پێشەكی:

لەمیانی پرسی ڕزگاركردنی مووسڵ باس لە كاریگەریی سیاسی و سەربازیی مووسڵ كراوە و لەهەمان كاتدا جەخت لەسەر جەنگ و كاریگەریی ئەمنی دەكرێتەوە، بەڵام لایەنە گرنگەكانی دیكەی كاریگەرییەكانی مووسڵ هێشتا بەكەمی باسی لێوە دەكرێت. ئەم بابەتە، تایبەتە بە خستنەڕووی لایەنی جیۆئیكۆنۆمیی مووسڵ بەگشتی لەگەڵ خستنەڕووی هەندێ لایەنی ئەو گرنگییە بەپێی تێڕوانینێكی گشتی بۆ ئاسۆكان ئەو گرنگییە و ئەگەری ئاستەنگەكانی، دواتریش ناساندنی ئاستی كاریگەریی جیۆئیكۆنۆمیی مووسڵ لەسەر هەرێمی كوردستان.

یەكەم: گرنگیی ستراتیژیی مووسڵ:

مووسڵ، یان (موسلین muslin)، ناوچەیەكە و لە هەمان كاتدا شارێكی گەورەیشە. ناوچەی مووسڵ، پارێزگای مووسڵە كە ناوە فەرمییەكەی، پارێزگای نەینەوایە. ئەم پارێزگایە نزیكەی 4 ملێۆن كەسی تێدا دەژی و، لەسەر ناوچەیەكی بەرفراوانی دەشتایی لە باشووری خۆیەوە كراوەتەوە. چەندەها جۆری تۆپۆگرافیی تێدایە؛ ئەمەیش دەوڵه‌مەندییەكی بەرچاوی دەداتێ. لە بەرامبەردا لەبیرمان نەچێت، هەرێمی كوردستان نزیك (6) ملێۆن كەسی تێدا دەژیت. پانتاییی مووسڵ، نزیك 36 هەزار كیلۆمەتری دووجایە، لە بەرامبەردا پانتاییی هەرێمی كوردستان نزیك 45 هەزار كیلۆمەتری دووجایە. كوردستان بودجەكەی 17% و، مووسڵیش بودجەكەی 10%ە. مووسڵ دراوسێیەكی گەورەیە بۆ كوردستان و لە ئاستێكی نزیكدایە، بەڵام وەك ناوەندی شار، لە هەموو شارەكانی كوردستان گەورەترە؛ تەنیا هەولێر دەتوانێت لە ئاستی مووسڵ بێت، یان پێشی بكەویت. ئەگەر هەرێمی كوردستان و مووسڵ، ببن بە یەك هەرێم، ئەوە مووسڵ دەبێتە پایتەختی ئابووری و، هەولێریش دەبێتە پایتەختی سیاسی و ئیداری و، لە مەودایەكی مامناوەندا، دەكرێت هەر دوو شار بخرێنە ناو یەكتری و ببن بە یەك شار؛ ئەم ئەگەرەیش مەرج و پێداویستی و دەرهاوێشتەی تایبەتی خۆی هەیە.

مووسڵ لەبەر ئەوەی شارێكی دێرینە، دامودەزگه‌ی كۆمەڵایەتی و مەعریفیی تایبەتی و توانای بەرهەمی مەعریفیی تایبەت بە خۆی هەیە؛ لە بوارە جیاجیاكاندا بەئاسانی دەتوانرێت لە هەموو ناوچەكانی دەوروبەری، بەتایبەت بەغداد و دیمه‌شق جیا بكرێتەوە. ئەم شارە چەندین جار لە لایەن حكوومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق تووشی گرفت و نەهامەتی بۆتەوە و، تا ڕاددەیەك سیاسەت و ئاراستەی سیاسەتی عێراقی بەرامبەر مووسڵ بەنهێنی ماوەتەوە و، زۆر بەكەمی باسی لێ دەكرێت، بەتایبەت لای ئێمەی كورد؛ بۆ ئەوەی پەیوەندیی نێوان دانیشتووانی شاری مووسڵ و كوردەكانی شارەكانی دیكەی كوردستان لەیەك جیا بكرێنەوە و، هەرگیز ڕێگه‌ نەدرێت پەيوەندییەكانیان توندوتۆڵ بكرێن. حكوومەتی عیراقی بەپەرۆشەوە كاری دەكرد بۆ ئەوەی پەیوەندیی ئەرێنی لە نێوان هەرێمی كوردستان ومووسڵ هەرگیز دانەمەزرێت، هەمیشە مووسڵ كرابوو بە ناوندی ئازاردانی نەتەوەی كورد، كاتی خۆی "شیخ سەعیدی حەفید"، بە گێرەشێوێنی لە مووسڵ شەهید كرا و، چەندین سەركردە و كەسایەتیی كورد لەوێ شەهید كران.

