مووسڵ و هەرێمی كوردستان؛ ململانێ، يان یەكبوونەوە

عەبدولڕەحمان كەريم دەروێش، مامۆستای زانستە سیاسییەكان، زانكۆی سەلاحەددین

یەكەم: دەستپێك

مووسڵ پایتەختی پارێزگای نەینەوایە. هەڵكەوتەی جیۆسیاسیی ئەو شارە بۆ خۆی و دەوربەری، زۆر گرنگ و كاریگەرە. مووسڵ لە میانی زنجیرەیەك گۆڕانكاری بۆ دۆزێنەوەی پایتەختێك بۆ دەوڵەتی ئاشوور دروست كرا، بۆ ئه‌وه‌ی جێگه‌ی پایتەختە كۆنەكەیان بگرێتەوە، كە هەولێر بوو. ئەم شارە و سەرجەم ناوچەكە، لە هەموو قۆناغەكانی مێژوو، بۆ هێزە لۆكاڵی و زلهێزەكان گرنگیی ستراتیژیی خۆی هەبووە.

مووسڵ وەکوو ناو، لە قۆناغەکانی مێژووی ئیسلامیدا، جگە لە گوندێک کە ئێستا بەشێکە لە ناوەندی شاری مووسڵ، بە هیچ ناوچەیەکی دیکە نەگوتراوە؛ ئەم ناوە، کە ناوێکی کۆنە، مانایەکی عەرەبیی بۆ نەخشێندرا. کاتێک لە وشەی مووسڵ، واتە "گەیەنەر"، نزیک کرایەوە و بەو مانایە بەعەرەبی کرا، هەر لە سەردەمی ئیسلامەوە تا کۆتاییی سەردەمی عوسمانی، هەموو ناوچەکانی نەینەوا بە مووسڵ دەناسرا، بەڵام ناوی نەینەوا لە ناوچە دەشتییەكانی باكووری مووسڵ هەر بەزیندوویی مایەوە، كە ئێستا پێی دەوترێت "دەشتی نەینه‌وا". حكوومەتی عێراقی، دواتر ناوی نەینەوای به‌سەر هەموو سنووری ئیداریی پارێزگاكەدا سه‌پاند و، ناوی مووسڵ هەر لەسەر شاری مووسڵ مایەوە، بەڵام بەو مانا عەرەبییە ئیسلامییەی كە بۆی داتاشرا.

ویلایەتی مووسڵ، تاوەكوو به‌ عێراقه‌وه‌ لكێندرا، بریتی بوو لە زۆربەی كوردستانی عێراقی ئێستا و بەشێك لە كوردستانی باكوور و ڕۆژاوا، بەڵام بە هۆی ڕێكکەوتنی سنووری لە نێوان بریتانیا توركیا، بەپێی ڕێكکەوتنی لۆزانی دووەم (1923)، ئەوە كوردستانی باكوور، لە بەشی باكوور، بە سنوورێكی نێودەوڵەتی جیا كرانەوە. بەپێی ڕێككەوتنی بریتانی فەرەنسی لە ساڵی 1932دا، سنووری نێودەوڵەتی لە نێوان كوردستانی باشوور و كوردستانی ڕۆژاوا دانران و، ناوچەكانی سەر بە ویلایەتی مووسڵ، بوون بە بەشێك لە ڕۆژاوای كوردستان.

دووەم: دیالێكتیكی پەیوەندیی نێوان پرسی كورد و پرسی مووسڵ

مووسڵ، پرسێكی نێودەوڵەتییە و لە سەرەتاكانی سەدەی بیستەم سەری هەڵداوە و، بوو بە جێگه‌ی مشتومڕێكی نیودەوڵەتی لەو سەردەمە. لە نێوان زلهێزەكان و بە ڕێكکەوتنێكی نێودەوڵەتی و چەندین ڕێكکەوتنی دوو لایەنە، پرسی مووسڵ، بە لكاندنی بە دەوڵەتی عێراقه‌وه‌ بە سەرپەرشتیی بریتانیا، یەكلا كرایەوە. پانتاییی ویلایەتی مووسڵ زۆر بەرفراوانە، چونكە هەموو ناوچە پێشپێیەكانی شاخ دەگرێتەوە و لە خوارەوەی دۆڵی مەزنی دیجلە دەست پێ دەكات تاوەكوو ناوچەی تێپەڕینی دیجلە بۆ پانتایییەكانی دەشتی خوارووی عێراق تەواو دەبێت، کە زنجیرەشاخی حەمرین و مەحكول لە ناوەڕاست و خوارووی عێراق جیای دەكاتەوە، ئەم نەخشەیەیش نەخشەی كوردستانی عێراقە (تەنیا ناوچەكانی پشتكووە ناگرێتەوە).^([1]) بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ، لیژنەی كیشەی مووسڵ لە ساڵی 1924 پانتاییی ئەم ناوچەیەی بە 87890 كم² خەمڵاند، بەڵام ئەم ویڵایەتە بەم شێوەیە نەمایەوە و، دەستبەجێ حكوومەتە عێراقییەكان، بەپێی ستراتیژییەتێكی زۆر ورد بۆ پەرتكردنی كوردستانی عێراق و ئامادەكردنی بۆ چەندین قۆناغی تەعریب و ڕاگواستن لەسەر بنەمای نەتەوەیی و ئیتنی، بە مەبەستی گۆڕینی دیموگرافیی هەموو ناوچەكە، دەستیان بە دابەشكردنی بۆ چەندین پارێزگا كرد. پارێزگای هەولێر، دهۆك، سلێمانی و كەركووكیان لێ جیا كرانەوە. بە قۆناغە جیاجیاكان و لە ماوەی چەندین دەیە لە حوكمڕانیی دەوڵەتی عێراقی، چەندین ناوچەی باشووری مووسڵ خرایە سەر پارێزگای تكریت بۆ ئەوەی ناوچەكانی جه‌زیرەی مووسڵ كەرت بكرێت و بلكێندرێتە باشووری خۆیەوە.

