 |
ته‌لەعفەر؛ گرفتێكی جیۆستراتیژی، ململانێیەكی ترسناك و ئاسۆی كاریگەرییەكانی لەسەر ئاسایشی نیشتمانیی كوردستان
(پاژی یەكەم)
ته‌لەعفەر شارێكی جوان و ڕەنگینە و مێژوویەكی دێرین و لە هەمان كاتیشدا ئالۆزی هەیە. بە هۆی پێگەی جیۆستراتیژییه‌وه، ئەم شارە لە خەون و ئاواتی میللەتان و دەوڵەتانی ناوچەكە دەدرەوشێتەوە و، بووه‌تە مەڵبەندی ململانێیەكی ترسناك لەسەر ئاستی هەرێمی و ناوخۆیی. ڕاستەوخۆیش كاریگەریی زۆری كردۆتە سەر ئاسایشی نیشتمانیی كوردستان و، چاوەڕوانیش دەكرێت لە داهاتوویەكی نزیكدا كاریگەرییەكی زۆرتریش دروست بكات. سوپای عێراق، خۆی بۆ ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنێكی گەورە ئامادە دەكات تاوەكوو لە چنگی داعش دەری بهێنێت. ئەم ئۆپەراسیۆنەیش بەشێكە لە زنجیرەی چەندین ئۆپەراسیۆن، كه عێراق لە ماوەی دوو ساڵی ڕابردوودا بۆ دەركردنی داعش لەو خاكەی کە لە 2014وە داگیری كردووە، ئه‌نجامی دا. ماوەی دە مانگی پێشوو، دەیان هەزار سەربازی عێراقی و هاوپەیمانان و چەندان میلیشیا، لەوانە میلیشیای حەشدی شەعبی، ئۆپەراسیۆنێكی سەربازییان بۆ وه‌ده‌رنانی داعش لە مووسڵ ئەنجام دا و، هەزاران كوژراو و بریندار و بێسەروشوێنی لێ كەوتەوە و نزیكه‌ی یەك ملیۆن كەس لەو شارە ئاوارە بوون. عەبادی، سەرۆكوەزیرانی عێراق، ڕای گەیاند: "ئۆپەراسیۆنی داهاتوو، بۆ گرتنەوەی ته‌لەعفەر دەبێت." ئەم بڕیارەیش چەندان پرسی ململانێی هەرێمی و نێوخۆییی هێنایە پێشەوە. دڵه‌ڕاوكێی هەندێك و ترسی هەندێكی دیكە و هیوا و چاوەڕوانیی هەندیكی دیكەیشی ورووژاندووە. ئەم لێكۆڵینەوەیە تایبەتە بە ناساندنی ته‌لەعفەر و شیكردنەوەی گرفتی جیۆستراتیژیی ته‌لەعفەر لە ئاستی هەرێمی و ناوخۆیی و، دەرخستنی كاریگەرییەكانی لەسەر ئاسایشی نەتەوەییی كوردستان و داهاتووی كوردستان. لە هەناوی ئەم لێكۆڵینەوەیە، چەندین پرسی سیاسی، ئه‌نترۆپۆلۆژی، ئیتنی و ئەوەی پەیوەندیدارە بە لایەنەكانی ئەم پرسەوه، چارەسەر دەكرێت.
دەروازەیەك بۆ ناساندنی ته‌لەعفەر
1. ڕەچەڵەكی ناوی ته‌لەعفەر
ناوی ته‌لەعفەر (TelAfer)، لە مێژوودا بە چەندین جۆر و شێواز هاتووە. لە سەردەمی ئاشووری، بە "نمت ئيشتار" بەناوبانگ بووە. نمت دەكاتە باغ، یان بەهەشت و، ئیشتاریش ناوی خوداوەندی خۆشەویستییە. لە تۆمارە مێژوویییەكان بە ناوی "تلسافانا" هاتووە؛ ئەم ناوەیش ناوێكی ميتانيیە. لەناو تەوراتدا بە "تڵسار" يان "تالاسار" (لەوه‌رگەی ئاسكان) ناسراو بووە و، لەناو تۆمارە مێژوویییەكانی مەسیحییەكاندا بە "ئابيماريا" يان "ئاڤيماريا" هاتووە.([1]) لە سەردەمە جیاوازەكان بە چەندین شێواز ناوەكەی تۆمار كراوە وەك: تيل ئاڤەر، يان تيڵڤەر، تيليڤەر، تل اعفر، تل یەعفەر، تلیافەر و تل عفراء.([2]) شێوازی دەربڕینی، بەپێی زمانەكانی ناوچەكە دەگۆڕدرێت: عەفەر بە مانای سپی، یان گڵ دێت، تل دەبێتە گوند، یان موڵگە. بەم پێیەیش دەبێتە "موڵگەی سپی"، یان "موڵگەی گڵ"، بەڵام بە مانەیەكی دیكە عەفرا دەكاتە ئاسك و، تل دەكاتە خاكی دەوروبەری كانی؛ بەم مانایەیش ته‌لەعفەر دەبێتە "كانی ئاسكان". شایەنی باسە لەو ناوچەیە بەگشتی، بەتایبەت ناوچەی نێوان گەیارە و باكووری ته‌لەعفەر، زۆربەی ناوەكان بە پێشگری "تل" دەست پێ دەكه‌ن و هەموویشیان لە بنەمادا لە زمانی ئارامی وەرگیراون.([3]) لە هەندێ لێكۆڵینەوەی مێژوونووساندا، ئاماژە بەوە دراوە كە ناوی ته‌لەعفەر لە "ئافەری" هاتووە، "ئافەری"یش لە "ئاگری" هاتووە؛ بەوەی خەڵكی تەله‌عفەر لە بنەمادا خەڵگی "ئاگری داخ"ن و لە باكووری كوردستانه‌وه بۆ ئاوەدانكردنەوەی تەلەعفەر هاتوون.
