لە ڕۆژی شەممە (٥/١١/٢٠١٦)دا، "پەنێل"ێک لە خانەی هزریی کوردستان بە ناوی "مووسڵ؛ هەڕەشە و دەرفەتەکان" بۆ به‌ڕێزان د. حیسامەددین عەلى گلى، سەرۆکى بەشى زانستە سیاسییەکان، زانکۆى سەلاحەددین، ئاسۆ کەریم، ئەندامی پێشووی پەرلەمانی کوردستان، دکتۆر بڕیار شێرکۆ بابان، پرۆفيسۆری یاریدەدەر، زانکۆی سەلاحەددین، په‌رویز ڕه‌حیم، مامۆستای زانسته‌ سیاسییه‌كان له‌ زانكۆی سه‌لاحه‌ددین و، عەبدولڕەحمان كەريم دەروێش، مامۆستای زانستە سیاسییەكان، زانكۆی سەلاحەددین ڕێک خرا.

ئەمە بەشێکە لەو گوتارەی کە "عەبدولڕەحمان كەریم دەروێش" لە "پەنێل"ه‌کەدا و لەژێر ناوی "ڕەهەندی ستراتیژیی پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و مووسڵ" پیشکەشی کرد.

عەبدولڕەحمان كەریم دەروێش:

"ڕەهەندی ستراتیژیی پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان و مووسڵ، لەسەر داهاتووی هەرێمی كوردستان و مووسڵ كاریگەر و چارەنووسسازن، بەڵام كاریگەرییەكانی لەسەر هەرێمی كوردستان زۆر زیاترە، بە هۆی ئەوەی كاریگەریی ستراتیژی مووسڵ لەسەر هەرێمی كوردستان زۆر زیاترە لە كاریگەریی هەرێمی كورستان لەسەر مووسڵ. ئەم لێكۆڵینەوەیە تایبەت بوو به‌ دەرخستن و ناساندنی ڕەهەندی ستراتیژیی پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و مووسڵ و، بە تەنیا لە ئاراستەی جێوسەربازی و ئەمنی؛ بەو ئاواتەی دەرفەت بۆ خستنەڕووی ئاراستەی جیوئابووری و جێوكەلتووری لە داهاتوویەكی نزیكدا، بڕەخسێنێ.

یەكەم: نەینەوا و كوردستانی باشوور

نەینەوا یان ویلایەتی مووسڵ، یەكەیەكی جیۆستراتیژیی دیاریكراوە و، سنوورەكانی، زۆربەی هەرە زۆری كوردستانی عێراق دەگرێتەوە كە ناسراویشە بە كوردستانی باشوور. یەم یەكەیە لە ماوەی چاخی كۆنەوە لەسەر دەستی گۆتیامەكان و ئاشوورییەكان گەڵاڵە بووە. لە سەره‌تا كەركووك و دواتر هەولێر، پایتەختی ئەم یەكەیە بوون. لە سەردەمی (ئاشووری نوێ)[i]، پایتەختەكە لە هەولێرەوە گوازرایەوە بۆ خۆراوای دیجلە. سەرەتا لە شەرگاتی ئێستا، دواتر بۆ مووسڵ، كە هەر بە نەینەوا ناسرابوو. لە هەموو حاڵەتەكاندا حەمرین مەكحول[ii] سنووری باشووری ئەم هەرێمە بوو. ئەم هەرێمە، بە شێوەیەك لە شێوەكان، كەم تا زۆر لە مێژوو هەر بەردەوام بوو تاوەكوو لە لایەن عوسمانییەكانەوە بە ناو ویلایەتی مووسڵ ناسرا، هەر ئەوانیش بە لكاندنی هەندێ ناوچەی ڕۆژهەڵات وەك بابان و كەركووك بۆ سەر ویلایەتی بەغداد، ئەم ویلایەتەیان دابه‌ش كرد، بەڵام دواتر گەڕاندیانەوە بۆ مووسڵ. بریتانییەكان بە پشتبەستن بە گرنگیی جیۆستراتیژیی ئەم ناوچەیە، لەگەڵ فەرەنسییەكان و عوسمانییەكان، دواتر كەمالییەكان، ململانێیەكی زۆریان كرد بۆ ئەوەی دەستی بەسەردا بگرن. لە 1925، ئەم هەوڵانەیان بەپێی چەند مەرجێكی نێودەوڵەتی بۆ مەیسەر بوو. هەر لە سەرەتاوە بریتانییەكان كاریان كرد بۆ ئەوەی كوردستان و مووسڵ لێك جیا بكەنەوە. گەرچی كوردستانییەكان لەو سەردەمە، كاتێك باسی دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستانیان دەكرد، مەبەستیان هەموو خاكی كوردستان بوو، بەڵام بریتانییەكان بۆ جیاكردنەوەی بەشەكانی كوردستان لە یەكتری كاری نەشتەرگەرییان دەكرد، تاوەكوو پەرتی بكات. بەمەیش زاراوەی كوردستانی باشوور سەری هەڵدا، دواتریش بە هۆی لكاندنییه‌وە بە عێراق، زاراوەكە بوو بە كوردستانی عێراق. بەڵام مووسڵ لە سەردەمانێك، ناوی كوردستانی عێراقی ئێستا بوو، وەك چۆن پێشتر، ناوی نەینەوا بوو، ئێستایش ناوی كوردستانی عێراق، ڕەنگە بۆ داهاتوو ناوێكی دیكەی هەبێت.