مەبەستی سەرەكیی ئەم دابەشكردنە، بۆ ئەوە بوو كه‌ پرسی نەتەوەییی كوردی لە پرسی مووسڵ جیا بكەنەوە و ڕێگه‌ نەدەن مووسڵ وەك ناوچەیەكی كوردنشین دەركەوێت. تاوەكوو سەرەتاكانی سەدەی بیستەم، شۆڕشە كوردییەكان پێشڕەوییان بەرەو مووسڵ دەكرد و تەنانەت شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری، دەیویست مووسڵ بكاتە پایتەختی دەوڵەتی كوردستان لە 1882دا.

 بەڵام ئەو هەموو سیاسەتانە، نەیانتوانی بوونی كورد لە ناوچەكەدا بنبڕ بكەن. سەرەڕای ئەو هەموو تەعریب، تەبعیس و ڕاگواستن و تۆقاندنە، هێشتا كوردێكی زۆر لەناو شاری مووسڵ و دەوروبەری هه‌یه‌. بۆ نەهێشتنی ڕوخساری كوردستانیبوون بەسەر ئەو ناوچەیەدا، حكوومەتی عێراقی، دەستی بە تێكدانی ڕەوشی پەیوەندی لە نێوان كەمینە ئایینی، تایەفی و ڕەگەزییەكان لە ناوچەكەدا کرد و، هەوڵی دا لە كوردستانیبوونی خۆیان پەشیمانیان بكاته‌وه‌. هەر بەوەیش نەوەستا، بەڵكوو پاڵپشتیی كردن بۆ ئەوەی شوناس، ئینتیمای تایەفی و نەتەوەییی خۆیان بگۆڕن.

لە ئەنجامدا، مووسڵ و هەرێمی كوردستان بەشێكن لە كوردستانی عێراق (ویلایەتی مووسڵ). دەبێ هەرگیز ئەم ڕاستییە لەبیر نەکرێت و ڕێگه‌ نەدرێت لەبەر هەر هۆیەك بێت، مووسڵ لە ناو جیۆستراتیژیەتی كوردستانی دەربكرێت، یان پەراوێز بخرێت.

سێیەم: گرنگیی جیۆستراتیژیی مووسڵ:

میحوەری جیۆسەربازیی مووسڵ، وەك چەقێكی گرنگی داگیركردن و كۆنترۆڵكردنی هەموو ناوچەكە، زۆر ئاڵۆز و گرنگە. بۆیە، تاوەكوو ئێستا هەموو هێزەكانی ناوچەكە كار بۆ داگیركردنی ڕاستەوخۆ، یان لە ڕێگه‌ی دەستوپۆكانیان دەكەن. جگە لەوەیش، ئەم دەڤەرە بە چەندین ناوچەی شارستانیی دیكە لە ناوچەكەدا بەستراوەتەوە، وەك هەرێمی حەلەب، جەزیرە و زاگرۆس و چەندان ناوچەی دیكە. بریتانییەكان بۆ كۆنترۆڵكردنی مووسڵ، ململانێیان لەگەل ڕوس، ئەڵمان، فەرەنسا و توركەكاندا دەكرد. جەنگیان دژی كورد و كلدان ڕاگەیاند و سوپای عێراقیان بۆ ئەو مەبەستە پەروەردە كرد. "هێزی لیڤی"یان لە مەسیحییەكان پێك هێنا و جەنگی كوردیان پێ كردن و، دواتریش لە سمێڵ كردیانن بە پاروویەك بۆ هێزەكانی عێراق.

مووسڵ بە درێژاییی مێژوو، كاریگەریی لەسەر هەموو ناوچەكانی دەوروبەری هەبووە. هەر جەنگێك لە مووسڵ بەرپا بووبێت، ئەوە قۆناغێكی نوێی بۆ هەموو ناوچەكە بەرپا كردووە. هەر لە سەردەمی ئاشورییەكان و مادەكانەوە و، دواتر لە سەردەمە ئیسلامییە جیاجیاكاندا، بۆ نموونە لە سەدەی یازدەیەم دوای ئەوەی دۆخی مووسڵ جێگیر بوو، ئه‌وجا مسوڵمانەكان توانییان دۆخی حەلەب جێگیر و بەرەو میسر پێشڕەوی بكەن و، ئورشەلیم و هەموو ناوچەكە بە سەركردایەتیی سولتان سەلاحەددینی ئەیوبی لە دەستی خاچپەرستان دەربهێنن. لە مووسڵ، ئیشكالییەتی مەزهه‌بی، ئایینی، نەتەوەیی، كۆمەڵایەتی، ئابووری و سیاسی، بەیەكەوە ئاڵاون. لایەنەكان بەرامبەر یەك وەستاون و، ئاواتی هەرێمی و تێڕوانینی نێودەوڵەتی، لەسەر ئاسمان و خاكی مووسڵ دەخولێنەوە.

لە مووسڵ، مێژوو چەقی بەستووە. هەر هەموو لایەنەكان دەیانەوێت چركەساتێكی مێژوویی زیندوو بكەنەوە و، هەر مێژوویەكیش دژی ئەوی دیكەیە. ئێرانییەكان دەیانەوێت ئەو مێژووە ئه‌كتیف كەن كه‌ بەمەبەستی گەییشتن بە دەریای ناوەڕاستی سەردەمی سەفەوییەكان، سەردەمی گێڕانەوەی عیزەتی ئیمپراتۆریی وڵاتی فارس لەژێر پەردەی مەزهەبگەریدا، لە دەوروبەری شاری مووسڵ پێشڕەوییان دەكرد. لە هەمان كاتدا و لە بەرامبەریشیدا، توركیا خەون بە گێڕانەوەی سەردەمی عوسمانییەكانه‌وه‌ دەبینێت. پێیشی وایە وەك ئێرانییەكان، دۆخەکە لەبارە بۆ ئەم هەنگاوە، بۆیە بەخێرایی هەنگاو دەنێن. بەڵام لە باشوورەوە، عەرەبەكان پێیان وایە، دەبێ سەردەمی فتوحاتی ئیسلامی زیندوو بكەنەوە و، شوێنپێی هێڵەكانی فەتحی ئیسلامی بكه‌ون و هەموو ناوچەكە بخه‌نە ژێر ڕكێفی خۆیان. ئەم سێ تێڕوانینە، پشت بە مێژوویەكی ئایینیی بەئایدیۆلۆژیكراو دەبەستن.