2. هەڵكەوتەی جوگرافیی سروشتی و كارگێڕی:
ته‌لەعفەر ناوی سەنتەری قەزایەكە بە هەمان ناو، سەر بە پارێزگه‌ی نەینەوایە (مووسڵ) و دەكەوێتە ڕۆژاوای شاری مووسڵ، بە دووریی (69 كم) و، ڕۆژهەڵاتی شاری شنگاڵە بە دووریی (55 كم) و، (60 كم) لە سنووری توركیا و سووریاوه دوورە. سێ ناحیەی لەسەرە: ناحیەی ڕەبیعە، زومار و عەیازی-ئاڤكەنی. پانتاییی قەزاكە (4453 كم)ه. بەگشتی هەڵکەوتەی جیۆلۆجیی زۆر ئالۆزە و، دەكەوێتە ناوچەی (سەرەتاكانی شاخ). لە كۆتاییی زنجیرە شاخی شنگاڵە و لە باشورەوە دەكەوێتەوە سەر كۆتایییەكانی بیابانی حەزەر و، چەندین زنجیرە شاخ لە دەوروبەری هەن، هەموویان بەشێكن لە كۆتایییەكانی دەماری زنجیرە شاخی تۆرۆسی باشوور و، (370) مەتر لەسەر ئاستی دەریاوه بەرزە.([4]) لە ڕووی فەلەكییه‌وه لەسەر هێڵی شاقووڵیی (10-20-30-42 ڕۆژهەڵات) و لەسەر بازنەی ئاسۆییی (10-22-36 باكوور)دایە؛ بەمەیش دەردەكەوێت كە شوێنكەوتەیەكی ستراتیژیی گرنگی هەیە. دانیشتووانی ناوەندی قەزاكە بە (300000) كەس دەخەمڵێدرێت، و نزیكه‌ی (200000) هەزار كەس دانیشتووی گوند و ناحیەكانی بەسەر بە قەزاكەن. سەنتەری قەزا، 30 گەڕەگ لەخۆ دەگرێت. لە دەوروبەری 63 گوند هەیە. پانتاییی سەنتەری قەزاكە (30كم2)یه. لەناو دۆڵێكدایە پێشتر ڕووبارێكی هەمیشەیی بووە.
سنووری كارگێڕیی ته‌لەعفەر بەپێی ئەو سنوورەی لە سەردەمی بەعس بۆی دانراوه و تاوەكوو ئێستا بەفەرمی ماوە، لە باكوورەوە تەنیا ڕووباری دیجلە لە دهۆك جیای دەكاتەوە. پێشتر ته‌لەعفەر لە ڕووی كارگێڕییه‌وه سەر بە شنگاڵ بووە، تاوەكوو سەردەمی پاشایەتی لە عێراق، كە جیا كرایەوە و بە قەزایەكی سەربەخۆ دانرا. لە مەودای حكوومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق، چەندین ناوچەی لێ جیا كرایەوە و چەندین ناوچەی دیكەیشی بۆ زیاد كرا؛ دیارە زۆربەیان بە هۆیەكی سیاسی بووە. لە ته‌لەعفەر چەندین دامەزراوەی مەدەنی و سەربازی هەن([5])، گرنگترینیان فڕۆكەخانەی ته‌لەعفەرە بە ناوی "الفاروق" و، سەربازگەی "كەسك"ی پێ دەگوترێت ئەم فڕۆكەخانەیە فڕۆكەخانەیەكی سەربازییە و بنكەیەكی ئاسمانیی هێزی فڕۆكەوانیی سوپای عێراقە و سەنتەری زنجیرەیەك لە فڕۆكەخانەی سەربازییە، كە عێراق لە حەفتاكان و هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو دروستیانی كردووە.([6]) جگە لەوەیش بنكەی سەرەكیی فیرقەی سێی سوپای عێراقە.