دووەم: بونیادی ستراتیژیی مووسڵ بۆ هەرێمی كوردستان

مووسڵ وەك پارێزگا، ئێستا بریتییە لە ناوچەی جەزیرەی مووسڵ، كە ناوچەكانی خۆراوای ڕووباری دیجلە دەگرێتەوە لەگەڵ ناوچەكانی دۆڵی دیجەلە. بەفەرمی، ناوی پارێزگای نەینەوایە. گرنگیی ستراتیژیی ڕاستەقینەی پارێزگای نەینەوا، دەگەڕێتەوە بۆ گرنگیی ستراتیژیی ناوچەی جەزیرەی مووسڵ (جەزیرەی نەینەوا). گرینگییەكەیش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی ناوچەیەكی بەستنەوە وگرێدانەوەی جیۆسەربازییە. لەسەر ئاستی هەرێمی، چەندین گرێی سەربازیی گرنگی تێدایە. ئەوەی جێگه‌ی گرنگیپێدانە، ئەو ناوچەیە، دەروازەیە بۆ ناوچەی شاخاوی و لە هەمان كاتیشدا لەسەر دۆڵی دیجلە كراوەیە؛ بەمەیش ڕاستەوخۆ دەبێتە دەروازە بۆ شاخەكانی كوردستان. بەم پێیەیش، كوردستان نابێت ئەم ناوچەیە پشتگوێ بخات و، دەبێ بونیادێكی سەربازی و ئەمنیی پێویست دابمەزرێنێت، تاوەكوو مووسڵ بۆ ئاسایشی نەتەوەییی كوردستان نەبێتە كەلێن.

سێیەم: ئیشكالییەتی جیۆسەربازیی جەزیرەی مووسڵ و كاریگەریی لەسەر هەرێمی كوردستان:

مووسڵ كەلێنێكی جیۆسەربازیی ترسناكی هەیە، ئەویش بۆشاییی ناوچەی جەزیرەی مووسڵە. هەر لەوێیشەوە مەترسی بۆ سەر ناوچەكانی دیكەی كوردستان دەكرێت. بۆیە دەبینرێت مووسڵ، لەسەر هەرەشەكانی باشووری خۆیەوە كراوەیە و، لە دەوروبەرێكی كراوەیە. باشترین جۆری بەرگریی سەربازی لەسەر ئەم ناوچەیە، بە هێزی زرێپۆش و پیاده‌ی میكانیكی دەبێت و، پێشتریش هێزەكانی عێراق بە چەند یەكەیەكی سەربازیی زریپۆش ئەم ناوچەیەی كۆنترۆڵ كردبوو، لەگەڵ دامەزراندنی چەند بنكەیەكی ئاسمانی، گرنگترینیان بنكەی سەربازیی ئاسمانیی گەیارەیە.

