یەكەم: دەستيێك:

دوای ڕاپەرینی (1991)، بەشێك لە كوردستانی باشوور ڕزگاری بوو، بەڵام بەشێكی زۆری لەژێر دەسەڵاتی حكوومەتی عێراقی مایەوە. خەبات بۆ ڕزگاركردنی ئەو ناوچانە هەر بەردەوام بووە، بەڵام چەندین هۆكار، بوون بە كۆسپ لە بەردەم سەركەوتنی ئەو هەوڵانە. لە دوای 2003، دەسەڵاتی ئەمریكی لە عێراق و هێزە عێراقییەكان، ڕێك كەوتن كه‌ بەپێی دەستوور مافی كوردستان بگێڕنەوە. لە ماددەی 58ی یاسای بەڕێوبردنی دەوڵەت، بنەمای چارەسەكردنی ئەو ناوچانە دانران، بەڵام سەری نەگرت. لەسەر هەمان بنەما، بەپێی ماددەی 140ی دەستووری عێراقی، ئەو ناوچانە بە "ناوچە جێناكۆكەكان" ناسێندران و، ڕێكاری چارەسەكردنیان بۆ دانرا. لایەنە سیاسییەكانی عێراق، هەوڵێكی زۆریان داوە بۆ ئەوەی ماددەی 140 جێبەجێ نەكرێت؛ تەنانەت لە نێوان خۆیاندا بەشانازییه‌وە باسی ئەوەیان دەكرد كە چۆن لە بەردەم جێبەجێكردنی ئەوە ماددە دەستوورییەدا، ڕێگر بوونە.^([1]) تاوەكوو ئێستا ئەم ماددەیە جێبەجێ نەكراوە. ماوەیەكی زۆر لەناو ناوەندە كوردستانییەكاندا، بە "ناوچە دابڕێندراوەكان" ناوەزه‌د دەكران و، بەپێی فەرمانێكی فەرمیی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2013دا، زاراوەی "ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم" بۆ ئەو ناوچانە داڕێژرا، بەڵام لەبەر چەندین هۆكار، تاوەكوو ئێستا، بۆ ئاماژەدان بەو ناوچانە، چەندان زاراوە بەكار دەهێنرێت.^([2]) ئەمە دوو ساڵە، جەنگی داعش به‌رۆكی ئەو ناوچانەی گرتووە و، سەرجەم شار و شارۆچكەكانی ئەو ناوچانەی كوردستان تووشی سووتان و كاوڵبوون هاتن و، هەندێكێشیان ئەنفال كران. لەدوای 2003 شەوە ڕووبەڕووی تیرۆر دەبێتەوە و، لەماوەی جەنگی داعشدا لەهەموو روویەكەوە زۆرترین زیانی پێگەیشت. لە سەردەمی حكوومەتەكانی عێراقدا، ئەو ناوچانە ڕووبەڕووی چەندەها جۆر لە نەهامەتی و سیاسەتی ستەمكارانە دەبوونەوە. ئەم لێكۆڵینەوەیە بەپێی میتۆدی زانستی، هەوڵ دەدات هەندێ لایەنی گرنگی ئەم ناوچانە بخاتە ڕوو.

دووەم: مەودای جیۆپۆلیتیكی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان:

ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم، تەواوی ناوچە نیمچە شاخاوییەكان و دەشتايییەكانی كوردستانی عێراق دەگرێتەوە، كە لە نێوان ناوچە شاخاوییەكانی كوردستان و زنجیرەشاخی حەمرین و مەكحول و شنگالدایە؛ لە ڕۆژاوادا لە باشووری زنجیرەشاخەكانی شنگال دەست پێ دەكات بە درێژاییی زنجیرەشاخی مەكحول و زنجیرەشاخی حەمرین، تاوەكوو باشووری ناوچەی بەدەرە و جەسان. ئەم ناوچەیە، چەندین شاری گرنگ و ئاوەدان لەخۆ دەگرێت بە ئاراستەیەك كە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا دیارن. دەكرێت ئەم ناوچەیە دابەشی  چوار كەرتی سەرەكی بكەين:

یەكەم: كەرتی نەینەوا (مووسڵ و دەشتی نەینەوا و شنگال و زوممار و ناوچەی جەزیرە و چەندین ناوچەی دیكە لە ڕۆژاوای دیجلە لەخۆ دەگرێت).