3. جوگرافیای سیاسی و ستراتیژیی ته‌لەعفەر:
ته‌لەعفەر جوگرافیایەكی سیاسی و ستراتیژیی گرنگ و پێگەیەكی گرنگ و تایبەتی لە ستراتیژییەتی ئێرانی و توركیادا هەیە؛ هەر بەو هۆیەیشەوە عێراق و سووریا بەهەستیارییەوە لە دۆخی ته‌لەعفەر دەڕوانن. بەڵام لایەنێكی دیكەی گرنگی سیاسی و ستراتیژیی ته‌لەعفەر، دەگەڕێتەوە بۆ پرسی كوردستان و داهاتووی ته‌لەعفەر لەناو بازنەی ڕزگاریی نیشتمانیی كوردستانی. دیارە ئەم گرنگییەیشی دەگەڕێتەوە بۆ قووڵاییی جوگرافیای ئیتنی و مەزهەبیی ناوچەی ته‌لەعفەر و پەیوەندییەكانی بە كوردستان و ناوچەكەیشه‌وه. سنووری ئیداریی قەزای ته‌لەعفەر گرنگییەكی سەربازیی یه‌كجار زۆری هەیە، چونكە ناوچەیەكی كرانەوەی سەربازییە لەسەر ئاستێكی هەرێمی و ناوخۆیی. بۆیە لە لای حكوومەتەكان بایەخێكی زۆری پێ دەدرا، بەتایبەت بۆ ئەوەی كۆنترۆڵی جووڵە ستراتیژییەكانی شۆڕشی كوردستان بكەن، هەمیشە بەشێكی گرنگی سوپای عێراق لەو ناوچەیە بووە،([7]) بۆ ئەوەی ڕێگری لە گرێدانەوەی شنگاڵ بە مەودای جووڵانەوەی هێزی پێشمەرگە بكرێت و، بۆ ئەوەی ڕێگری لەوه بكات شنگاڵ بە دهۆك ببەسترێتەوە. بۆیە دەبینرێت سنووری ئیداریی قەزای تەلەعفەر، سەرجەم ناوچەكانی شنگاڵ لەگەڵ دهۆك دەپچڕێنێت.
سۆزێكی ئێرانیی سەیر هەیە بۆ ته‌لەعفەر؛ ڕەنگە هۆكارەكەی ستراتیژی یاخود بیروباوەڕ بێت، یان هەندێ لایەنی شاراوەی دیكە هەبێت لە داهاتوودا بازنەی نهێنییەكانی دەركەوێت. هەندێك دەڵێن بنكەیەكی سەرەكیی كەوانی ئێرانە لە ناوچەكە و، هەندێكیش دەڵێن لەسەر ڕێگه‌ی خەونێكی دێرینی ئێرانییەكانە. هه‌ر چۆنێك بێت، دیارە تاوەكوو ئێستا مێژوو ئاراستەی ئێستا و داهاتوویش دەكات. ئەو سۆزەی ئێران، توركیایش بە هەمان شێوە دەری دەخات و لەناو پرۆژە ستراتیژییەكانیدا پێگەی ته‌لەعفەر بەرز و هەستیار دەنرخێنێت. ([8]) بۆ عێراق، ته‌لەعفەر وەكوو كلیلێك وایە بۆ كۆنترۆڵكردن و پەراوێزخستنی شۆڕشی كوردستان؛ بۆیە هەمیشە تێ دەكۆشێت ته‌لەعفەر لە بازنەی كۆنترۆڵكردنییه‌وه ده‌رنه‌چێت. سووریایش بە ئاسۆی كرانەوەی لەسەر ڕۆژهەڵات دەیبینێت و، پێیشی وایە ته‌لەعفەر وەكوو شنگاڵ دەروازەیەكی گرنگه بۆ كرانەوەی سووریا لەسەر ڕۆژهەڵات.([9]) ته‌لەعفەر دەكەوێتە سەر "شاڕیێ (ڕێگه‌ی سوڵتانی)([10]) و تاوەكوو ئێستا بەشێك لەو ڕێگه‌یە لە نزیك ته‌لەعفەر پێی دەگوترێت "ڕێگه‌ی تەیموور لەنگ" (تەیموور یولی). ئەم ناوچەیە كە پشتوێنی سەرەكیی شاڕێیە و، شادەمارێكی گرنگە بۆ "گەیاندنی وزە"([11]) و بازرگانیی دەرەكی و گرێیەكی گرنگی كەلتووری و ئیتنییە و، چەندین نەتەوە، ئایین و ئایینزا لەو شوێنە بەیەك دەگەن، بە درێژاییی مێژوو ئیمپراتۆرییەتەكان لایەنگرانی خۆیان لەوێ جێگر دەكرد بۆ ئەوەی ئەو ڕێگه‌یەیان بۆ بپارێزن.([12])
4. جوگرافیای سەرچاوەكانی ئاوی ته‌لەعفەر:
ته‌لەعفەر شارێكە لەناو دۆڵی ڕووبارێكی كۆن دامەزراوە، كە پێشتر لە سەردەمانێكی یه‌كجار كۆن مەجرای ڕووبارێكی مەزن بووە. هەندێك دەڵێن ڕێرەوی ڕووباری دیجلە بووە، بەڵام ئێستا سەرچاوەی ئاوی سەرەكیی ته‌لەعفەر، كانیاوە هەمیشەیییەكانە، كە ژمارەیان لە سەرجەم ناوچەكە دەگاتە دەیان كانیاو؛ گرنگترینیان كانیاوی باشیە (صۆباشیە).([13]) جگە لەوەیش بە هۆی چەندان زنجیره شاخ و گرد لە ناوچەكە، چەندان دۆڵی گرنگ لە ناوچەكە هەن. هەر لە دێرزمانەوە ناوچەكە دەوڵەمەند بووە بە ئاوی ژێرزەوی و، سەدان بیری بۆ دەرهێنانی ئاو لێ دراوە، بەڵام بەگشتی لە سەنتەری ئاوی ته‌لەعفەر و ناوچەكانی باشووریدا ئاوی ئەو ناوچەیە تۆزێ سوێرە، بەڵام دەخورێت. لە ساڵی 1965 بە پرۆژەیەكی ستراتیژی، ئاوی شیرینی بۆ ڕاكێشرا. بەڵام بەگشتی بە هۆی زیادبوونی دانیشتووانی ناوچەكە و پێداویستیی پیشەسازی و كشتوكاڵیی جۆراوجۆر داواكاری لەسەر ئاو یه‌كجار زیادی كردووە.