چوارەم: ئیشكالییەتی دابەشكردنی مووسڵ و كاریگەرییەكانی لەسەر هەرێمی كوردستان:

دابەشكردنی مووسڵ بۆ سەر چەند پارێزگایەك، سەرەڕای سوودەكانی بۆ بونیادی ئێتنی و پێشخستنی بونیادی گەشەپێدان لە ناوچەكە، لەگەڵ چەندین قازانجی دیكە، بەڵام هەڕەشەكانی سەر ئاسایشی نەتەوەییی كوردستان كەم ناكاتەوە. لە ڕووی جیۆسەربازییه‌وه‌ هەر دەمێنێتەوە، چونكە چەقی هەڕەشەكان لە باشووری مووسڵەوە گەڵاڵە دەبن بەتایبەت لە ناوچەكانی باشووری شنگال و ته‌لەعفەر و تل عبتە و گەیارە و بەعاج و، لە ناوەندی مووسڵەوە شەرعییەت و ئامادەسازیی لۆجستیی بۆ دابین دەكرێت. بەم هاوكێشە جیۆسەربازییشەوە، زۆر ترسناك دەبێت لە داهاتوودا بە هۆی بوونی ژمارەیەكی زۆری حەشدی شەعبی و سوپای عێراقی، لە ته‌لەعفەر و گەیارە. بۆیە دروستكردنی پارێزگاكانی دەشتی نەینەوا و شنگال و ته‌لەعفەر، دەبێ هاوكات بێت لەگەڵ پرۆسەی داخڵبوونیان بۆ ناو چوارچێوەی بەرگریی نیشتمانیی كوردستانی. چونكە، تەنیا ئەو كاتە دەتوانرێت هاوكێشەی ستراتیژی بگۆڕدرێت.

پێنجەم: هۆكارە سەرەكییەكانی گرفتی جیۆسەربازیی ناوچەی مووسڵ:

چەندین گرفتی سەربازی لەم ناوچەیەدا هەن، كه‌ دەگەڕێنەوە بۆ دوو هۆكاری سەرەكی:

یەكەم: جیاكردنەوەی مووسڵ لە ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی دیجلە (مەبەست لە هەرێمی)[iii]، قووڵاییی جیوستراتیژیی سەرەكین بۆ مووسڵ، چونكە ئەمبەر و ئەوبەری دیجلە، یەك هەرێمن و یەك یەكەی ئۆرگانین، كه‌ بە جیاكردنەوەیان لەیەك، هەردوو لا لاواز دەبنەوە. مووسڵ كرا بە بنكەیەك بۆ لێدانی شۆڕشی كوردستان و، حكوومەتی عێراق ده‌ستی بە پرۆسەی تەعریب و دەركردنی دانیشتووانە ڕەسەنەكەی ئەم ناوچەیەی كرد، بۆیە نەخشەی دیموگرافی بەتەواوەتی گۆڕدرا. گرنگترین میحوەرە ستراتیژییە سەربازییەكانی ئەم ناوچەیە بریتین لە میحوەری مووسڵ حەلەب، كە میحوەرێكە بە درێژاییی نزیك 200 كیلۆمەترە، سێ ڕێگه‌ی سەرەكیی هەیە. یەكێكی تریان ڕێگه‌ی مووسڵ ڕەقەیە،  كە نزیكەی 310 كم درێژییە (كە ئێستا میحوەری ستراتیژیی داعشە) و ئۆپەراسیۆنی هاوپەیمانیی نیودەوڵەتی لەسەر ئەم میحوەرە ئەنجام دەدرێت. هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستان لەسەر ئەم میحوەرە زاڵن، بۆیە پێگەیەكی جیۆستراتیژیی گرنگیان هەیە. لەگەڵ ئەوەیش میحوەری بەغدا مووسڵ هەیە كە، دەكرێت لە ناوچەی (دەربەندی فەتحەوه)[iv]‌ بەرگری لەم میحورە بكرێت. ئەم میحوه‌رەیش نزیكە 410 كیلۆمەترە.