هەر لە مووسڵ "شیخ عه‌بدولسه‌لام بارزانی" شەهید كرا، لەگەڵ چەندەها كارەساتی هاوشێوە كە بەسەر كورد هێنرا؛ چەندین جار هه‌ر لە مووسڵەوە، لەشكركێشی كرایه‌ سەر كوردستان. لە ماوەی نێوان 2014  و 2016، داعش لە مووسڵەوە چەندەها نەهامەتی و كارەساتی بەسەر كوردستان هێنا؛ لەوانە ئەنفالكردنی ئیزیدی و مەسیحی و جەرجەری و شەبەكەكان، جگە لە ئاواره‌كردن و دەركردنی كوردستانییەكانی دیكە. مووسڵ شارێكی وشكانییە، بەڵام لەگەڵ ئەوەیشدا فرەكەلتوورە و پایە و پێگەی ڕوحی و كەلتووریی تایبەتی لەناو جیهانی ئیسلامی وعەرەبیدا هەیە و، جگە لەوەیش پێگەیەكی گرنگی لەناو شارستانییه‌تی مەسیحی و جوولەكەدا هەیە و، سەنتەری چەندان ئایینی دیكەیە وەك ئایینی ئیزیدی و، چەندان ئایینزا و قوتابخانەی مەعریفیی تێدایە.

تاوەكوو سەرەتاكانی سەدەی بیستەم، سەنتەری شاری مووسڵ پایتەختی هەرێمێكی بەرفراوان بووه. هێڵەكانی بازرگانی لە كەنارەكانی دەریاری ڕەش و قەوقاس دەستی پێ دەكرد، تاوەكوو كەندوای فارسی لە باشوور و لەناو ناوچە شاخاوییەكانی زاگرۆس لە ڕۆژهەڵاتەوە، تاوەكوو كەنارەكانی ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست لە ڕۆژاواوە. ئه‌روپییەكان لە مووسڵ بەو لاوە، ناوی ڕۆژهەڵاتیان دەنایە ناوچەكانی دیكە؛ بە واتایەكی دیكە، مووسڵیان وەك كەنارەكانی ڕۆژاوا بەرامبەر ڕۆژهەڵات هەژمار دەكرد.

ڕۆمانییەكان مووسڵیان وەك ناوەندی نێوان "دەريای ناوەڕاست و دەریای ڕەش و دەریای قەزوین و كەنداوی فارسی" دانا. بەمەیش وەك چەقی سەرەكیی نێوەندی ڕێگه‌ی بازرگانی هەژماریان دەكرد و، پێیشیان وا بوو باشترین و گونجاوترین جێگه‌یە بۆ ئەوەی ببێتە خاڵی پێشكەوتووی بوونی ڕۆژاوایییەكان لە بەرامبەر ڕۆژهەڵاتییەكان. بۆ ماوه‌ی چه‌ندین سه‌ده‌، لەسەر ڕێگه‌ی وشكاییی بازرگانیی سەرەكی بەره‌و ئه‌وروپا بوو.

دووەم: تێڕوانینێك لە جیۆئابووریی مووسڵ:

بازرگانی، یەكێكە لە ستوونە سەرەكییەكانی شاری مووسڵ، چونكە مووسڵ سەنتەرێكی بەهێزی بازرگانییە لە ناوچەكەدا. ئەمەیش، دەگەڕێتەوە بۆ چەندین هۆكار، لە سەروویانەوە بوونی سامانێكی زۆر لەناو خەڵكی مووسڵ و، لە هەمان كاتدا بەپیتیی خاكەكەی و دواتریش گرنگیی هەڵكەوتە جوگرافییەكەی. مووسڵ توانای دابینكردنی  ئاسایشی خۆراكی خۆی هەیە بە مەرجێك تەواوی ئه‌و ناوچەیه‌ی پێشتر پێی دەگوترا ویلایەتی مووسڵ، بۆی بگرێتەوە. جگە لەوەیش، بە هۆی پێشكەوتنی ئابووریییه‌وه‌ بوارەكانی كەلتووری و ڕۆشنبیری، پێشكەوتنێكی بەرچاویان بەخۆیەوە بینیوە؛ ئەمەیش وای كردووە بونیادی (ئابووری مەعریفی) لە مووسڵ پەیدا ببێت. شایەنی باسە مووسڵ لەناو دەوڵەتی عوسمانی، لە سەدەی شازدەيەمەوە تاوەكوو سەرەتاكانی سەدەی بیستەم ویلایەتی ژمارە یەك بوو، بە هۆی توانای خودیی بەرهەمهێنانی ئابووری جگە لە گرنگیی هەڵكەوتەی ستراتیژی، بۆیە لەسەر بودجەی دەوڵەتی عوسمانی نەدەبوو بە قورسایی، بەڵكوو یارمەتیدەری بودجەی دەوڵەت بووە.