5. جوگرافیای ئابووریی ته‌لەعفەر:
ته‌لەعفەر ناوچەیەكی كشتوكاڵیی گرنگە لەسەر ئاستی عێراق و، ناسراوە بە دەوڵەمەندی لە كشتوكاڵی دانەوێڵە. پانتایییەكی زۆری لە كشتوكاڵی دێمیدا هەیە. لە ته‌لەعفەر 100 هەزار داری هەنجیر و 70 هەزار داری هەنار و زەیتون و جۆرەكانی دیكەی میوە هه‌ن، كە بە باشیی جۆری بەرهەمەكانیان ناسراون. ته‌لەعفەر ناوچەیەكی گرنگی بەخێوكردنی ئاژەڵ و لەوەڕگەیەكی زۆری بەردەستە. ناوچەی كوێستان نزیكییه‌تی و، ناوچەیەكی دەشتاییی بەرفراوانی لەبەردەستە، كه لە بەخێوكردنی ئاژەڵ یارمەتییان دەدات و، ئاژه‌ڵدارییەكی بەهێز تیایدا هەیە. نیشتمانی چەندان جۆری وشتر و ئەسپ و مەڕ و مانگا و بزنە، سیسته‌می ئابووریی عەشیرەتیی داخراو هێشتا لەو ناوچەیە بەربڵاوە؛ ئەمەیش لە ڕووی سیاسییه‌وه گرنگیی تایبەتی هەیە چونكە توانای بەرگریی ئابڵقەی سەربازی و ئابوورییان بەهێز دەكات. جگە لەوەیش، بازاڕێكی گرنگە بۆ ساغكردنەوەی كاڵاكانی دانیشووانی ناوچەكە و، بازرگانیی نێوخۆیی و دەرەكی تیایدا بەرفراوانە. بازرگانیی جۆراوجۆر تیایدا ده‌كرێت. هەستیارترین و ئالۆزترین بازرگانی لەناو ته‌لەعفەر، بازرگانیی ئاژەڵە لە ڕێگه‌ی قاچاخ بۆ ئەودیو سنوورەكان. ته‌لەعفەر بە پیشەسازی و دەستڕەنگینیی نێوخۆیی ناسراوە و، چەندان بەرهەمی پیشەسازیی لۆكاڵییان هەیە، چەندان جۆری سەرچاوەی سروشتی لە ته‌لەعفەر هەیە، وەكوو: نەوت، غاز، گۆگرد، فۆسفات، فسفۆر و مەگنسیۆم. لە ناوچەی "سنیو"، كە ئێستا سەر بە قەزای تەلەعفەرە، بەردی حەلان هەیە بە كوالیتییەكی جیهانی و، زۆر لە حه‌لانی شوێنەكانی دیكەی عێراق زیاتر. بەپێی ڕاپۆرت و نەخشەكان، ئاماژە بەوە دەكرێت كە چەندان جۆری دیكەی سەرچاوەی سروشتی لە ته‌لەعفەر هەیە.