ئەمریكا لە 2003، له‌ ڕێگه‌ی هێزی ئاسمانییه‌وه‌، هێزی بۆ داگیركردنی بنكەی گەیارە و هەموو فرۆكەخانەكانی ناوچەكە گواستەوە. دێڤید پترایۆس سەركردایەتیی هێزی ئەمریكیی كرد لەو ناوچەیە. ئەم ناوچەیە وەك هەموو ناوچەكانی كوردستانی عێراق، بەستراوه‌تەوە بە ناوچەكانی دیكەی هەرێمەكانی تر، بۆیە جۆرێك لە ئاڵۆزی و بەستراوەییی بە ناوچەكانی دیكەوه‌ دروست كردووە. لە كاتی ململانێ و گرفت لە ناوچەیەكدا، ناوچەكانی دیكە دەگەڕێتەوە. ئێران، بۆ ئەوەی خۆی نزیك بكاتەوە و كاریگەریی لەسەر ئەم میحوەرە جیۆسەربازییەی هەبێت، بنكەی سەربازیی "هەمەدان"ی بۆ ڕووسیا كرده‌وه‌، تاوەكوو ئەو هێزه‌ ئاسمانییه‌ ستراتیژییه‌، كاریگەری لەسەر ئەم میحورە دروست بكات.

دووەم: بە شێوەیەكی گشتی، گرفتی جیۆسەربازیی مووسڵ لە باشوور و باشووری خۆراوایەتی، چونكە مەودایەكی كراوەی هەیە و، تا ڕووباری فورات پان دەبێتەوە، كە هەمیشە جێگه‌ی هێرشكردنە سەر مووسڵه‌. باشترین هێڵی بەرگری لە ناوچەی جەزیرە بۆ هەڕەشەكانی باشوور، دەبێ لەسەر زنجیرە شاخی مەكحول دەربەندی فەتحە و حەمرین بێت لە ڕۆژاواشەوە ئەگەر هێرش هات بەرگریی گونجاو لە شەنگال و بەعاج دەبێت. بە شێوەیەكی گشتی، ناوچەی جەزیرەی مووسڵ ناوچەیەكە بۆ بەرگریكردن زۆر لاوازە، بەڵام بنكەیەكی گونجاوە بۆ هێرشكردن، بەتایبەت لە ڕووی ئاسمانی و جووڵاندنی زریپۆشه‌وه‌؛ هەر بۆیە حكوومەتی عێراقی، كاتی خۆی فیرقەی زریپۆشی لەو ناوچەیەی دانابوو، لەگەڵ كردنەوەی چەندین بنكەی ئاسمانی، وەك بنكەی گەیارە.

شەشەم: كاریگەریی مووسڵ لەسەر پەیوەندیی نێوان هەرێمی كوردستان و حكوومەتی عێراقی

هەرچەندە لە ڕاگەیاندنی عێراقی و ئەمریكیدا زۆر بەگەشبینییەوە باس لە پرۆسەی ڕزگاركردنی مووسڵ دەكرێت، بەڵام ئاماژەكان ئەوە نیشان نادەن كە كێشەكانی عێراق وەها بەئاسانی كۆتایییان بێت، بەڵكوو كێشە پێشووەكانی عێراق كە هێشتا ماوەن، وەها سەرهەڵدەدەنەوە ، لەگەڵ ئەو هەموو ئاڵۆزییەی كە دوو ساڵە بەسەریدا كەڵەكە بووە؛ بەتایبەت پرسە هەڵواسراوەكانی نێوان هەرێم و بەغدا. گریمانە دەكرێت عێراق لەناو ئاڵۆزیەكی نوێی ململانێ و جەنگی نوێدا بتلێتەوە، چونكە میلیشیا شیعییەكان سوپایه‌كی بەهێزن و هەموو جۆرە چەكێكیان هەیە و توانای مرۆیی و دارایییەكی زۆریان هەیە،. بەڵام ناكۆكی لە نێوانیاندا لە ئاستێكی زۆر مەترسیدارە، ڕەنگە بۆ كپكردنی ئه‌و ناكۆكییانه‌، بەردەوام بن لە دروستكردنی ململانێی لەسەر بنەمای ئایدیۆلۆژی مەزهەبی، بۆ ئەوەی دۆخی ناوخۆی خۆیان یەك بخەنەوە. بۆیە گریمانە دەكرێت مووسڵ وەك بنكەیەكی سەرەكی بۆ ململانێ و دژایه‌تیی هەرێمی كوردستان بەكار بهێنرێت. بەم ئاستەیش، دەبێ حكوومەتی هەرێم لە ڕووی سەربازییه‌وه‌ خۆی بۆ ئەم ئەگەرە نەخوازراوه‌ ئامادە بكات."