بریتانییەكان پێیان وایە ئەم چركەیە هەروەك چركەكەی سەرەتاكانی سەدەی ڕابردووە، كە لەسەر هەمان خاك خەریكی نەخشەدانان بوون. فەرەنسییەكان پێیان وایە، دەبێ هەڵەی ئەو كاتە دووبارە نەكرێتەوە "ئەم جارەیان دوور نەبن لە مووسڵ" و بەئاسانی تەسلیمی نەكەنەوە. ئەڵمانەكان هەنگاو بە دوای هەنگاوەکانی "مۆلتكەی مەزن" دەنێن و دەیانەوێ لەو مێژووەوە دەست پێ بكەنەوە و ئەو كاروانە تەواو بكەن. ئەمریكا و ڕووسیا، كە سەدەیەك پێش ئێستا هەر یەكیان بە هۆیەك بەشیان نەبوو، ئێستا بەشی خۆیان دەوێت و دەیانەوێت ڕۆڵی سەرەكییان هەبێت.

لە ناوخۆدا، هەموو پێكهاتەكان بەشێكیان لە مووسڵ هەیە، بەڵام مووسڵ هی كێیە؟ مووسڵ كوردستانە، مووسڵ خاكی كوردستانی عێراقە. لە ڕاستیدا، بەپێی شیکردنەوەیەکی مێژوویی، جیۆستراتیژی و نیشتمانی، مووسڵ وەك سەنتەری شار، به‌ بەشێكی سەرەكیی كوردستان هەژمار دەكرێت و، ناكرێت خۆمانی لێ غافڵ بكەین. ڕاستە تەعریب كراوە، بەڵام ناكرێت لە ڕووی جیۆستراتیژییەوە لە خاكی كوردستان جیا بكرێتەوە؛ چونكە ئەو كات كوردستان ئیفلیج دەبێت، لەبەر ئەوەی بەشێكی گرنگی لێ دادەبڕێندرێت.

چوارەم: سیاسەتی عێراقییەكان لە مووسڵ:

مووسڵییە ڕەسەنەكان تاوەكوو ئێستا، خۆیان بە عێراقی نازانن و هەست ناكەن كە عەرەبن و، هەرگیز دڵیان بە عێراقیبوونیان خۆش نییە. لە سەرەتاكانی سەدەی بیستەمدا، بۆ بریتانییەكان ئەركێكی قورس بوو تا بتوانن مووسڵ بۆ خۆیان گل بدەنەوە. بۆ ئەم مەبەستەیش، چەندین بەڵێنی نێودەوڵەتی لەو سەردەمەدا بە چەندین لایەن، بۆ پاراستنی پێكهاتەكانی مووسڵ و بەرژەوەندیی دانیشتووانەكەی و بەرژەوەندیی توركیا، فەرەنسا، ڕووسیا و چەندین كۆمپانیا و هێزی دیكە درا. دواتر، بوونی بریتانیا لە مووسڵ لە نێوان دانیشتووانەكەی و عێراقدا، كە سەرەتا وەك هاوپەیمانێكی بریتانی بوو، گره‌نتیی سەرەكی بوو، بەڵام بە كشانەوەی بریتانیا لە عێراق، یەکێک لە هۆکارەکانی بەستنەوەی مووسڵ بە بەغدا پچڕا. دواتر، سیاسەتەكانی عێراق بەرامبەر بە مووسڵ، كرۆك و ڕەگی ڕێكکەوتنی مووسڵی هەڵوەشاندەوە، چونكە عێراقییەكان نە بە پاراستنی دانیشتووانی ناوچەكەوه‌ پابەند بوون و، نە بەرژەوەندیی ئەو ناوچەیه‌یان پاراست. گرنگترین بونیادی ستراتیژیی سیاسەتی عێراقی لە مووسڵ، دەتوانرێت بەم شێوەیە بخرێنە ڕوو:

- دابەشكردنی مووسڵ بۆ چەندین پارێزگا و هێشتنەوەی پارێزگایەك بە ناوی نەینەوا، كە بەشێكی كەمی ویلایەتی مووسڵ دەگرێتەوە.

- ستراتیژییەتی تەعریبكردنی ئەو ناوچە ستراتیژییانەی جێبەجێ كرد، كە گرنگییەكی جیۆسەربازی و جیۆستراتیژیی نێودەوڵەتییان هەیە، وەك: سەنتەری مووسڵ، دەوروبەری شنگال، ڕەبیعە، بەعاج، شەرگات، گەیارە، حەزەر، كەركووك، حەویجە، دووزخورماتوو و جەلەولا.

- پشتنبەستن بە ڕەگەزی عەرەب، وەك ڕەگەزی پارێزەر بۆ یەكێتیی خاكی عێراق. بۆیە، ناوچە ستراتیژییەكان خرانە ژێر دەستی ئەوان و، ستراتیژییەتی پاراستنی عێراق لای ئەوان پارێزرا.

- سڕینەوەی هەموو یادەوەری و پەیوەندییەكی هاونیشتمانی، بۆ هەموو ناوچەكانی ویلایەتی مووسڵی جاران لە نێوان پێكهاتەكانیان. بەم پێیەیش، عەرەبەكان خۆیان بە عێراقی دەناسن و، كوردەكانیش تاكوو ئێستا، سوورن لەسەر ئەوەی ئەم وڵاتە ڕزگار بكەن، بەو هیوایەی دواتر به‌ بەشەكانی دیكەی كوردستانه‌وه‌ بلكێندرێنەوە.

- بڵاوكردنەوەی هەستی نەتەوەییی عەرەبی و بەستنەوەی عەرەبەكان بە ناوچەكانی باشووری خۆیان، وەهای كرد بكرێنە سوورەی بەر لەشكری جەنگێكی نه‌گریس دژی كورد،تا لە بەرەی پێشەوە هیچ هیوایەك بە دروستبوونی یەكێتی لە نێوانی كورد و عەرەبدا نەمێنێت و ئەو وڵاتە ڕزگار بكرێت.