6. جوگرافیای ئیتنۆگرافیی ته‌لەعفەر:
ته‌لەعفەر ناوچەیەكی ڕەنگین و فرەڕەگەزە. لە نووسینی زانایان و مێژوونووساندا جیاوازیی زۆر لە پۆلینكردنی ناسنامه‌ی ئیتنوگرافیی ئەو شارە هەیە؛ بە درێژاییی مێژوو گۆڕانكاریی ئه‌نترۆپۆلۆژیی زۆری بەسەردا هاتووە.([14]) كەلتووری باو لەو شارە، كەلتوورێكی "ئاجاغتی"یە كە جۆرێكی ڕەسەن و كۆنی كەلتووری توركمانییە. ئەم كەلتوورەیش لە سەرجەم ناوچەكانی دەوروبەری ته‌لەعفەر ڕەنگی داوەتەوە. لە ڕووی ئیتنییه‌وه زۆربەی دانیشتووانی سەنتەری تەلەعفەر توركمانن. ئەو زۆرینه‌یه بە ڕێژەیەكی جیاواز تۆمار كراوە: هەندێك دەڵێن 60% توركمانن، هەندێك دەڵێن 75% توركمانن، بەڵام بەزۆری ئەو ڕێژەیە سەنتەری قەزای ته‌لەعفەر دەگرێتەوە. 40% تاوەكو 25% بریتییە لە كورد، عەرەب و كلدانی. ڕێژەی موسڵمان نزیكه‌ی 80% و، 20% ئێزیدی و مەسیحییە. موسڵمانەكانیش دابەش بوونەته سەر سووننە و شیعە و پەكتاشی و كاكەیی وماوەڵتی و چەند تائیفه‌یه‌كی دیكە. هیچ كەس ناتوانێت ئەم ڕێژانە پشتڕاست بكاتەوە و، هەر لایەن و نەتەوە و ئایینزا و ئایین و تەنانەت عەشیرەتێك بەپێی بۆچوونی خۆی ڕێژەكان دەخاتە ڕوو. بۆ نموونە، لای عەرەب زۆربەی دانیشتووانی ته‌لەعفەر عەرەبن و، لای شیعەكان زۆربەی ته‌لەعفەر شیعەن و، لای سوننەكان زۆربەی ته‌لەعفەر سوننەن.([15]) جگە لە سەنتەری شاری ته‌لەعفەر، كورد بەزۆری لە باكووری تەلەعفەر هەن. بە هۆی تەعریب و سیاسه‌ته‌كانی حكوومەتەكانی پێشووی عێراقه‌وه، لە چەندین شوێن لەناو ته‌لەعفەر و باشووری ته‌لەعفەر بنبڕ كران و لە جیاتییان ڕەگەزی عەرەب جێگیر كران. سیاسه‌ته‌كانی تەعریب لە ماوەی 70 ساڵ تەمەنی حكوومەتەكانی عێراق، لە سەردەمی یاسین هاشمی، تاوەكوو كۆتاییی سەردەمی بەعس، بەچڕی لەو ناوچەیە بە ستراتیژ بەرپا دەكرا و، چەندین عەشیرەتی بەدەویی عەرەب لەو ناوچانە جێگیر كران. ئەمەیش كاریگەریی نەرێنیی زۆری لەسەر بوونی توركمان، كورد، كلدان و ئاشوورییەكان دروست كرد. تاوەكوو پێش هاتنی داعش، قەزای ته‌لەعفەر چەندین جار تووشی كێشەی گۆڕینی دیموگرافیا بۆتەوە. پێش 2003 حكوومەتەكانی عێراق تەعریبیان دژی كورد ئه‌نجام ده‌دا و، كوردیش ملكەچ دەبوون كه ببن بە عەرەب، یان ببن بە توركمان، یان ناوچەكە جێ بهێڵن. ئەم سیاسەتەیش كاریگەریی زۆر نەرێنیی كردە سەر جوگرافیای بوونی كورد لە ته‌لەعفەر. دوای 2003، ململانێ لەسەر جوگرافیای ئایینی و مەزهەبی بەتوندی سەریهەڵدایەوە، كاریگەرییەكی نەرێنی زۆری لەسەر ڕێژەی كوردی ئیزیدی ومەسحییەكانی كرد.
7. جوگرافیای كەلتووریی ته‌لەعفەر:
ڕاستە ته‌لەعفەر شاری فرەنەتەوە و ئایین و ئایینزایە، بەڵام لە ڕووی كەلتووری و فەرهەنگییەوە، كەلتووری توركمانی بەسەر دانیشتووانی سەنتەری قەزاكەدا زاڵە و، كەلتووری زمانەوانیی كوردیش لە چەندین شوێن زاڵە و، لە باشوور و لە ڕەبیعە كەلتووری عەرەبی زاڵە و، لەچەندین گوند و لادێ كەلتووری سریانی زاڵە. لە سەردەمی فتوحاتی ئیسلامی، زمانی ته‌لەعفەر ئارامی بووە و بیروباوەڕیشیان مەسیحی بووە. بەڵگە مێژوویییەكان تاوەكوو ئێستا هۆكار و قۆناغی گۆڕینی ڕەگەز و ئایینی ناوچەكە ناخه‌نه ڕوو، بەڵام ئەوەی لە سەردەمی هاوچەرخ بەرچاوە، توركمانی ته‌لەعفەر بە زمانی (جاغاتایی) قسە دەكەن.([16]) ئەم زمانەیش یەكێكە لە زمانە توركمانییە ڕەسەنەكان و، جیاوازە لە توركمانی ئازەری و توركی ئیستانبولی. خەڵكی ناوچه‌كە، خۆيان بە نازناوی عەفری (ئافەری)([17]) دەناسێنن و، كەلتوور و داب و نەریتی ئەو ناوچەیە بە هۆی تێكەڵبوونی كۆمەڵایەتی و نزیكایەتیی خوێن بە هۆی ئاوێتەبوون زۆر لەیەك دەچێت. "مارك سایكس" دەڵێت: ((كەلتووری ناوچەكە لە كەلتووری ناوچەی ڕواندز دەچێت؛ هەمان خڵخاڵ و خەماخم و منەجوغ بۆ جوانیی ئافرەتان بەكار دێنن، شێواز و ڕوخساریان لەیەك دەچێت، بەتایبەت لە دەوروبەری ته‌لەعفەر.. وە ئازادیی ڕەفتاری ژنان لەناو ته‌لەعفەر، هاوشێوەیە لەگەڵ ئازادیی ڕەفتاری ژنان لەناو ناوچە كوردنشینەكانی دیكە)). لە ڕاستیدا زمان و كەلتووری ته‌لەعفەر جێگه‌ی شرۆڤە و بۆچوونی جیاجیایە لە نێوان خێزانی گەلانی توركزمان؛ كە هەر لایەنێك دەیەوێت توخم و ڕەگەزی دانیشتووانی ئەو ناوچەیە بەرێتەوە بە لای خۆێدا و، لە پشت ئەم هەوڵانەیش پرۆژەیەكی سیاسی و ستراتیژیی بەرفراوان هەیە.