لە سەردەمی عێراقی، بەتایبەت سەردەمی عێراقی پاشایەتی و دواتر كۆماری، مووسڵ كاریگەرییەكی زۆر گرنگی لە بودجەی عێراق هەبوو. بەڵام دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس، جیۆئابووریی عێراق گۆڕدرا و بایەخی سەرەكیی گوازرایەوە بۆ باشوور و، بەرهەمی باشوور پشتیوانی دەكرا و پشتیوانیی پیشەسازی و بازرگانیی باشوور پێش دەخرا. ئەم گۆڕاندنەی سەرنجی جیۆئابووریی دەوڵەتی عێراقی، كاریگەریی نەرێنیی كرده‌ سەر مووسڵ؛ هەر لەهەمان كاتدا، بە هۆی توندوتیژیی تیرۆریستان و بەرزبوونەوەی هەستی شۆڤینیزمی لەناو مووسڵدا، پەیوەندیی ئابووری و بازرگانیی مووسڵ لەگەڵ هەرێمی كوردستان زۆر كەم ببووە، هەرچەندە لە كوردستان وەبەرهێنانی زۆر لەناو مووسڵدا كراوە، بەڵام لەگەڵ چەندین هۆكاری دیكە جۆرێك لە لێكترازان لە بازنەی ئابووریی هەرێمی كوردستان و مووسڵ ئەنجام دراوە و، بەدووریشی نازانم یەكێك لە هۆكارەكانی ئاڵۆزبوونی دۆخی سیاسیی مووسڵ، دەگەڕێتەوە بۆ ئەو كاریگەرییە گەورەیەی جیۆئابووریی عێراق كە لە دوای 2003 وە لەسەر مووسڵ ڕووی دا.

سێیەم: قورساییی ئابووریی مووسڵ:

بونیادی ئابووریی ئەم شارە لەسەر پیشەسازیی خۆماڵی و بازرگانی دروست بووە. ناوچەیەكی كشتوكاڵیی بەپیتە، بۆیە تا ڕاددەیەك ئاسایشی خۆراكیی جێگیرە. گرنگترین بونیادی ئابووریی مووسڵ لە چوار سێكتەری سەرەكی دێت، كه‌ بریتین له‌:

1.  بازرگانی:

مووسڵ لەسەر ڕێگه‌ی ئاوريشمی نێودەوڵەتییە كە ڕۆژهەڵات بە ڕۆژاوا دەبەستێتەوە. جگە لەوەیش، چوارڕییانێكە چەندان ڕێگه‌ی ناوچەیی لەناویدا تێكەڵی ڕێگه‌ی حەریر دەبنەوە. بازرگانی، بوو بە هۆی دروستكردنی پەیوەندییەكی ناوچەیی و هەرێمیی فراوان بۆ مووسڵ، چونكە لە ئاسیاوە تاوەكوو ئه‌وروپا، تۆڕێكی بەرفراوانی بازرگانی لەناو مووسڵ بەیەكەوە بەستراون. دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقی و بەستەنەوەی مووسڵ بە عێراقەوە، مووسڵی لە ناوچەكانی باكووری خۆی پچڕاند و، لە گەیشتن بە دەریای ناوەڕاست بێبەش بوو، بە هۆی سنووری عێراقی- سووری، عێراق دەیویست مووسڵ بە بەغدا ببەستێتەوە و، بەغدایش ببێت بە ناوەندی بازرگانیی نێوان باشوور و باكووری خۆی، بەڵام بازنەكانی هێژموونیی جیۆئابووریی بەغدا، ناتوانێت ناوچەكانی هێژموونیی ئابووریی مووسڵ تێك بشكێنێت، بەڵام بە بەكارهێنانی هێزی سیاسی، ئەمنی و سەربازی و لەماوەی ڕابردوودا توانیوێتی ئەو كارە ئەنجام بدات. هەولێر دەتوانێت جێگه‌ی مووسڵ بگرێتەوە، چونكە یەك بازنەی جیۆستراتیژین؛ بەڵام مووسڵ هەرگیز ناتوانێت جێگه‌ی هەولێر بگرێتەوە. هەر چەندە مووسڵ خۆی دامەزرا، بۆ ئەوەی ببێتە جێگرەوەی هەولێر؛ بەڵام لە ماوەی هەزاران ساڵدا هەولێر بۆ یەك ڕۆژیش چۆڵ نەبوو و نەپووكایەوە.