- تێكدانی پەیوەندیی نێوان كورد و توركمان، بە دروستكردنی ناكۆكی و پاڵنانی توركمان دژی كورد و، دواتر بە هاندانی تیۆریی توركمانی دژی كورد.

- تێكدانی پەیوەندیی نیوان كورد و مەسیحییەكان، بۆ ئەوەی نەتوانن بەیەكەوە بۆ ڕزگاركردنی وڵاتەكەیان خەبات بكەن.

- تێكدانی پەیوەندیی نێوان كوردی مسوڵمان، كوردی ئیزیدی، كوردی شەبەك و كوردی كاكەیی، بۆ ئەوەی نەتوانن پێكەوە بۆ ڕزگاری خەبات بكەن.

- دروستكردنی گرفت لە نێوان عەشیرەت و دانیشتووانی ناوچە جیاجیاكانی كوردستان، تا گەییشتە نێوان لایەنە سیاسییەكانی كوردستانیش.

بەم سیاسەتانەیش، حكوومەتە عێراقییەكان ڕزگاركردنی كوردستانی باشووریان دوا خستووە و نەیانهێشتووە سەر بگرێت. تاوەكوو ئێستا و، هەر كاتێكیش سەركردەیەكی مەزن لەناو كوردستانی عێراقدا هەڵبكەوتبایە و ڕابەرایەتیی خەباتی ڕزگاریخوازی بكردبایە، ئەوا پەنایان بۆ هەموو ڕێكارەكان دەبرد تا خەباتەكەی سەر نەگرێت: بە چەك، كوشتن، جینۆساید، تێكدانی یەكڕیزی، بڵاوكردنەوەی ئاراستەی تێكدەرانە و لادەرانە لەناو تاكەكانی گه‌ل و پەنابردن بۆ هێزی دەرەكی بۆ یارمەتیدانی بۆ لەناوبردنی خەباتی ڕزگاریخوازی كورد، هەروەها لەگەڵ چەندان جۆری سیاسەتی دوژمنانە و بێبەزه‌یییانە، كە بەرامبەر شۆڕشی كوردستان به‌كار هێنراون.

هەر كاتێك گفتوگۆیش لەگەڵ عێراق لەسەر چارەسەكردنی پرسی كوردستان بكرابایە، هەوڵی تەواویان دەدا كە ئەم پرسە وەك پرسی كورد باس بكرێت، نەک وەك پرسی كوردستان. بە هەموو تواناكانیشیانەوە كوردیان بە دانیشتووی ناوچە شاخاوییەكان هەژمار دەكرد و، ڕێگه‌یان له‌وه‌ ده‌گرت كه‌ باسی ناوچە ستراتیژییەكان لەناو بڕگەكانی گفتوگۆدا بكه‌ن. حكوومەتی عێراقی، عەرەبی سوننەی لە مووسڵ و لە سەرجەم ناوچە كوردستانییەكانی دیكە کۆنتڕۆڵ کرد و، كردیانی بە خاوەنی عێراق و ئامادەی کردن له‌ دژی كورد. لە ماوەی فەرمانڕەوایییان تاكوو 2003، چەندین تاوانی گەورەیان بەرامبەر بە كورد ئەنجام داوە، بەڵام دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس، دانیشتووانی ئەم ناوچانە تووشی گرفتێكی گەورە بوونەتەوە.

حكوومەتی عێراقی، بە یاوەریی هاوپەیمانە هەرێمییەكانی، ئابڵووقەیەكی بە سەر هەرێمی كوردستاندا سەپاندووە و ناوچەكانی دیكەی كوردستان كە لەژێر دەسەڵاتی هەرێمدا نین، بە هۆی جەنگ و نەهامەتی و كاریگەرییەكانی تیرۆرەوە، دۆخیان زۆر باشتر نییە. لەگەڵ ئەوەیشدا، هەڕەشەی ڕاستەوخۆی سەربازی و دەستێوەردانی ڕاستەوخۆ لە دۆخی ناوخۆییی هەرێم دەكات و، بەرەی كوردستان تێك دەدات. بۆ ئەم مەبەستە، خەرجێكی زۆر دەكەن. ئەوانە دەیانەوێت بە خەڵك بڵێن "ئەوە حكوومەتی كوردستان گەندەڵە؛ با كەس خۆی نەداتە پاڵییه‌وه‌. مەبەستیان لەو كوردستانییانەیە، كە هێشتا خاكەكەیان لەگەڵ بەشەكانی دیكەی كوردستاندا یەكی نەگرتۆتەوە، بە مووسڵیشەوە"، ئەوانە دەیانەوێت بە هەموو جیهان بڵێن كوردستان ئارام نییە و ستەمكاری و زوڵم و خراپی تیایدا یه‌كجار زۆرە و كەس نەخەڵەتێت بڕواتە پاڵیان. بۆ ئەم مەبەستەیش، چەندین لایەن و كه‌س لە ناوخۆی كوردستان هەن، كه‌ بە ئەنجامدانی گەندەڵی، یان تێكدانی ڕەوشی گشتی و بڵاوكردنەوەی نائومێدی و ناڕەزایی، بوونەتە هەڵگر و جێبەجێكاری ئەم پەیامە. ئەم سیاسەتەیش، سەری لە كوردستانییەكان شێواندووە، بەوەی كه‌ پێڕا نه‌گەن بایەخی پێویست بە پرسی گۆڕانكاری لە ناوچەكە بدەن و، هەموو تواناكانیان بۆ دۆخی ناوخۆیی چڕ كردۆتەوە.

لە بەرامبەردا، عەرەب، بە هەموو توانایانەوە توركمان و مەسیحی لە كورد دەترسێنن و، هزری توندڕەوی و شۆڤینی لەناویاندا بڵاو دەكەنەوە تاوەكوو لەگەڵ كورد ڕێك نەكەون. بەوەیش نەوەستان، بەڵكوو ده‌ستیان به‌ زیندووكردنەوەی ناوچەگەرێتی لە كوردستاندا كرد، بۆ ئەوەی بە بیركردنەوەی داخراوی ناوچەگەرێتی، كوردەكان لەیەك بترازێن و دژی یەكتری بوەستنەوە. ئەم وێنایەیش لە كۆتاییدا، دەبێتە بڵێسەی بریاری نێودەوڵەتی بۆ نەشیاوناسینی كورد بۆ فەرمانڕەواییكردن لە سنووری ویلایەتی مووسڵی جاران.