8. ئەنجام:
بەپێی لایەنە جیاجیاكانی جوگرافیا، دەردەكەوێت كە ته‌لەعفەر ناوچەیەكی بەرفراونە و تۆپۆگرافییه‌كی ئالۆزی هەیە. لە نێوان ناوچەی شاخاوی و بیابانە و، نشینگەی چەندین نەتەوە و ئایین و ئایینزای جیاوازە. نزیكه‌ی نیو ملیۆن مرۆڤی تێدا دەژیت و، بە هۆی گرنگیی هەڵكەوتەی جیۆستراتیژییه‌وه بۆتە چەقی ململانێیەكی سەخت و ترسناك. ناوچەیەكی چارەنووسسازە بۆ ئەو هێزە سیاسییانەی كە دەیانەوێت لەسەر ئاستی هەرێمی، پێگەی جێگیریان هەبێت. دەكەوێتە چەقی چەندین پرۆژەی جیۆپۆلیتیكی هەرێمی و ناوخۆییی چەندین هێزی ئیقلیمی. لە ڕووی نەتەوەیییه‌وه هەر سێ نەتەوە سەرەكییەكانی ناوچەكە لە كورد و عەرەب و توركمان پێكەوە دەژین و، هەر یەكێكیان بۆچوون و خوێندنەوەی خۆی هەیە بۆ ناوچەكە. ئەم ناوچەیە ماوەیەكی دوورودرێژە بۆتە ناوچەی پێكدادانێكی ترسناك و، پەلی چەندین هێزی سیاسیی ناوچەكە بۆ لای خۆی ڕادەكێشێت. لە نێوەندی شنگاڵ و مووسڵ كاریگەریی ڕاستەوخۆی هەیە و ڕۆڵێكی میحوەری دەگێڕێت.
[1]. سەرچاوە مێژویییەكانی كەڵيسەی ڕۆژهەڵات دەڵێن، ته‌لەعفەر لە سەرەتای سەرهەڵدانی مەسیحییەت، بووە بە مەڵبەندێكی سەرەكیی ئایینی مەسیحی و، سەردەمانێك ته‌لەعفەر بریتی بووە لە كەڵيسە و دێرێكي مەسيحي. لەسەر خاكی ته‌لەعفەر، داستاني بەرگريی شەرەفمەندانەی كچێكي قارەماني مەسیحیی تۆمار كردووە بە ناوی "ماريا"، كە بەرگريی لە كەڵيسە كردووە و دواتريش دوای گرتني، سەرجەم جۆرەكاني ئەشكنجەی بينيوە تاوەكوو ئایيني خۆي بگۆڕێت بەڵام هەرگيز كۆڵي نەداوە. دواتر بە هۆی ئەشكەنجەوه گیانی لەدەست داوە. شایەنی باسە لەوناوچەیە چەندین شوێن و ناوچە بە ناوی ماریا، یان تلماریا هەن.
[2]. بە قەڵای مەروان لە مێژوودا ناوی دەبردرێت، بە هۆی ئەوەی لە سەردەمی مەروان كوڕی حەكەم، ئەو قەڵایە نۆژەن كراوەتەوە؛ كاتێك ناوبراو وەكوو میر لەسەر ویلایەتی جەزیرە فەرمانڕەواییی دەكرد.
[3] . وەكوو: تل عیا، تل عشا، تل عەتشان، تل ڕماح، تل ماریە، تل زلط، تل غز، تل خیل تل بنات، تل دغش، تل قصب، تل الهوا، تل يارم تبة، تل خضر الياس، تل قره تبة، تل دبونة، تل عاشق، تل عاكول، تل خراب جحش، تل ملأ جاسم، تل يارم تبة و چەندینی دیكە. هەموو ئەو ناوانە لە ته‌له‌عفه‌رەوە دەست پێ دەكات تاوەكوو باشوری شنگاڵ لە نزیك قەیرەوان.
