یەكەم: دەستپێك  

ڕۆژ دوای ڕۆژ جەنگی داعش بەرەو كۆتایی دەچێت و، ململانێ لە ناوچەكە لە نێوان لایەنەكان گەرمتر دەبێت. عێراقییه‌كان هەر ڕۆژێك سەركەوتنێك لەسەر داعش تۆمار بكەن، دەیكەن بە بۆنەیەك بۆ هەڕەشەكردن لە كورد و كوردستان. هەزارەها چەكدار بۆ جەنگی دوای داعش ئامادە دەكەن. كوردستان ئەگەرچی لە هەڕەشەكانی داعش خەریكە قوتاری دەبێت، بەڵام هەڕەشەی دیكە زۆرن و به‌رۆكیان گرتووە و، دەبێ هەتاوەكوو زووە ئامادەكاری بكرێت بۆ ئەوەی بەرەوڕووی ئەو هەڕەشانە ببێتەوە. كوردستانییەكان تێ گەیشتوون دامەزراندنی دەوڵه‌تی سەربەخۆ، یان كۆمارێكی كۆنفیدراڵی، لە هەڕەشە مەزنەكان دەیانپارێزێت و دەرگه‌ی چارەسەركردنی زۆرێك لە كێشەكانی دیكەیان بۆ دەکاتەوە، باری ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسیی خۆیان ڕێك بخەن، دەستێوەردانی بێگانە لەسەر وڵاتەكەیان كەم بكەنەوە، یان كۆتاییی پێ بهێنن. بەڵام، پرۆسەی خەبات بۆ چارەسەركردنی پرسی كوردستان، بە هۆی فشاری دەرەكی لەسەر ڕای گشتی و دەستەبژێری ناو كوردستان، تووشی ئاڵۆزییەكی زۆر بۆتەوە. بەڵام ئەم قۆناغە زۆر مەترسیدارە، بە هۆی ئاستی ئاڵۆزیی ئاواتە دژبەیەكەكانی هێزەكانی ناوچەكە، كە كاریگەریی ڕاستەوخۆی كردۆته‌ سەر بۆچوون و سیاسەتی لایەنە سیاسییەكانی كوردستانی، كە ڕۆژ دوای ڕۆژ بەڕوونی دەردەكەوێت. لەم قۆناغەدا یەكێك لە گەورەترین و سەرەكیترین مەترسی لەسەر هەرێمی كوردستان، حكوومەت و لایەنە سیاسییە چەكدارەكانی عێراقە، كە نە تەنیا هەڕەشە دەكەن، بەڵكوو گەیشتنە ئەوەی چەند لایەنێكی سیاسیی كوردستانی، بۆ مەرام و ویستی خۆیان بەكاردەهێنن.

دووەم: ئیشكالیەتی دوالیزمی پرسی عێراقی و پرسی كوردستان

كەس ناتوانێت نكوڵێ لە بوونی پرسی عێراق بكات، كە ماوەیەكی زۆرە لە هەموو ناوەندەكانی هەرێمی و جیهانی ناسراوە، تەنانەت چەندەها تیۆری لە ئاستی جیهانی و هەرێمی هەن بۆ دانانی نەخشەڕێگه‌یەك بۆ چارەسەركردنی پرسی عێراق؛ جگە لەوەیش عێراقییەكان خۆیان ئەوە بۆ ماوەی سەدەیەكە لە چارەسەركردنی پرسی عێراق، سەركەوتوو نەبوونە. لەناو هەناوی ئەم ئاڵۆزییەی پرسی عێراق، پرسی كوردستانیشی پێ لكێندراوە، كاتێك بەشێك لە خاك و میللەتی كوردستان، بوون بە بەشێك لە عێراق؛ بەمەیش پرسی عێراق و پرسی كوردستان، هەردووكیان لەناو سنووری یەك دەوڵەتدا، هاوكێشەیەكی ئاڵۆزیان دروست كرد. عێراقییەكان دەستیان كرد بە خۆڕێكخستن لەسەر بیرۆكەی بەستنەوەی ئاڵۆزیی پرسی عێراق بە ئیشكالییەتی پرسی كوردستان و، هەموو سەروەت، سامان، خاك و میللەتی كوردستانیان بەكار هێنا بۆ ئەوەی ئاڵۆزیی پرسی عێراق چارەسەر بكەن؛ بەڵام سەدەیەك لە تاقیكردنەوە، هیچ هەنگاوێكی ئەرێنی بۆ پرسی عێراق نەهاتۆتە پێشەوە، پرسی كوردستانیش زیاتر ئاڵۆز بوو و، نەهامەتییەكی زۆر بەرۆكی عێراق و كوردستانی گرتەوە.