پێنجەم: چارەسەكردنی گرفتی مووسڵ لە دیدی عێراقییەكاندا:

هێزە سیاسییەكانی عێراق، چەند دید و بۆچوونێكیان بۆ "چارەسەركردن"ی گرفتی مووسڵ هەیە، كه‌ ئه‌مانه‌ن:

١- پەنابردن بۆ هەستی تایەفیی دانیشتووانی ناوچەكە: ئەم بۆچوونە، ڕەگەكەی دەگەڕێتەوە بۆ بریتانییەكان و عێراقی سەردەمی پاشایەتی و، دواتر بەعسی بەكاریان هێنا، ئەویش بەكارهێنانی هەستی سوننەگەرایی بوو، بۆ ئەوەی دانیشتووانی ئەم ناوچەیە، ببن بە پشتیوانی حكوومەتێكی سوننیی ناوه‌ندی (مه‌ركه‌زی) لە بەغدا. لە دوای 2003، هەستی تایەفییان بە شێوەیەكی دیكە بەكار هێنا، كاتێك مووسڵ، كرا بە سەنتەرێك لە سەنتەرەكانی سووننەی عەرەبی بۆ ئەوەی پێگە و توانای سوننەكان لە بەغدا زۆر بێت. دەبێ هەمیشە ئامادەگیی هەبێت بەرەو بەغدا بچێت.

٢- پەنابردن بۆ هەستی نەتەوایەتیی عەرەبی: ئەم بۆچوونە لەگەڵ زاڵبوونی پارت و لایەنە نەتەوەیییەكانی عەرەب، كاریگەرییه‌كی زۆری لەناو ناوچە عەرەبنشینەكانی مووسڵدا جێ هێشت و، لەگەڵ فەرمانڕەواییی بەعسییەكان، مووسڵییەكان لە ڕێگه‌ی هەستی نەتەوەییی عەرەبییه‌وه‌، بە بەغدا بەسترانەوە و، كران بە قەڵغانی پاراستنی دەوڵەتی عەرەبی لە عێراق. ئەم پرۆسەیەیش ئاستێكی زۆری تێ پەڕاند، كاتێك بەشێكی زۆری كورد كران بە عەرەب؛ عەگاڵی عەرەبی كرایه‌ سه‌ری ئیزدییەكان. دیارە بەشێكی زۆری ستراتیژییەتی بەعەرەبكردن، لە مووسڵ ئەنجام درا. دوای 2003، ئەم هەستە، بوو بە بونیادی ئیشكالییەتێكی گەورە بۆ دانیشتووانی ناوچەكە. لە لایەك عێراق، بوو بە دەوڵەتێكی تایەفی و، لە لایەكی دیكەوه‌ عەرەبی سوننە، خۆیان به‌ هاومەزهەبی كوردەكان،  كە لە ڕووی نەتەوەیییه‌وه‌ جیاوازن، دەدۆزییەوە. مالیكی هەوڵی دا، لەژێر پەردەی نەتەوەییی عەرەبی، مووسڵییەكان ڕایەڵە بكات و پەنای برده‌ به‌ر بەعسییەكانی مووسڵ، بەڵام سەری نەگرت و، مووسڵیش بوو بە بەشێك لە دەوڵەتی داعش.

شەشەم: هەستی سەربەخۆیی لەناو مووسڵدا

مووسڵییەكان چەندین جار داوای سەربەخۆییی مووسڵیان كردووە. چەندین جار كاریان لەگەڵ توركیا كردووە بۆ گێڕانەوەی مووسڵ بۆ سەر توركیا و، هەندێك جاریش كاریان لەگەڵ سوورییەكان كردووە بۆ ئەوەی بە سووریاوە ببەسترێنەوە، یان دەوڵەتێكی سەربەخۆ ڕابگەیەنن. بەڵام ئەو داواكاری و هەستی خۆبەجیازانییە لە 1968وە كەم بووەوە، كاتێك بەلێشاو خەڵكی مووسڵ، لەناو دامودەزگه‌كانی حكوومەتی عێراقیدا كران بە بەرپرس و، پێگەیەكی گرنگیان لەناو عێراقدا پێ درا. دیارە ئەم هەنگاوەیش بۆ ئەوە نەبوو لەناو هەناوی عێراقیبووندا بیانتوێننەوە، هێنده‌ی ئەوەی بۆ قەپانكردنی دۆخی سوننە بوو بەرامبەر شیعە. ئەم سیاسەتەیش، زۆر كاریگەریی نەرێنیی لەسەر ئابووریی عێراق دروست كرد، چونكە قورساییی سەنگی خەرجکردن، بۆ گیرفانی عەشیرەتە عەرەبەكانی ئەو دەڤەرە دەڕۆیشت.

لە 2003 وە، بە گۆڕانی سەنگی تەرازوو بە لای هێزە عەرەبییەكانی باشووری عێراق بەتایبەت ئەوانەی پێیان دەگوترێت ناوچەی (فوراتی ناوین)، ئاراستەی حكوومەتی عێراقی گۆڕا؛ ئەمەیش وای كرد مووسڵ پەراوێز بخرێت و هەست بە ونبوون بكات. هەرچەندە حكوومەتی عێراقی، بەردەوام بوو لە پشتوانیكردنی هێزە توندڕەوەكانی مووسڵ بۆ ئەوەی دژی كورد بوەستنەوە، بەڵام دۆخی مووسڵ، لەناو بیروباوەری توندڕەویی ئیسلامیدا بە مەبەستی گێڕانەوەی ئەستێرەی ئیمپەراتۆرییەتی ئیسلامی كە تیایدا پێگەی مووسڵ تایبەت دەبێت، تووشی كارەساتی نغرۆبوون هات. ئەم پرۆژەیەیش، بە هۆی بەرگریی بێوێنەی پێشمەرگەوه‌ شكستی هێنا. ئەو كات لە نێوان یەك یەكەی جیۆستراتیژیدا بەرەی جەنگ دروست بوو؛ نە مووسڵ بەبێ ناوچەكانی دیكە توانای هەیە ئاواتێكی جیۆستراتیژی بەدی بهێنێت، نە هەرێمی كوردستانیش بەبێ ناوچەكانی دیكەی كوردستان، بە مووسڵیشەوە، دەتوانێت هەنگاوی جیۆستراتیژی بنێت.