[4] . ئەو زنجیرە شاخانەی لە دەوروبەری ته‌لەعفەر هەن بریتین لە: شاخی ئيتشان (30كم درێژی و 5كم پاني و 600 مه‌تر بەرزي)، شاخي شيخ برايم (25 كم درێژی، 7كم پاني، 550 مه‌تر بەرزی). لە ڕۆژاوای ته‌لەعفەر شاخی شنگاڵ هەیە 1464م و بە درێژاییی نزیكه‌ی 60كم. لە باكووری ڕۆژاوای ته‌لەعفەر، شاخی ئەشكەفت هەیە، بەرزییه‌كه‌ی 624 مەترە. لە باكووری تەلەعفەر، شاخی گەسیرە هەیە و هەر لەو ڕێزەوە زنجیرە شاخی ساسان هەیە و، لە باشووری ته‌لەعفەریش شاخی ته‌لەعفه‌ر هه‌یه بەرزیی 598م و، شاخی ئەدیە به بەرزیی 477م.
[5] . دەیان دامەزراوەی بازرگانی و پیشەسازیی مامناوەند و بچووك و، 84 دامەزراوەی پەروەردەیی و چەندان دامەزراوەی ڕۆشنبیری و كەلتووری و میدیاییی لێیە. زانكۆیەك و چەند پەیمانگەیەكی تەكنیكییشی تیایدا دامەزراوە.
[6] . بەپێی بنەمایەكی ستراتیژیی سەربازیی عێراقی لەسەردەمی بەعس، بڕیار درا بە دروستكردنی زنجیرەیەك لە فرۆكەخانەی سەربازی، كه لەسەر هێڵێك لە بەدرە و جەسان دەست پێ دەكات و، لە شنگاڵ تەواو دەبێت. فرۆكەخانەی ته‌لەعفەر یەكێكە لەو زنجیرەیە و، دەكەوێتە باكووری فرۆكەخانەی گەیارە، كە گەورەترین بنكەی فرۆكەوانی بووە لە ناوچەكەدا. لە نزیكی و لە هەمان ناوچە، چەندین فرۆكەخانەی نزیك هەن، وەك: "فرۆكەخانەی تلاشت"، "فرۆكەخانەی دەشتی شنگاڵ" و "فرۆكەخانەی سدیق لە شنگاڵ".
[7] . عێراق لە دوای 2003، فیرقەیەكی سەربازیی لە ته‌لەعفەر جێگیر كرد، كە ناوچەكانی شنگاڵ و رەبیعە لە ئەستۆی ئەو هێزەدا بوو.
[8] . لە بەشەكانی داهاتوودا چەند لایەنێكی گرنگ لە ڕەهەندەكانی بایەخدانی ئێران بە ته‌لەعفەر ڕوون دەكەینەوە.
[9] . سووریا لە سەردەمی شۆڕشی ئەیلوول چەندین یەكەی سەربازیی بۆ جەنگ دژی شۆڕشی ئەیلوول نارد و، هەموو جارێك لە ناوچەی باكووری ته‌لەعفەر و نزیك شنگاڵ دەماویەوە و، دەیویست بنكەیەكی سەربازیی هەمیشەیی دابمەزرێنێت.
[10]. ڕێگه‌یەكی گرنگ و مێژوویییە و، ڕۆژهەڵات دەبەستێتەوە بە دەریای ناوەڕاست و ئه‌وروپا. لە وڵاتی سند دەست پێ دەكات و لە كەنارەكانی شاخەكانی كرمان و كوردستان بە ناوچەی كەلهور تێپەڕ دەبێت. لە بەدرە و جەسان لەناو سنووری باشوور، بەرز دەبێتەوە بە ناو مەندەلی و جەلەولا و دووزخورماتوو و كەركووك و هەولێر و مووسڵ و ته‌لەعفەر و شنگاڵ، دواتر بەرەو سنووری ڕۆژاوا دەڕوات و، چەند ڕێگه‌یەكی لێ دەبێتەوە و چەند چوارڕێیانێكی گرنگی هەیە كە ڕێگه‌یەكی دیكە لەخۆ دەگرێت.
[11] . چەندان پرۆژەی گریمانەكراو بۆ گەیاندنی وزە بۆ سەر دەریای ناوەڕاست هەن كه ته‌لەعفەر بنكەیەكی سەرەكییە لەو پرۆژانە، وەكوو: پرۆژەی بریتانیی "كەركووك-حەیفا" بۆ گەیاندنی وزە لە عێراقەوە بۆ سەر دەریای ناوەڕاست و، پرۆژەی فەڕەنسی بۆ هەمان مەبەست و پرۆژەی ئەڵمانی كە دەیویست لە ڕێگه‌ی ته‌لەعفەرەوە هێڵەكانی وزە بەرەو ئیستانبول ڕابكێشێت.