• ئاستەكانی بازرگانیی مووسڵ

• بازرگانیی نێودەوڵەتی لە نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژاوا.
• بازرگانیی هەرێمی لەگەڵ هەرێمە جیاوازەكانی ناوچەكە، بەتایبەت هەرێمە بیابانییەكان و هەرێمە شاخاوییەكان.
• بازرگانیی لۆكاڵی لە نێوان ناوچەكانی دەوروبەر وسەنتەری مووسڵ و، ئەم بازرگانییە دەوڵەمەندە، چونكە ئاست و جۆری بازرگانییەكە فرەچەشن و جۆراوجۆرە؛ بۆیە بۆ ئاستی بازرگانیی هەرێمی بەكار دێت.

-  جۆری بازرگانیی سەرەكی لە مووسڵ:

1. بازرگانیی كشتوكاڵی
2. بازرگانیی ئاژەڵداری
3. بازرگانیی بەرهەمی پیشەسازیی خۆماڵی
4. بازرگانیی بەرهەمی پیشەسازیی ئاژەڵداری
5. بازرگانیی پیشەسازییە دەستكردەكان
6. بازرگانیی بەرهەمی سەرچاوە سروشتییەكان

1. كشتوكاڵی:

مووسڵ، ناوچەیەكی زۆر دەوڵەمەندە به‌ بەرهەمی كشتوكاڵی، بە ئاراستەیەك بەشی بەكارهێنانی خودی دابین دەكات و بازرگانیی لێ دەكات بۆ ناوچەكانی دەوروبەری خۆی، بەتایبەت ناوچەكانی باكووری حەمرین و مەكحول. دەوڵەمەندیی مووسڵ لە كشتوكاڵی، دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی ناوچەیەكی سەرەكییە لە ناوچەكانی سەرەتاكانی شاخ و ناوچە دەشتایییەكان، جگە لەوەیش ناوچەی دۆڵی دیجلەیە. لە ڕووی كشتوكاڵی دانەوێڵەوه‌ زۆر دەوڵەمەندە، چونكە دەشتایییەكی زۆری هەیە بۆ كشتوكاڵی گونجاون و، بارانی گونجاوی هەیە كە دەتوانێت كشتوكاڵی (دێمی) پڕ بەرهەم و سەركەوتوو بەرهەم بهێنێت. گرنگترین دانەوێڵەكان گەنم و جۆ و كونجی وگەنمەشامی و برنجن. زۆریان بۆ بازرگانی دەفرۆشرێن بۆ ئه‌وروپا و ناوچەكانی باشوور بەتایبەت ناوچە بیابانییەكان.

1. ئاژەڵداری:

بەهێزترین جۆری بەرهەمی ئابوورییە لە مووسڵ. تاوەكوو ئێستایش گرنگیی خۆی هەیە و، پێگەیەكی گرنگی لەناو گوژمەی گشتیی بەرهەمی ئابووری لەناو مووسڵدا هەیە. چونكە ناوچەی ئاژەڵداریی بەرفراوان لە دەوروبەری مووسڵ هەیە. بازرگانیی ئاژەڵداری لە مووسڵ، زۆر به‌بایه‌خ بوو، ئه‌ویش بە هۆی ئەوەی كوێستان و گەرمیانی بەردەوام لە دەوروبەری مووسڵ هەیە، ئەمەیش وای لێ دەكات، بەرهەمی ئابووری لەناویدا بەردەوام بێت. بە هۆی كرانەوەی مووسڵ لەسەر چەندان هەرێم و ناوچەی جۆراوجۆر، پیشەی ئاژەڵداری لەناویدا زۆر بەهێز بوو، چونكە لە بیابان و، لە هەمان كاتدا لە ناوچە شاخاوییەكان و ناوچەكانی دیجلە وجەزیرەیش ئاژەڵی بۆ دەهات. ئه‌مانه‌ هه‌موویان وایان كرد لە هەموو وەرزەكانی ساڵ بەرهەمی ئاژەڵداری پێ بگات و، پشت بەم خسڵەتەیش، پیشەسازیی ئاژەڵداری لەناو مووسڵ گەشەی كرد.

1. گەشتوگوزار

لە ناوچە جياجياكانی مووسڵ، چەندان جۆر و چەشن لە گەشتوگوزار هەيە، هەر لە گەشتوگوزاری ئاسەوار بگره‌، تاوەكوو گەشتوگوزاری كانگه‌ گوگردیيەكان و گەشتوگوزاری ئایينی. ڕاستییه‌كه‌ی، ناوچە گەشتیارییەكانی مووسڵ جۆراوجۆر و زۆریشن و، دەكرێت پیشەسازیی گەشتیاریی پیشكەوتوو لە مووسڵ دابمەزرێت.