دووەم: كەرتی خۆرهەڵاتی دیجلە (كە چەندین ناوچەی گرنگ لەخۆ دەگرێت وەك خازر و مه‌خموور و چەند ناوچەیەكی دیكە).

سێیەم: كەرتی كەركووك (جگە لە كەركووك چەندەها ناوچەی دیكە لەخۆ دەگرێت وەك حەویجە و دووزخورماتوو و قەرەتەپە و...هتد).

چوارەم: كەرتی گەرمەسێر (جەلەولا و خانەقین و مەندەلی و قزرەباد و زەرگۆش و حەمرین و بەدرە و جەسان و...هتد).

پانتاییی ئەم ناوچەیە نزیك 69 هەزار كیلۆمەتری دووجايە. دەكەوێتە نێوان هێڵی پانی (37.3 باكوور- 33 باشوور) و، نێوان هێڵی درێژی (41،2-46 ڕۆژهەڵات). ئەمەیش لە ڕاستیدا گرنگییەكی جیهانیی زۆری پێ دەبەخشێت.

سێیەم: جوگرافیای مێژووی ئەم ناوچانە:

لە مییانی گەڕانەوە بۆ جوگرافیای مێژووی كوردستان، بەڕوونی دەردەكەوێت كە ئەم ناوچانە، لە دێرزمانەوە جەرگە و ناوەندی كوردستان بوونە و، هەمیشە بۆ سەڵماندنی ناسنامه‌ی بوونی كوردی لە مێژوودا، پەنا بۆ ئەو ئاسەوارانە براوە كە لەم ناوچانە بەجێ ماون. دیارە پرۆسەی یەكێتیی عەشیرەتە كوردییەكان و دروستكردنی شانشینێك بە ناوی گوتیام و، دامەزراندنی پایتەختەكەی لە شاری كەركووكی ئێستا، بەڵگەیەكی حاشاهەڵنەگرە، بەتایبەت دوای ئەوەی دەركەوتووە كە ڕەچەڵه‌كی ناوی كورد لە كوتیام هاتووە. بەمەیش، بۆمان دەردەكەوێت كە كۆڵەكەیەكی سەرەكی ناسنامه‌ی كوردبوون لەو ناوچانە سەریان هەڵداوە و، هەمیشە بەبێ پچڕان هەر بە ناوچەی كوردنشین هەژمار كراوە. هه‌روه‌ها، چەندان شاری كۆن لەو ناوچانە هەن، كە مێژووەكەیان دەگەڕێتەوە بۆ هەزاران ساڵ و، لەو ناوچەیە چەندەها شانشین و ئیمپراتۆرییەتی مەزن سەریان هەڵداوه‌ و، هەر لەو ناوچەیە چەندین جار چارەنووسی جیهانی كۆن دیاری كراوە. پایتەختی چەندین دەوڵەت و میرنشینی كوردیش لەم ناوچانە بوونە. دوای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق، هەموو كوردستانی عێراق لە سنووری ویلایەتی مووسڵ بەیەكەوە بەسترابووە، كە لە ساڵی ،1925 بە عێراق بەسترایەوە.

چوارەم: قۆناغەكانی ململانێ لە نێوان كورد و حكوومەتەكانی عێراق لەسەر ئەم ناوچەیە:

ململانێی نێوان كورد و دەوڵەتی ناوەندیی عێراق لەسەر ئەم ناوچانە، قۆناغی جۆراوجۆری بڕیوه‌، كه‌ دەتوانین بەسەر چەند قۆناغێكدا دابەشی بكەین:

1. دەسەڵاتی ئینگلیز، هەموو هەوڵەكانی شێخ محموودی حەفیدی بۆ یەكخستنەوەی ئەم ناوچانە لەگەڵ ناوچە ڕزگاركراوەكانی كوردستان شكستی پێی هێنا. لە نزیك كەركووك سوپای شانشینی كوردستان بەرامبەر ئینگلیز تێك شكان و، دواتر مەملەكەتی كوردستان ڕووخا.
2. حكوومەتی عێراق لە سەردەمی دامەزراندنییه‌وە، هەمیشە دژی هەموو هەوڵێك بۆ بەستنەوەی ئەم ناوچانە بە ناوچەكانی دیكەی كوردستان، دەوەستایەوە، كاتێك لە ڕووی كارگێڕی و پەیوەندیی ئابووری و كەلتوورییشه‌وه‌ ئەم ناوچانەی لە ناوچەكانی دیكەی كوردستان جیا كرده‌وه‌ و، سیاسەتی تەعریبیان ئه‌نجام دا، بۆ ئەوەی دیموگرافیای ئەم ناوچانە بگۆڕێت.
3. هەوڵەكانی دامەزراندنی هێڵی بەرگری لە لایەن ئەفسەرانی كورد، بە رابەرایەتیی "بەكر سدقی"، بەكوشتنی بەكر سدقی و هاوڕێكانی، زینده‌بەچاڵ كرا و، شایەنی باسە تاوەكوو ئێستا هەوڵەكانی "بەكر سدقی"، بەنهێنی ماوەتەوە و ڕێگه‌ نادرێت وردەكارییەكان بخرێتە ڕوو.
4. حزبی هیوا، هەمیشە خوازیاری یەكخستنەوەی هەموو كوردستان بووه‌، تا لە ڕووی كارگێرییه‌وه‌ بكرێته‌ یەك لیوا (پارێزگا)، بۆ ئەوەی هەموو ناوچەكانی كوردستان یەك بخرێت.
5. داواكارییەكانی حزبی هیوا، بوون بە داواكاریی پارتی دیموكراتی كوردستان و شۆرشی ئەیلوول، بۆ یەكخستنەوەی هەموو ناوچەكانی كوردستان. بەڵام، حكوومەتی عێراق دژی ئەو هەوڵانە وەستایەوە و، چەندین شاڵاوی سەربازی و كۆمەڵكوژیی ئەنجام دا بۆ ئەوەی ئەم ناوچانە وەك كوردستان نەناسرێنەوە.
6. لە شۆڕشی ئەیلوول، هەوڵ درا ئۆپەراسیۆنی سەربازیی شۆڕشگێری لەم ناوچانە ئەنجام بدرێت و ڕزگار بكرێت، به‌ڵام حكوومەتی عێراق بەتوندی دژی ئەم هەوڵە وه‌ستایەوە.
7. لە ڕێككەوتننامەی 11ی ئاداری 1970، كێشەی ئەم ناوچانە خرایە ئەجێندای ماوەی ئینتقالییه‌وه‌، بۆ ئەوەی چارەنووسی یەكلا بكرێتەوە.
8. لە 1974، حكوومەتی عێراق یاسای خودموختاریی 1974ی ڕاگەیاند كە هەموو ئه‌و ناوچانه‌ی كە ئێستا جێگه‌ی باسن، خسته‌ دەرەوەی سنووری ناوچەی خودموختاری. سەركردایەتیی كوردیش ئەم یاسایەی ڕەت كردەوە و، لە ئەنجامدا جەنگ دەستی پێ كرد و، عێراق ڕێككەوتننامەی جەزائیری لە 1975 واژوو كرد، بۆ ئەوەی شۆرشی كوردستان بتوێنێتەوە.
9. لە هەشتاكان، حكوومەتی عێراق، هێزی ستراتیژیی عێراقی، بە سەرۆكایەتیی نووسینگەی باكووری حزبی بەعس لەو ناوچانە جێگیر كرد، كە بەپێی یاسا تەواوی سەڵاحییاتی دەوڵەتێكی كۆنفدراڵیان وەرگرت، بۆ ئەوەی كورد لەو ناوچانە نەهێڵن و، لەم هەنگاوەیش شاڵاوەكانی بەدناوی ئەنفال دەستی پێ كرد.
10. لە ساڵی 1991، لە مییانی ڕاپەڕینی كوردستان، هێزی پێشمەرگە و هێزی عێراقی، لەم ناوچانەدا چەندین پێكدادانی قورسیان ئەنجام دا؛ له‌ ئاكامدا هێزی عێراقی، بەو هێزە ستراتیژییەی كە پێشتر داینابوو، ئەم ناوچەیەی كۆنترۆڵ كرد و، ڕێگه‌یان نەدا هەرێمی كوردستان سنووری یاسای خودموختاریی 1974 تێ پەڕێنێت.
11. لە 2003، یاسای بەڕێوبردنی كاتیی دەوڵەتی عیراقی، ددانی تەنها بە سنووری هەرێمی كوردستانی پێش 2003 دا نا و، ڕێگه‌ی نەدا ئەم ناوچانە بۆ كوردستان یەكلا بكرێنەوە و، لە مییانی گوشاری كورد، چارەنووسی ئەم ناوچانە بۆ ماددەی 58ی دەستووری كاتیی عێراق بەجێ هێڵرا.
12. دواتر، چارەنووسی ئەم ناوچانە بەپێی ماددەی140ی دەستووری داڕێژرا، كە تاوەكوو ئێستا ڕوون نییە چۆن دەتوانێت گرفتی ئەم ناوچەیە یەكلا بكاتەوە، یان چارەسەر بكات.
13. هێزە عێراقییەكان لە 2003، تاوەكوو ئێستا كار بۆ دوورخستنەوەی بوونی كورد لەم ناوچانە دەكەن. چەندین سەركردایەتیی ئۆپه‌راسیۆنیان بۆ ئەم مەبەستە دامەزراند، وەك سەركردایەتیی ئۆپه‌راسیۆنی دیجلە. هاوشان لەگەڵ هەوڵەكانی حكوومەتی عێراقی، هێزە تیرۆریستییەكان دەستیان كرد بە ڕەشه‌كوژیی كورد و دەركردنیان، وەك بەردەوامییەك بۆ سیاسەتەكانی پێشووی حكوومەتی عێراقی.
14. لەگەڵ سەرهەڵدانی داعش، هەموو كەرتەكانی ئەم ناوچەیە، بوون بە گۆرەپانی جەنگ و، ماوەی دوو ساڵە تیرۆریستانی داعش و میلیشا جۆراوجۆرەكان، خەریكی كاوڵكردنی ئەم ناوچانەن و، پێشمەرگەیش بەرگری دەكات. چەندین كارەساتی گەورەیش لەم ناوچانە ڕوویان دا و، سەرجەم شارەكانی ئەم ناوچەیە ڕووبەڕووی هێرشی تیرۆریستان بوویەوە و، تاوەكوو ئێستا جەنگ بەردەوامە.
15. كوردستانییان تاوەكوو ئێستا بەشێكی زۆری ئەم ناوچانەیان ڕزگار كردووە و، چەندین ناوچەی دیكە ماونه‌تەوە و چاوەڕوانی ڕزگاركردنن و، حكوومەتی عێراقیش هەڕەشە دەكات و داوای كشانەوەی هێزی پێشمەرگە دەكات.
16. هێزی حەشدی شەعبی و گروپە تیرۆریستییەكان و سوپای عێراقی، بەئاشكرا هەڕەشە لە پێشمەگە دەكەن و، داوا دەكەن لەو ناوچانە بكشێنەوە.