سێیەم: كاریگەریی پرسی عێراق لەسەر پرسی كوردستان:

بوونی كورد لە عێراقدا، تاوەكوو ئێستا و لە داهاتوویشدا، ئاماژەیە بە بوونێكی ئاڵۆز و تراژیدیایی، مێژوویەكی پڕە لە ئاڵۆزی و نەهامەتی، كاریگەریی كارتێكەرەكانی ئێجگار نەرێنی بوون، سەدان هەزار شەهید و، هەزاران دێی وێران و شاری ڕووخاو، ئەنجامی ئەو كاریگەرییەی عێراق بوو لەسەر كوردستان. بەغدا هۆی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی هەموو نەهامەتییەكانی كوردستان بووە. حكوومەتی عێراق لەشكركێشی و كوشتنی بەكۆمه‌ڵ و، چەندەها شاڵاوی ئەنفال، كیمیایی، ناپاڵم و سیفۆر و، چەندها جۆری چەكی كوشندەی بەرامبەر كورد بەكار هێناوە. ئابڵووقه‌ی ئابووری و پەراوێزكردنی كەلتووری و سووكایه‌تیپێكردنی نەتەوەییی وەك سیاسەتێكی ڕۆژانەی خۆی بەكارهێناوە. بەپێی بنەمای سیاسەتی توانەوە و ئیحتواكردن، جگە لە پارە، داهات، خاك، كەلتوور، مێژوو، ئاوات و خەونی كورد و بەشێك لە داهاتوویشمانی بردووە. لە سەرووی هەموو ئەو سیاسەتانە، عێراقییەكان هەرگیز ڕێگه‌یان نەداوە پرسی كوردستان چارەسەر بكرێت، بەڵكوو هەمیشە كاریان بۆ ئاڵۆزكردنی كردووە. شەراكەتی كورد لەگەڵ عێراق، تەنیا نەهامەتیی بۆ كوردستانییەكان و عێراقییەكانی هێنا، چونكە نە پرسی كورد بەو هاوبەشییە چارەسەر دەبێت و، نە عێراقییەكانیش بە تێوەگلان بە پرسی كوردستان، دەتوانن پرسی عێراق چارەسەر بكەن.

چوارەم: ئەنجامی پاشكۆیه‌تیی كوردستان بۆ عێراق:

عێراقییەكان، كاتێك كوردستان وەك بەشێك لە وڵاتەكەیان دانرا، بیریان لەوە دەكردەوە چۆن سوودی لێ وەرگرن هەتاوەكو كۆتا هەناسە ئیستغلالی بكەن بۆ ئەوەی پرسەكەی خۆیانی پێ چارەسەر بكەن. بەم پێیەیش هەموو هەنگاوێكێان گرتۆتە بەر بۆ ئەوەی ئەم ئاواتە جێبەجێ بكەن. هەر كاتێك گرفتی دیموگرافیان هەبێت، بەهۆی زۆریی ژمارەی دانیشتووان تەنگاوییان بۆ بێنێت، ئەوە بەشێك لە میللەتەكەی خۆیان لەسەر خاكی كوردستان نیشتەجێ دەكەن. هەر كاتێكیش فشار و ململانێی ناوخۆییی خۆیان تەنگەتاویان بكات و بۆ ئەوەی فشاری ناوخۆییی خۆیان كەم كەنەوە، بەشێك لە هێزەكانی خۆیان بۆ كوردستان دەنێرن تاوەكو جەنگی كوردی پێ بكەن، ئەوان تاوەكو ئێستا لەژێر چەتری دژایەتیی پرسی كوردستان و توندڕەوی بەرامبەر بە كورد، خۆیان كۆ كردۆتەوە. هەموو داهاتەكانی كوردستانیان بۆ ئەو مەبەستە تەرخان دەكەن. كوردستان بۆتە شوێنێك بۆ ئەوەی خۆیانی بەسەردا بسەپێنن. تەنیا بەوەیش ڕانەوەستاون، بەڵكوو كاری جددی دەكەن بۆ لێدانی كورد بە هەموو جۆرە چەكێك و، هەموو جۆرە سیاسەتێك بەكار دەهێنن بۆ ئەوەی كورد هەمیشە لاواز بێت و هەرگیز نەتوانێت بەرەو خۆ ڕزگاركردن لە عێراقییەكان هەنگاو بنێن. لای ئەوان، كورد دەبێ هەمیشە مڵشۆڕی قبووڵ بكات و زەلیلی دەستی ئەوان بێت. پارە و داهات، دەبێ لەوان بێت و بۆ ئەوان بێت. كورد لە بەغداوە دەرفەتی ژیانی بۆ ڕەوانە بكرێت. ئەمە ماوەی نزیك سەدەیەكە ئەنجامی پاشكۆیه‌تیی كوردستان بۆ عێراق، ئەمەی لێ كەوتۆتەوە:

• داگیركردنی كوردستان.
• چەندەها جار لەشكركێشی سەربازی لەسەر خاكی كوردستانیان ئەنجام داوە.
• چەندەها جار شار و شاروچەكە و لادێكانی كوردستانیان رووخاندووە.
• چەندەها جار شاڵاوی ئەنفال و كوشتن و ڕاگواستنیان ئەنجام داوە.
• دەیان هەزار كوردستانی لەسەر خاكی خۆیان دەركراون و دوور خراونەتەوە
• لێدانی كورد بە چەكی قەدەغەكراو و كۆمەڵكوژیكردنیان.
• پەرتكردنی كوردستان و بەگژەدانی لایەنەكانی كوردستان دژی یەكتری و، ئەم سیاسەتەیش كۆنە و  لە سەردەمی حكوومەتەكانی پێشووی عێراقیش بەكار هێنراوە؛ لایەنێكی كوردی بەرامبەر بە لایه‌نێكی دیكە بەكار دەهێنن، بەڵێن بە لایەنێك دەدەن بۆ ئەوەی ئەو لایەنە بڕووخێنێت و شوێنی بگرێتەوە.
• تێكدانی باری كوردستان لە هەموو ڕوویەكەوە، بۆ ئەوەی هاووڵاتیی كوردستانی، هەر چاوی لە بەغدا بێت.
• ڕێككەوتن لەگەڵ هێزە هەرێمییەكانی ناوچەكە، بۆ ئەوەی دژی داواكاریی كورد بوەستنەوە.
• كاركردن لە بەردەم ڕای گشتیی نێودەوڵەتی، بۆ شێواندنی وێنای كورد و، دەرخستنیان وەك میللەتێكی پوولەكی و چاوچنۆك و بێئاگا، كە دەبێ هەمیشە لە لایەن حكوومەتی عێراقییه‌وه‌ بەڕێوە ببردرێن نەوەك خۆیان خاوەنی خۆیان بن.
• پشتێوانیكردنی ئەو هێزانەی دژی كورد دەجەنگن. داواكاریی ڕوون و ئاشكرای عێراق لە كورد، ئەوە بووە كە دەبێ خزمەت بكەن و عێراق بە گیانتان بپارێزن، بەبێ ئەوەی داوای هیچ بكەن، بە ملشۆڕی، دەبێ پلەی دووەم قبووڵ بكەن.
• جیاكردنەوەی هەموو پێكهاتەكانی كوردستان لە یەكتری؛ ئیزیدی جیا دەكەنەوە، شەبەك دەكەنە دوژمنی كورد، مەسیحی و كورد دەكەنە نەیاری یەكتری و...هتد.
• دروستكردنی ململانێی ناوچەگەری لە كوردستان.
• هەوڵی جیاكردنەوەی كوردی شیعە لە پێكهاتەكانی دیكەی كوردستان دەدەن.
• ڕێگه‌ لە كورد دەگرن داكۆكی لە خۆیان و كەسانی دیكە بكەن.
• هاندان و پشتیوانیی حەشدی شەعبی بۆ لێدان و داگیركردنی كوردستان.
• پشتیوانیكردنی عەشیرەتە عەرەبییەكان دژی كورد.
• كاركردنی ورد بۆ تێكدانی سیاسەتی ئابووریی حكوومەتی هەرێم و، ڕێگه‌نه‌دان به‌وه‌ی ئابووریی كوردستان بكەوێتە سەر ڕێگه‌ی تەندروست.

