەن و سەرجەم ڕێكارە سیاسی و ئەمنی و سەربازییەكانیان بەو ئاراستەیەدا دابڕێژن، کە تێێدا بتوانن مافە ڕەواكانی خۆیان بەدەست بێنن.