1. پیشەسازی لە مووسڵ

لە مووسڵ پیشەسازیی جۆروجۆر هەیە و، چەندان جۆری پیشەسازیش، دەكرێت دابمەزرێن بەتایبەت ئەوەی تایبەتە بە پیشەسازیی سەرچاوە سروشتییەكان، بە هۆی بوونی وزە و پێداویستیی لۆجستی و مرۆیی و نزیكبوونی لە سەرچاوە سروشتییەكانه‌وه‌؛ لەو پیشەسازییانە، پیشەسازیی چەرم، پیڵاو، جلوبەرگ، پیشەسازیی چیمه‌نتۆ، دەرمان، دەرهێنانی سەرچاوە سروشتییەكان و، چەندان جۆری دیكە لە پیشەسازی.

1. نەوت و غاز و كانزاكان:

 جیۆلۆجیای مووسڵ زۆر ئاڵۆز و تێكەڵە و، ئەمەیش دەوڵەمەندییەكی كانزايیی بێسنووری پێ دەبەخشێت لەبەر ئاسانیی دەرهێنان و بازرگانی پێكردنيشدا، لە دێرزەمانەوە ئەم كانزانە لە مووسڵ گرنگییەكی تایبەتی هەبووە. مووسڵ ناوچەیەكی نەوتییە و دەوڵەمەندیشە بە غاز و، ئەگەر سەرجەم ناوچەكانی نەینەوا جیا بكەینەوە و تەنیا سنووری پارێزگای ئێستای مووسڵ هەژمار بكەین، ئەوە هەر ئەم ناوچەیە بە ناوچەیەكی دەوڵەمەند بە نەوت وغاز دەمێنێتەوە، بەتایبەت بۆ بەكارهێنانی ناوخۆیی و بازرگانیی ناوچەیی زۆر بەسوودە. چەندان جۆر كانزا لەناو خاكی مووسڵ هەیە و، گرنگترینیان بۆ بازرگانی و پیشەسازیی گۆگرد و بەردی كڵسییە، لەگەڵ چەند جۆری دیكە لە كانزای جۆراوجۆر. چەندین پرۆژەی هێڵی گەیاندنی وزە لەناو مووسڵ نەخشێندراوە؛ یەكێكیان هێڵی گەیاندنی نەوتی كەركووكه‌ له‌ ڕێی توركیاوە بۆ سەر دەریای ناوەڕاست دەروات لەگەڵ چەندین پرۆژەی دیكە كە هێشتا لەبەر چەندین هۆ جێبەجێ نەكراون.

1.  دارایی:

بە هۆی چەندان ساڵ و سەدە لە بازرگانی و پیشەسازی لەناو مووسڵ، سامانێكی زۆر كەڵەكە بووە و، چەندان جۆر بازاڕ و شوێنی بازرگانیی لەناو مووسڵ و دەرەوەی مووسڵ و لە ناوچەكانی دیكە دامەزراندووە كه‌ پێگە و توانای داراییی مووسڵ دەخاتە ڕوو. چینی ئه‌ریستۆكراتی لەناو مووسڵ دروست بوونە و سامانێكی زۆر بەرێوە دەبەن. دامەزراوەی دارایی و ئابووری لە مووسڵ، تەمەنێكی دوور و درێژیان هەيە، دەگەڕێتەوە بۆ سەدەي هەژدەيەم ونۆزدەيەم. هەر بۆ مەبەستیپشتيوانيكردن لە دامەزراوە ئابوورییەكان، دامودەزگه‌ی شارەوانی و دادگه‌ی مەدەنی و دەزگه‌ ئەمنییه‌كانی لەسەردەتی مووسڵیەكان دامەزراون؛ يەكەم بانكیفەرمیی حكوومی لە مووسڵ لە ساڵی 1890 دامەزراوە.