پێنجەم: پاشكۆیەتی بۆ بەغدا، پرسی نەتەوەی كورد چارەسەر ناكات

پێشتر عێراقچییەكان دەیانگوت حكوومەتی عێراقی مافی كورد دەدا، ئەگەر كوردستان جێگیر ببێت و خەباتی چەكداری نەبێت. هەر بۆیە، ملیان بۆ حكوومەتی عراقی شۆڕكرد و، بوون بە جاش بۆ پاراستنی سقامگیری بۆ حكوومەتی عێراقی؛ بەڵام دوای چەندین ساڵ، جگە لە مووچه‌ بۆ چەكدار و لایەنگرانی حكوومەت، كورد لە ماڵكاوڵی زیاتر، هیچی بەرنەكەوت. دوای ئەوەیش، بیانوو بوو بە دیموكراسی، بەبێ ئەوەی تێ بگەن كە عێراقییەكان خۆیان باوەریان بە دیموكراسی نییە و، پرسی نیشتیمانیی كوردستانی، پەیوەندیی بە پرسی دیموكراسی لەناو عێراق نییە. هەرچەندە دیموكراسیخوازیی ڕاستەقینە لە عێراق، دەبێتە فاكتەرێكی ئەرێنی بۆ چارەسەركردنی پرسی نەتەوەیی لە كوردستان، بەڵام ئاراستەی چارەسەكردنی پرسی نەتەوەیی، بەتەواوی جودایە و سەربەخۆیە لە پرسی بەدیموكراسیكردن. عیراقییەكان پرسی بەدیموكراسیكردن لە عیراقیان بەكارهێنا بۆ ڕاكێشانی كورد بەرەو بەغدا و ئالوودەكردنیان لەناو ئاڵۆزییەكانی ژیانی سیاسیی عێراقی، ئەمەیش گەورەترین بەهەڵەبردنی كوردستانیان و هەڵخەڵه‌تاندنیان بوو، هەروەها پەكخستنی پرسی ڕزگاركردنی نیشتمانەكەیان.