دوو ساڵی جەنگی ڕابردوو، ئەوەی بۆ هەموو چاودێرێك سەلماند، بۆیە داعش بە هەموو هێز و توانایەكییەوە هێرشی دەكردە سەر كوردستان و، دەیەویست داگیری بكات، بەتایبەت لەو میحوەرانەی كە هەستی دەكرد وەكوو تەوق بەرۆكیانی گرتووە؛ بەڵام بە خوێنی پێشمەرگە توانرا ئەو بەرەیە بپارێزرێت، تەنانەت ئابڵووقەی زیاتریش خرایه‌ سه‌ر مووسڵ.

ئێستا مووسڵییە ڕەسەنەكان هەست دەكەن كە هەڕەشەی ڕاستەقینە لە باشوورەوە بۆیان دێت، وەها لە گەیارە و شەرگاتەوە هێرش دەكرێتە سەریان، لە باكووریشەوە توركیا هەڕەشە دەكات. چەندەها هێزی هەرێمی و نێودەوڵەتی، خۆیان ئاماده‌ دەكەن كه‌ ببن بە بەشێك لەو هێزانەی دەیانەوێت پێگەیان لەناو مووسڵدا هەبێت. زۆر لە لایەنەكان، بەخەڵكی مووسڵیشەوە، چیتر بەو دۆخە ڕازی نابن و، كار دەكەن بۆ ئەوەی پرسی مووسڵ لە سەدەی بیست و یەكدا جیاواز بێت و، چارەسەر و ئاراستەی داهاتووی، بە جۆرێكی دیكە بێت.

حەوتەم: چارەنووسی ویلایەتی مووسڵ بۆ سەدەی بیست و یەك:

گومانی تێدا نییە، كە هێزە نێودەوڵەتییەكان دوای گرتنەوەی مووسڵ، دۆخی ویلایەتی مووسڵی جاران تاووتوێ دەكەن و چارەسەری بۆ دەدۆزنەوە، نەك تەنیا شاری مووسڵ. بەم پێیەیش چارەنووسی كورد، توركمان، مەسیحی و عەرەبی ناوچەكە یەكلا دەكرێتەوە. كورد زۆرینەیە، بۆیە دەبێتە بەرلێكەوتەی سەرەكی لەم قۆناغەدا، بەڵام ئەمەیش تاكه‌ دەرفەتیانە بۆ ئەوەی باری لاری سەدەی بیسته‌م لەسەر شانیان لا بەرن.

ئەوان، بە هۆی ئاڵۆزیی پرسی مووسڵه‌وه‌ تووشی نەهامەتییەكانی سەدەی بیستەم بوون. ئەگەر چارەسەكردنی دۆخی مووسڵ له‌ سەدەی بیست و یەك، بۆ ئەوان هەر خراپ بێت، ئەوە لە سەدەی بیست و یەكدا، دۆخێكی خراپتر و نەهامەتیتر تێپەڕ دەكەن. سەركردایەتیی نیشتمانپەروه‌ری كوردستان، ئاگاداری ئه‌م دۆخه‌یه‌. دوژمنی كوردستانیش زۆر بەئاگایە. هەر یەكیان دەیەوێت دۆخەكە بۆ خۆی بقۆزێتەوە. سەركردایەتیی كوردستان لەم پیلانە تێگەییشتووە و، بە سیاسەتێكی پشوودرێژانه‌ لە گێژاوی ئەم ململانێ سەخت و فرەڕەهەندەدا كار دەكات، بەڵام ئه‌وه‌یش بەبێ زیان نەبووە.

تاكوو ئێستا، كاری زۆر باشیان ئەنجام داوە. ئەو كارەیش بە پشتیوانیی سەرەكیی هێزی پێشمەرگەی كوردستان و هێزی ئاسایش بووە، دواتر بە پشتیوانیی نیشتمانپەروەرەكانی كوردستان و سەبر و دانبه‌خۆداگرتنی خەڵكی كوردستان لەسەر قەیرانی دارایی و ئابووری، كە بە هۆی ئابڵووقەی عێراقییه‌وه‌ دروست بووە، تاوەكوو ئێستا توانراوه‌ هەموو پیلانەكانی تێكدانی ڕەوشی كوردستان پووچەڵ بكرێنەوە. بێ گومان، هەموو پێلانێك، زیانێكی هەر لێ كەوتۆتەوە. ڕەنگە پیلانەكانی داهاتوویش بە هەمان شێوە لەبار ببرێن، بەڵام پێم وایە ئەمە كاریگەریی قورسی كردووەته‌ سەر ئاستی بایەخ و كاركردن لەسەر ئامانجی سەرەكیی كوردستانییان بۆ ڕزگاركردنی هەموو خاكی كوردستانی عێراق، كە پیشتر لە ئاستی نێودەوڵەتیدا بە ویلایەتی مووسڵ دەناسرا.

هەشتەم: ئیشكالییەتی سوننەكان لە گرتنەوەی مووسڵ:

لە گرتنەوەی مووسڵدا، گرفتی یاخیبوونی عەرەبی سوننە، دیسان سەر هەڵدەداتەوە، به‌ڵام ڕەنگە بە ئەزموون و تێگەیەكی زۆر مەترسیدارتر؛ چونكە یاخیبوونی سوننەكان لە ماوەی دوو ساڵی ڕابردوودا لە ژێر دەسەڵاتی داعشدا كپ كرابوویەوە. سوننەكان بوونە سێ بەش: بەشێكیان لەژێر چەتری داعشدا مانەوە، ئەوانیش بوونە دوو بەش، بەشێكیان بوون بە پشتیوانی داعش و، بەشێكی دیكەیان بە باشیان زانی چاوەڕوانی قۆناغی دوای شه‌ڕ بکەن بۆ ئەوەی ئەو كات دژی حكوومەتی عێراقی كار بكەن، ئەم بەشەیش دژایەتیی داعشی نەكردووە و ئەزموونیشی لێ وەرگرتووە. بەشێكی دیكەیان هەر دژی حكوومەتی عێراقی مانەوە، بەڵام بۆ دەرەوەی وڵات هەڵهاتن، چونكە بە ئاشكرایش دژی داعش بوون و، زۆربەیان هاتنە هەولێر؛ ئەم بەشەیش ئاراستە و لایەنێكی زۆریان تێدایە. بەشی سێیەمیان، بوون بە پشتیوان و هاوپەیمانی شیعەكانی عێراق، بەو ئاواتەی دوای تەواوبوونی داعش، بگەڕێنەوە بۆ فەرمانڕەواییكردنی ناوچە سوننییەكان.