تا پێش داگیركردنی مووسڵ لە لایەن داعشه‌وه‌، چەندان بانكی تایبەت لەناو مووسڵ هەبووە، جگە لەوەی بڕێكی زۆری گوژمەی داراییی عێراقی لەناو ئەو شارە و شارەكانی دیكەی دەوروبەری هەبووە. داعش لەناو بانكی ناوه‌ندیی مووسڵ، بڕی 450 ملیۆن دوڵاری بردووە، جگە لە بوونی چەندان بانكی دیكە، كه‌ تا ئێستا نازانرێت داعش دەستی بەسەردا گرتوون، یا خود دەستی بۆ دامودەزگه‌ تایبەتەكان نەبردووە؟ لە لایەكی دیكە، دانیشتووانی مووسڵ بەوە بەناوبانگن كە بڕێك پارە و گەوهەر بۆ ڕۆژی تەنگانە گلدەدەنەوە. ئەمەیش وای كردووە كە گرێمانە بكرێت كە گوژمەیەكی زۆرتر لەوەی لە بازاڕ هەیە لەناو ماڵان شاردراونەتەوە. داعش لەم ڕاستییانە تێ گەیشتبوو، بۆیە ده‌ستی كرد بە دەركردنی دانیشتووانی كورد و ئیزیدی و مەسیحی و، هەرچی لەناو ماڵەكانیان هەبوو، دەستی بەسەردا گرتن و، وەك سەرچاوەیەكی گرنگ بۆ بەرزكردنی داراییی دەوڵەتەكەیان بەكارهێنا.

چوارەم: ناوچەكانی هێژموونیی ئابووریی مووسڵ:

• ناوچەی هێژموونیی ئابووریی دەرەكی: بە هۆی بازرگانیی دەرەكی دروست دەبێت و، بازنەیەكی بەرفراوان دەگرێتەوە لە كەنارەكانی ئه‌وروپای ڕۆژاواوە تاوەكوو هیند و چین. بەڵام ئەم بازنەیە، بە هۆی گوشاری به‌غداده‌وه‌ قەتیس كراوە. بەغدادیش بە هێزی دەوڵەت توانیویەتی مووسڵ قەتیس بكات.
• ناوچەی هێژموونیی هەرێمی: ئەویش بە هۆی بازرگانییه‌وه‌ دروست دەبێت. ئەم بازنەیە زۆر كاریگەر و ڕاستەوخۆترە و، به‌وردی تەواوی ناوچەكانی كوردستانی گەورە دەگرێتەوە و، كراوەیشە لەسەر وڵاتی شام و بیابانی عەرەبی و میزۆپۆتامیای خواروو. بە هەمان شێوەی سەرەوە، ئەم بازنەیە بە دەستی دەوڵەتی عێراق تووشی تێكشكاندن بووە.
• ناوچەی هێژموونیی ناوخۆیی: حكوومەتی عێراق دەیویست ئەم ناوچەیە تێك بشكێنێت، بەڵام هەر بەزیندوویی مایەوە. لە جەلەولا و مەندەڵییه‌وه‌ تاوەكوو باكووری هێڵی فورات، وهەموو ناوچەكانی جەزیرەی فورات لەگەڵ هەموو ناوچەكانی هەرێمی كوردستان و كەركووك و هێڵی حەمرین، ناوچەی هێژموونیی بازرگانی و ئابووریی مووسڵ بوون و، بازرگانەكانی مووسڵ لەم ناوچانە دەگەڕان و پەیوەندییان هەبوو. ئەم بازنەیە لە دوای 1991ه‌وە گەشەی كرد، كاتێك عێراق ئابڵووقەی خرایه‌ سه‌ری و، هەر ئەو كاتەیش هێڵێ بازرگانی لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا پچڕا. بۆیە لەگەڵ دەشتی حەمرین و ناوچەی جەزیرە، بازرگانی و چالاكیی ئابووریی زۆر بەهێز بوو. ئەم جووڵانەوە ئابوورییە، لە دوای 2003 تووشی شكستی هات.

پێنجەم: كاریگەریی نەرێنیی دەوڵەتی عێراقی، لەسەر جیۆئابووریی مووسڵ:

لە سەردەمي "ئيتحاد و تەرەقی" و بە پشتوانیی كۆنسوڵخانه‌ی بريتانی بزووتنەوەی ئازادیخوازەكانی عەرەبی لە مووسڵ لقێكی كردەوە، بە مەبەستی كاركردن دژی ڕژێمی عوسمانی. دوای 4 ساڵ هەر زوو و لە 1912 بەشێكی زۆريان هيوايان بە عه‌رەببوون نەما و، داوايان دەكرد لە جیاتی لكاندنیان بە وڵاتی عەرەبی چاوەڕوانكراوەوە، مووسڵ ببێتە وڵاتیكی سەربەخۆ، بەڵام بریتانیەكان مووسڵیان به‌  عێراقه‌وه‌ لكاند، كە وڵاتێكی عەرەبی بوو. ئەمەیش، تەوژمی جیۆئابووریی ئەو ناوچەیه‌ی گۆڕی و زیانێكی زۆری پێ گەیاند و، كردی بە پاشكۆی جیۆئابووریی بەغداد. ئه‌ریستۆكراتەكانی مووسڵ له‌م ڕاستییە تێ گەیشتن، بۆیە لە مووسڵ بەرەو ڕۆژاوا هەڵاتن و پارەكانیان لەگەڵ خۆیان برد. بەڵام بە هۆی هەستی عروبی، زۆر جار خەڵكی ئاسایی دركی بەو داڕمانە نەدەكرد، لە كاتێكدا حكوومەتی عێراقی سەردەمی پێش 2003، بە جۆرێك لە جۆرەكان بە هۆی چەندین سیاسەتی ئابووری و كۆمەڵایەتی و ئایدیۆلۆژی، ئەم ڕاستییانەی شاردبووەوه‌. بەڵام دوای 2003، ئەم ڕاستییانه‌ بەزەقی دەركەوتن. بۆیە دانیشتووانی مووسڵ تووشی شۆك بوون و، دواتر كاتێك حكوومەتی عێراقی ئاراستەی جیۆئابووریی خۆی گۆڕی، ئەوە كاریگەرییە نەرێنیەكان دووجار بوون. ڕەنگە به‌ پشتبەستن بەم تێگەیشتنەش، بۆمان دەركەوێت كه‌ بۆچی دانیشتووانی مووسڵ ئایدیاڵی ئابوورییان چەندان كاریگەریی بەسەر هاتووە و، چەندان گۆڕانكاریی گەورەی بەخۆیەوە بینیوە. هەر ئەم لایەنەیش بۆمانی دەخاتە ڕوو، بۆچی مووسڵییەكان لە توندڕەویی عروبییه‌وه‌، ڕوویان كردە توندڕەویی ئیسلامی.

سیاسه‌ته‌كانی حكوومەتی عێراقی، له‌ دژی بونیادی جیۆئابووریی مووسڵ بوونە، بەتایبەت لە بواری بەرهەمهێنان و دامەزراندنی ئاراستەی بەكاربەری، بۆ ئەوەی مووسڵییەكان، ببن بە شوێنكەوتەی ئابووریی بەغداد. كاتێك (10%)ی بودجەی عێراق درا بە مووسڵ، زۆربەیشی بودجەی تەشغیلی بوو، ئه‌وا زۆربەیان، بوونە مشەخۆر بەرامبەر حكوومەتی عێراق و، بەرهەمی خۆماڵی فەرامۆش كرا. حكوومەتی عێراق، ئەم سیاسەتەی، بەزەقتر و بەرفراوانتر بەرامبەر هەرێمی كوردستانیش بەكار هێناوە و، كاریگەرییەكانی لەسەر هەرێمی كوردستان، زۆر زۆرتر و ترسناكترن.

مووسڵییەكان، بەتایبەت بورژوازەكانیان، لە رڕووی ئابوورییه‌وه‌ هەستیان كرد زیانێكی زۆریان پێ گەیشت، كاتێك بە عێراقەوە لكێندران؛ بەڵام نەیاندەزانی چی بكەن و چۆن ئەو هاوكێشەیە چارەسەر بكەن. لە ڕووی مەدەنی و خەباتی پەرلەمانییه‌وه‌، مووسڵییەكان باسیان لە پەرلەمانتارە باكوورییەكان دەكرد و، هەوڵیان دەدا بە مەبەستی دروستكردنی فشار له‌ بواری ئابووری و بازرگانی، پەرلەمانتارەكانی خەڵكی باكوور، بكەن بە كوتلەیەك. بۆ نموونە، كاتێك حكوومەتی عێراق لە سەردەمی پاشایەتی، ویستی یاسایەك بۆ دانانی باج لەسەر درەختی میوە لە پارێزگاكانی باكوور دەربكات، پەرلەمانتارەكانی مووسڵ ده‌ستیان بە چالاكییەكی زۆر كرد بۆ پووچەڵكردنی ئەم پرۆژەیاسایە. هەر لەو باره‌یەوە كاتی خۆی، بەتایبەت لەناو خانەوادە بازرگانی و ئابوورییه‌كانی مووسڵ، هەستێكی تەواو بۆ تێگەیشتن لە چەمكی بازاڕی نیشتیمانی هەبوو، كە پێیان وا بوو ناوچەكانی باكووری حەمرین و مەكحول، بازاڕێكن و، دەبێ بەتایبەتی لە پەیوەندیی ئابووریی نێوان ئەم ناوچانە بڕوانرێت. 