حكوومەت و لایەنە سیاسییەكانی عێراق، بەبەردەوامی كاری جددی دەكەن بۆ كۆكردنەوەی لایەنگر لەناو شەقامی عەرەبی له‌ دژی كورد و ڕاكێشانی كورد بۆ ناو ئاڵۆزییەكانی عێراق و، كردنیان وەك پاشكۆیەك. ئەم سیاسەتەیش پیشتر حكوومەت و لایەنەكانی دیكەی عێراق بەكاریان هێناوە؛ گه‌لی كوردیش بە هۆی ئەم سیاسەتانەیش، نەهامەتی و پەرتبوون و ئاڵۆزییەكی زیاتری تووش بووە. عێراق دۆخی زۆر ئاڵۆزە و چەندەها گرفت و كێشەی جۆراوجۆری هەیە و، دەیانەوێت هەمووی بەسەر كورد بشكێننەوە و كوردیش بكەنە خزمەتكاری چاككردنەوەی دۆخی خۆیان. لە عێراق، چەندان میلیشیا و لایەنی دژ بەیەك هەن، كه‌ هەموویان دژی كوردستان و بە مەبەستی بەكارهێنانیان بۆ دژایەتیی كوردستان كۆ كراونەتەوە؛ بۆیە لە حكوومەت و پەرلەمان و دەسەڵاتی دادوەرییه‌وە دژایەتیی كورد دەكەن. بەتایبەت لە ڕێگه‌ی دەسەڵاتی جێبەجێكار، كە بۆ جێبەجێنەكردنی ماددەی 140 و چەندان پرسی دیكە و، تاوەكوو پرسی دەركردنی وەزیرە كوردەكان، بەكاریان هێنا. لە حكوومەتیشەوە، دەستیان بە پەراوێزخستنی كوردستان و بڕینی بەشە بودجە كرد، كە پێشتر بە سولفە بۆ كوردستان دەیاننارد، تاوەكوو كوردستان نەبێتە خاوەن یەدەكی پارە و، كۆسپێان بەرامبەر هەموو پرۆژە ستراتیژییەكان دروست دەكرد؛ بەتایبەت ئەوەی نەوەت و هەناردەی نەوت بۆ دەرەوە بەسەربەخۆیی. ئاراستە جیاجیاكانی عێراقچییەكان، سیاسەتی داڕێژراویان بۆ دەستێوەردان لەناو كوردستان و دروستكردنی پەرتەوازەیی و ململانێ لە نێوان كوردستانییەكاندا هەیە. تا ڕاددەیەكیش شوێندەستیان دیارە. دەسەڵاتی بەغدایش، هەر جۆر و چەشن و ئایدیۆلۆژیایەكی هەبێت، هەر هەمان لایەنگر و شوێنكەوتەی لەناو كوردستاندا هەیە، كه‌ بۆ یەك ئامانج كار دەكەن. ئەمەیش لەسەر ئاكاری سیاسی و بەرەنجامی ئەم سیاسەتانە، چەندین پرسیار دەخاتە بەردەم چاودێران. حكوومەتی عێراقی لە لایەكی دیكە، بەبەردەوامی خەریكی پڕچەككردنی شەبەك و توركمان و ئیزیدییەكانه‌ و، چەندان تاوانباری گەورەی لای خۆی داڵدە داوە و، مووچەی ئەوانەی كرنۆش بۆ سیاسەتەكانی دەبەن، دابین دەكات، تەنیا بۆ ئەوەی دژایەتیی كوردستان بكەن. ئیتر دەبێ كورد دڵی بە چی خۆش بێت؟ هەر كەسێكیش بە سیاسەتەكانی عێراقی بەرامبەر كوردستان ڕازی نەبێت، ڕاستەوخۆ نانبڕاوی دەكات. مێژووی سیاسەتی دەوڵەتی عێراق لە ماوەی 80 ساڵدا نەگۆڕاوە و، هەمان هەنگاو دووبارە دەكاته‌وه‌.