داعش لە مووسڵ، ڕەنگە بە هەمان شێوەی شه‌ڕه‌كانی دیكە لەگەڵ حكوومەتی عێراق، پاشەكشەیەكی "گونجاو و ئابڕووپارێز" ئەنجام بدات. بە واتایەكی دیكە، ململانێ سەختەكان تۆزێك و بۆ ماوەیەك دوا دەخەن تاوەكوو دواتر بتەقنەوە. ئەوان بیانوویەكی ئایینییان پێیە، بەمەیش ڕەنگە مووسڵییەكان ڕووبەڕووی عێراق بكەنەوە؛ ئەوانیش تووشی ئاڵۆزییەكی گەورەتر دەبنەوە.

نۆیەم: داهاتووی مووسڵ لە دوای جەنگی داعشەوە:

چاوەڕوان دەكرێت مووسڵ، دوای دەركردنی داعش، بە هۆی ئۆپەراسیۆنی سەربازی و تۆقانی گرفتەكان پێكەوە، تووشی شڵەژانێكی گەورە ببێت؛ بەو هیوایەی لایەنەكان بە گەییشتن بە ئەنجامێكی گونجاو، بەرژەوەندییەكانیان بپارێزن. سێ سیناریۆ بۆ قۆناغی دوای مووسڵ ئامادە كراون، ئەویش بەم شێوەیەیە:

• مانەوەی مووسڵ وەكوو خۆی؛ واته‌ پارێزگایەكی عێراق بێت، بەڵام بە پێدانی لامەركەزیەت (ناناوه‌ندێتی)یه‌كی زیاتر. ئەمە سیناریۆی لایەنی عێراقییە، كە دەیەوێت لە مووسڵ، وەك بەشێك لە پێداویستییەكانی كاراكردنەوەی ڕۆڵی خۆی لە هەموو ناوچەكەدا، بوونێكی ڕاستەوخۆ و بەهێزی هەبێت، بەتایبەت لە سووریا و توركیا. سیاسەتی ئامادەكراو بۆ ئەم ئەگەرە، زۆرە و، لێكەوتەكانی، مەترسییەكی زۆری بۆ كوردستان لێ دەكەوێتەوە و كێشەكانی نێوان بەغدا و كوردستان ئاڵۆز دەكات، چونكە ئەو كات بەشێكی خاكی كوردستان هەر لە دەرەوەی هەرێمی كوردستان دەمێنێتەوە؛ ئەمەیش كاریگەریی نەرێنیی ڕاستەوخۆ، دەكاته‌ سەر داهاتووی هەرێمی كوردستان. لایەنە شۆفێنیستەكانی عێراق، لەناو پەرلەمان بڕیارێكیان دەركرد (بەپێچەوانەی بڕگەكانی دەستووری عێراقی و یاسای ژمارە 13 ساڵی 2008)، بەوه‌ی كه‌ دابەشكردنی مووسڵی قەدەغە كرد‌.

١- دابەشكردنی مووسڵ بۆ چەندین پارێزگا، لەسەر بنەمای پێكهاتەی نەتەوەیی، ئایینی و مەزهەبی بە مەبەستی دانانی نەخشەڕێگه‌یەك بۆ پاراستنی مافی كەمینەكان، كە لە ڕابردوودا تووشی ئەشكەنجە و زیانێكی زۆر بوونەتەوە. ئەم سیناریۆیە چەندین ئاراستەی هەیە، بەڵام لەناو هەموو ئاراستەكاندا دوو ئاراستەی ستوونی هەن. ئاراستەیەكیان دەڵێت دوای دابەشكردنی مووسڵ بۆ سێ پارێزگا، هەر هەموو پارێزگاكان دەبنەوە بەشێك لە هەرێمی كوردستان. بەڵام ئاراستەی پێچەوانەیش هەیە، كە دەڵێت وەك پارێزگای عێراقی دمێننەوە. لە نێوانیاندا چەندین ئاراستەی جۆراوجۆر هەیە. لەم ئەگەرەدا، ئاراستەیەكیان بۆ كوردستان ئەرێنییە، چونكە دەبێتە هۆی گێڕانەوەی خاكی كوردستان و كۆتاییهێنان به‌ نەهامەتییەكانی تەعریب و دەركردنی كوردستانییەكان لەسەر خاكی خۆیان. بەڵام ئاراستەكانی دیكەی، نابن بە چارەسەر بۆ هیچ پرسێك؛ نە بۆ دانیشتووانی ناوچەكە و، نە بۆ عێراق و هەرێمی كوردستانیش.

٢- بەهەرێمبوونی مووسڵ، بە تەنیا، یان لەگەڵ چەند پارێزگایەكی دیكەی سوننەنشین. ئەم ئەگەرەیش چەندین ئاراستەی جۆراوجۆری تێدایە. ئەو كات هەرێمی كوردستان، دەبێ كار بۆ گێڕانەوەی خاكی كوردستان بكات، كە لەناو سنووری ئەم هەرێمە دەبێت.

دەیەم: داهاتووی پەیوەندیی نێوان هەرێمی كوردستان و مووسڵ

 مووسڵ و هەرێمی كوردستان، یەكەیه‌كی جیۆستراتیژین. ئەگەرچی شاری مووسڵ و چەندین ناوچە تەعریب كراون و، ئەگەرچی ددان بە جێگیربوونی نەخشەی تەعریبكردن و دیموگرافیای ئەو ناوچەیە نراوە، بەڵام ناكرێت دەست لە كوردستانیبوونی ئەو خاكە هەڵ بگیرێت؛ چونكە خاك نابێت لەت بكرێت و، مووسڵیش لەناو جەرگەی كوردستانە. ئەگەر بەدەستی كوردستانییان نەبێت، ئەوە ئاسایشی نەتەوەییی كوردستان هەر لە مەترسیدا ده‌بێت.

 لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە، ڕاستییه‌ك هه‌یه‌ كه‌ تاوەكوو ئێستا، ڕووداوەكان بۆمانی دەسەلمێنن، لە مووسڵەوە چەندەها گورز لە كوردستان وەشێنراوە، چونكە بەدەستی نەیارانی كوردستان بووە. ئەگەر كوردستانییان بە هەر هۆیەك بێت نەتوانن مووسڵ بۆ باوەشی وڵاتی دایك بگێڕنەوە، ئەوە دەبێ ئاراستەیەكی سیاسیی زۆر توكمە و بەهێز بۆ دروستكردنی هاوپەیمانییەكی بەهێز لەگەڵیدا بەكار بهێنرێت، بۆ ئەوەی هەرگیز نەتوانرێت دژی كوردستان بەكار بهێنرێت.

ڕاستییه‌كه‌ی، بە یەكخستنەوەی مووسڵ لەگەڵ بەشەكانی دیكەی كوردستانی عێراق، هەموو پیكهاتە نەتەوەیی، ئایینی، مەزهەبی و كۆمەڵایەتییەكانی ناوچەكە یەك دەخرێنەوە، بۆیە ئەگەری گەشەكردن و پێشكەوتنیان زۆر فراوان دەبێت. دەتوانین بڵێین دوای گرتنەوەی مووسڵ، دەرفەتی یەكخستنەوەی خاكی باشووری كوردستان دێتە ئاراوە، بۆیە زۆر پێویستە كوردستانییان ئەم دەرفەتە لەدەست نەدەن.

بەرەنجام:

يەكەم: كوردستانی عێراق لەناو بازنە جيۆستراتيژيیەكانی جيهانیدا بەناوی ویلايەتی مووسڵ ناسراوە. پێشتر هەر بەو ناونيشانە چارەسەری دياری كراوە. ئێستایش چاوەڕوان دەكرێت هەر بەو ئاراستەيەدا ڕێكکەوتنێكی نێودەوڵەتیی نوێ لەسەر چارەنووسی ئەنجام بدرێت، ئەمەیش دەرفەتێكە لە بەردەم كوردستانيیەكان، بۆ ئەوەی خاكی خۆيان ڕزگار بكەن و بوونی جيۆپۆليتيكیی يەك بخەنەوە. ئەگەر نا و، لەم دۆخە باش تێ نەگەن، ئەوە دەبێتە هەڕەشەيەكی ترسناك لەسەر داهاتووی كوردستان، وەك چۆن لە سەدەی ڕابردوودا، بوو بە هەڕەشەيەكی گەورە.

دووەم: دەرفەتێكی گەورە بۆ گێڕانەوەی خاكی كوردستان بۆ خاوەنە ڕاستەقينەكانی هاتۆتە پێشەوه‌، كه‌ لەژێر چنگی عێراق و شۆڤێنیزم ڕزگار بكرێت، بۆ ئەوەی بونيادێكی سەقامگير بۆ هەموو ناوچەكە دابمەزرێت.

سێیەم: حكوومەتی عێراقی بەرامبەر كوردستان نيازپاك نيیە و، ناكرێت كوردستانيیان هەروا، وەك كارت، هەر بەشێكيان دژی ئەوەی دی، لە لايەن هێزە عێراقيیەكانەوە بەكار بهێنرێن.

چوارەم: چەندەها میلیشیا لە مووسڵ، دوای شه‌ڕ، بۆ قەیران و ململانێ دەگەڕێن و سەروەریی یاسا دەخەنە بەر هەڕەشەوە؛ بۆیە ئەگەری مەترسی لەسەر كوردستان یەکجار زۆر دەبێ.

پێنجەم: كوردستانییەكان، دەبێ لەم قۆناغەدا هوشیار بن، کە خۆیان بە ململانێی لابەلاوه‌ خەریك نەكەن و باڵادەستیی دوژمنەكانیان بەسەر خۆیاندا نه‌سه‌پێنن.

شەشەم: پشتیوانیكردنی هەوڵی ڕزگاریی كوردستان، كە دەبێتە هۆی ڕزگاربوونی كوردستان لە لاوازی و نەهامەتی، نیشانەی بونیادی پێگەییشتنه‌ و، ئه‌قڵانییەتی نیشتمانیی لایەن و تاكەكان دەخاتە ڕوو، بۆیە دەبێ ببێتە پێوەری مامەڵكردن لە هەموو ئاست و پرسەكاندا.

حەوتەم: بە چەندین ڕێكاری یاسایی، بە ڕیفراندۆم یان بە دەنگدانی ئەنجوومەنی پارێزگای مووسڵ، كەركووك و ئەنجوومەنی قەزاكانی بەدرە، خانەقین، مەندەلی و ڕەزامەندیی پەرلەمانی كوردستان، دەتوانرێت پرسی گێڕانەوەی خاكی كوردستان یەكلایی بكرێتەوە؛ لانی كەم، لە ڕووی یاسایییه‌وه‌، تاوەكوو دواتر پێشمەرگە بەواقعی، سنووری كوردستان یەكلایی دەكاتەوە.

هەشتەم: پرسی ڕیفراندۆمی نیشتیمانی بۆ ڕزگاری، دەبێ ئەنجام بدرێت، بۆ ئەوەی ببێتە بنەمای ڕزگاریی نیشتیمانی، كە هەر كاتێك دەرفەتی گونجاو هاتە پیشەوە، كە هەرگیز لەم دەرفەتە باشتر نایەتە پێشەوە، سەربەخۆیی ڕابگەیەنرێت.

نۆیەم: وەك تاقە زامن بۆ پاراستنی خاكی نیشتیمان لە نەهامەتییەكانی داگیركەران، دەبێ بایەخێكی یه‌كجار زۆر بە پڕچەككردنی پێشمەرگە بدرێت.