[12]. لەبەر گرنگیی ئەو ناوچانە، حكوومەتەكانی عێراق هەموو پرۆسەكانی تەعریبیان لەو ناوچانە ئەنجام داوە و، هەموو شاڵاوەكانی ئەنفال لەو ناوچانە ئەنجام دراون، كە ڕاستەوخۆ لەسەر ئەو ناوچەیەن، یان كاریگەریی لەسەر ئەو ناوچەیە هەیە. هەموو گۆڕانكارییە دیمۆگرافییەكان لە دژی كوردستانییەكان لەو ناوچانە بوونە. ئەنفالكردنی شنگاڵ لەسەر دەستی داعش. بەشێكی تەواوكارە لەو پرۆسەیە.
[13]. كانیي ئاوی باشي (صۆباشی) كانییەكی كۆنە، دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمەكانی چاخی بەردی. لەژێر گردی قەڵای ته‌لەعفەر بە قووڵیی 30 مەتر هەڵدەقووڵێت، دواتر لەژێر قەڵاكە دێتە دەرەوە و، لە چركەیەكدا 2 مەتر دووجا فیچقە دەكات. لەناو قەڵاكە تونێڵێك هەیە بەشاقولی هەڵكەنراوە شۆڕ دەبێتەوە تاوەكوو دەگاتە ئەشكەوتێك كە لەناویدا دەریاچەیەكی بچووك بە هۆی كانییەكەوە دروست بووە و، لە دێرزەمانەوە ڕێگه‌یەكی نهێنیی قەڵاكە بووە و سەرچاوەی ئاوی قەڵای ته‌لەعفەر بووە؛ بۆیە ئەو قەڵایە دەیتوانی بەرگرییەكی زۆری ئابڵووقە بگرێت. بەپێی دەرخستە جیۆلۆجییەكان ئەو كانیاوە سەرچاوەكەی لە هەناوی شاخی شنگالەوەیە و، لە سەردەمە جیاجیاكاندا سەرچاوەی دەرهێنانی زێڕ بووە و، هەندێ سەرچاوە پێی دەڵێن ئاوی زەمزەم.
[14]. جوگرافیای ئیتنۆگرافیی ته‌لەعفەر وەكوو هەموو ناوچەكانی دیكە، لەسەر دەستی حكوومەتەكانی عێراق بە هۆی سیاسه‌ته‌كانی تەعریب و ڕاگواستن و تەبعیسكردنه‌وه تووشی چەندین گۆڕانكاری و ئالۆزی بۆتەوە . لە دوای 2003وە چەندین لایەن و هێزی سیاسی، هەمان سیاسەتی پێشوو بۆ هەمان مەبەست درێژە پێ دەدەن.
[15]. جەنگ لەسەر كۆنترۆڵكردنی جوگرافیای ئیتنۆگرافیای ته‌لەعفەر، ئاستێكی هەرێمیی وەرگرتووە. هەر لایەنێكیش دەیەوێت ته‌لەعفەر وەكوو جوگرافیایەكی نەتەوەیی-ئایینیی تایبەت بۆ خۆی دابنێت و، بۆ ئەم مەبەستەیش كار دەكەن و، بۆ ئەو مەبەستە چەندان جینۆساید و دەركردن و كوشتنی بەكۆمةڵ ئەنجام دەدرێت.
[16]. زمانی جاغاتی یان ئاگۆری زمانی ڕەسەنی دانیشتوانی توركستانی ڕۆژهەڵاتین كە دەكەوێتە وڵاتی چین، لە مەزاری شەریف لە ئەفغانستان، ئۆزبەكستان، سەمەرقەند، كۆماری توركمانستان و چەندین ناوچەی دیكە لە ئاسیای ناوەند، بوونیان هەیە و، بەگشتی ڕێژەیان دەگاتە نزیكه‌ی 50 ملیۆن كەس.
[17] . لەهەمان ناوچە عەشیرەتێك هەیە بەناو عەفری و، پێشیان دەگوترێت ئافەری.
Latest from عەبدولڕەحمان کەریم دەرویش
- ڕەهەندە سیاسییەكانی ڕەگوڕیشەی بیروباوەڕی ئایینی لە ته‌لەعفەر
- ئیشكالیەتی دیالكتیكی مێژوویی لە ته‌لەعفەر
- ڕۆڵی ئێران لە سەرهەڵدانی تیرۆر لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان
- كاریگەریی هاوكێشەی جەزیرەی مووسڵ لەسەر كوردستان
- قۆناغی كۆتاییی گرتنەوەی مووسڵ
- دوای گرتنەوەی مووسڵ، گرژییەكان كۆتایییان پێ نایەت
- كورد لە كوێی خۆپێشاندانەكەی بەغدایە؟
- چارەنووسی كوردستان بەپێی پڕۆژەی دابەشكردنی عیراق و سوریا بۆ چوار دەوڵەت پرۆژەی دوو بەچوار، ئاسۆ و ئاستەنگەكان
- جیۆئابووریی مووسڵ و هەرێمی كوردستان
- پاشكۆیەتی بۆ بەغدا، پرسی كوردستان چارەسەر ناكات