ئەنجام:

بەهێزكردنی كوردستان هەنگاوێكی تەندروستە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی كوردستان و كێشەكانی عێراقیش، چونكە كورد مافی خۆی لە بەغدا دەوێت. مافه‌كانيشی مافی خاك و دياريكردنی سنوورە، مافی گێڕانەوەی سەروەت و سامانی كوردستانە، مافی قەرەبووكردنەوەی ئەو هەموو ئازار و تاوانەی بەرامبەر كورد ئەنجامی داوە، سەرەڕای ئازاری سەدەیەك، هێشتا برایەتیشی لێ دەوێت. ئەمە داواكاریی كوردی نیشتیمانپەروەرە. كورد لە بەغدا، نانی حازری ناوێ. دەيەوێت وڵاتەكەی خۆی ڕزگار بكات و، خۆی بژێوی منداڵەكانی دابین بكات. نایەوێت وەك مشەخۆر دەستی بۆ بەغدا پانكراوە بێت و، بەغدایش لە لایەكی دیكەوە سامان و خاك و شەرەفی كوردستان تاڵان بكات و، بە نەختە مووچەیەك بۆ فەرمانبەران، دەستی میللەتێك با بدات و كڕنۆشیان پێ بهێنێت. كورد نابێت وەك عەرەبی سوننە و عەرەبی شیعە بیر بكەنەوە. ئەوان پشتیوانیی هەرێمی و نێودەوڵەتییان هەیە، بەڵام كورد لە خۆی زیاتر كەسی نییە. كورد ڕقی لە بەغدا نییە و، حەزیش ناكات بەغدا غەرقی ئاژاوە ببێت.

ئەگەر كوردستان خۆی بەهێز نەبێت، ئەوە بەهێزبوونی بەغدا تەنیا بەڵای بەدواوەیە، چونكە عێراق بەرەو قۆناغێكی دیكە دەڕوات و، ڕۆڵی دەوڵەتانی هەرێمی بەڕوونی لەناو هەرێمەكانی عێراقدا دەركەوتوون. كەنداو لەناو ناوچە سوننەكاندا وەبەرهێنانی توانستی سەربازی و ئابووریی خۆیان دەكەن، ئێرانیش ئامادەگییەكی زیاتر لە عێراق دەنوێنێت و، خەریكە ئەزموونی خۆی لە عێراق دووبارە دەكاتەوە بەتایبەت لەناوچەكانی باشور. بۆیە، ئەرك لە بەردەم كوردستان هەستیارتر دەبێت، تا ئەو كاتەی، كوردستان بەرەو دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆ و ئامادەكردنی هێزەكانی بۆ قۆناغێكی نوێ هەنگاو بنێت. بۆیە، پێویست دەكات زۆر بەوردی كار بۆ ئەنجامدانی نەشتەرگه‌ریی جیاكردنەوەی بكرێت و، نابێت ئەو دەرفەتە لەدەست بدەین. ئەو كوردانەی پێیان وایە عێراق دەبێتە پەنا بۆیان بۆ ئەوەی هەموو كوردستان داگیر بكەن و، بیخه‌نە ژێر ڕكێفی خۆیان، ئەوە سەهوێكی زۆریان كردووە. بۆیە، ئیشكالییەتی كورد لە عێراق، هەتا بێت ئاڵۆزتر دەبێت و، ناكرێت هەمیشە هەر چاوەرێی ئەوە بكەین كەی سیاسەتی عێراقی بەرامبەر بە كورد چاك ببێت. ئەوان ئایین و دیموكراسی و چاكسازی و پارە و پەیوەندیی ئەخلاقی و كۆمەڵایەتی، دژی كورد بەكار دەهێنن. ئیتر چی ماوەته‌وه‌؟ هیچ چركەیەك لە مێژووی عێراق نییە تیایدا بە بەڵێنەكانی بەرامبەر بە كورد پابەند بووبێت. ئایە ئەوە بەس نییە بۆ ئەوەی لێیان تێ بگەین. دوای سەدەیەك لە تاقیكردنەوەی سیاسەتەكانی بەغدا بەرامبەر كوردستان، دەبێ لە عەمبارەكانیدا، چ سیاسەتێكی "باش"ی بۆ كورد هەبێ؟