شەشەم: مووسڵ و بيرۆكەی بەيەكبەستنەوەی سووريا و عێراق و ئێران

لە ساڵی 1927 مووسڵییەكان بیرۆكەیەكیان هەبوو بۆ بەستنەوەی سووریا و ئیران لە ڕێگه‌ی مووسڵەوە. ئەم بیرۆكەیە، مێژوویەكی دێرینی هەیە و دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی سەلجووقییەكان، كە ئەم كارەیان ئەنجام دا و، پێشتریش دەوڵەتی ئاشووری ئەو بیرۆكەیەی جێبەجێ كردبوو، هاوكات ئەم بیرۆكەیە لە فەرەنسا و بریتانیایش بەبایەخەوە باس دەكرا. مەبەستی سەرەكیی ئەم بیرۆكەیە بۆ گواستنەوەی نەوتی ئێران و عێراق بوو لە رێگه‌ی سووریاوه‌ بۆ دەریای ناوەڕاست. بريتانيیەكان پێيان وا بوو گه‌ر بەرهەمی ئێراني لە ڕێگه‌ی مووسڵەوە بۆ دەريای ناوەڕاست بڕوات، زۆر گاريگەريی ئەرێنيی بۆ سەر بازرگانيی ئه‌وروپی دەبێت. مووسڵيیەكان زۆر پێيان خۆش بوو ئەم هەنگاوە بنرێت، بەڵام بە ڕێكارێك، مووسڵ وەك فاكتێك سوود لەو پرۆژەیە ببینێت؛ بۆیە پشتوانیی خۆیان بۆ ئەم پرۆژەیە دەربڕی و، لەو سەردەمە چەندان تۆیژینەوەیان لەسەر ئەم پرۆژیە كرد. بەڵام دواتر ئەم بیرۆكەیە بە ئاراستەی ئەمنی خامۆش كرا، چونكە هەموو ئەو وڵاتانە خۆیان بە سەركوتكردنی پرسی كوردستان خەریك كرد. ئەمەیش زیانێكی گەورەی بە پێگەی ئابووریی مووسڵ گەیاند. عێراق ده‌ستی به‌وه‌ كرد ڕێگه‌ی پەیوەندیی نێوان ئێران و سووریا لە ڕێگه‌ی فورات ببەستێتەوە و، هەر ئەو پەیوەندییەیش لە ڕێگه‌ی ترێبیل بە ئۆردن و كەنداوی عەقەبەی بەستەوە، ئەمەیش زیانێكی زۆری بە مووسڵ گەیاند. مووسڵییەكان لە سەردەمی پاشایەتی، پرۆژەیەكیان بە پەرلەمانی عێراقی دا، بۆ دروستكردنی هێڵی ئاسنی مووسڵ كه‌ ببەستێتەوە بە كابول و ئیسلام ئاباد لە ئەفغانستان و هیند (ئیسلام ئاباد ئەو كات بەشێك بوو لە هیند)، بەڵام پاشایەتیی عێراقی لەسەر ئەو پرۆژەیە ڕازی نەبوو.

بەرەنجام:

یەكەم: مووسڵییەكان كار دەكەن بۆ خۆڕزگاكردن لەو پەراوێزە جیۆئابوورییەی تووشی بوونە، یان بە دامەزراندنی هەرێمێكی سەربەخۆ، یان بە ئەنجامدانی یەكێتی لەگەڵ هەرێمی كوردستان.

دووەم: مووسڵ ناوچەیەكی جیۆئابووریی گرنگە، لە ماوەی سەدەی بیستەم وسەرەتاكانی سەدەس بیستویەكدا تووشی لەرزینێكی گەورە بووە، بەتایبەت لە ماوەی 16 ساڵی ڕابردوودا؛ دوای جەنگی داعش، هەوڵ دەدات ناسنامه‌یه‌كی جیۆئابووری بۆ خۆی بدۆزێتەوە.

سێیەم: هەرێمی كوردستان دەتوانێت ئابووری و بازاڕی مووسڵ بە خۆیەوە ببەستێتەوە، چونكە لە یەك بازنەی جیۆستراتیژین. ئەو كات یەكانگیرییەكی جیۆئابووری لە نێوانیاندا دروست دەبێت و، بۆ هەرێمی كوردستان و مووسڵیش زۆر بەسوود دەبێت.

چوارەم: هەرێمی كوردستان، دەبێ ستراتیژییەتێكی یەكانگیری هەبێت بۆ ئەوەی خاڵی دووەم جێبەجێ بكات.

پێنجەم: ئاستەنگ و كاریگەریی نەرێنیی جیۆئابووریی مووسڵ لەسەر هەرێمی كوردستان سەر هەڵدەدات، ئەگەر لە بەغداەوە مووسڵ دژی كوردستان بەكار بهێنرێت، یان ئایدیۆلۆژییەكی بەستراو بە باشوور فەرمانڕەوایەتی لە مووسڵ بكات.