پێنجەم: ستراتیژیی عێراقی بەرامبەر بەم ناوچانە:

حكوومەتی عێراق لەو ساتەوەختەی دامەزراوە، هەمیشە سەرقاڵی دۆزینەوەی ڕیگه‌چارەیەكە بۆ ئەوەی ئەم ناوچەیە بەیەكجاری كۆنترۆڵ بكات؛ بۆیە لە ماوەی سەدەی ڕابردوودا، ده‌ستی بە جێبەجێكردنی ئەم سیاسەتانەی لای خوارەوە كردووه‌:

1. سیاسەتی جیاكاری له‌ دژی گه‌لی كورد، بەتایبەتی لەم ناوچەیە.
2. سیاسەتی پەرتكردنی پەیوەندییەكان لە نێوان پێكهاتەكانی ئەم ناوچەیە.
3. سیاسەتی دەركردن و ڕاگواستنی دانیشتووانی ڕەسەنی ئەم ناوچەیە.
4. سیاسەتی تەعریب، واتە گۆڕینی ڕەگەزنامەی نەتەوایەتیی دانیشتووانی ئەم ناوچەیە بۆ سەر ناسنامەی عەرەبی.
5. سیاسەتی دزین و لەبنهێنانی كانزاكانی ئەم ناوچەیە.
6. سیاسەتی جینۆسایدكردن و ئەنفالكردن.
7. سیاسەتی بەعەرەبكردن، واتە هێنانی عەرەب بۆ ئەم ناوچەیە و جێنشینكردنیان.
8. سیاسەتی جەنگ و خوڵقاندنی نائارامیی بەردەوام لەم ناوچەیە.
9. سیاسەتی سڕینەوەی ئاسەواری شارستانی و كەلتووری ڕەسەنی ناوچەكە.

ڕاستییه‌كه‌ی، چەندان جۆر لە سیاسه‌تی ستراتیژی و تەكتیكی بەكار هێنراوە بۆ ئەوەی ئەم ناوچەیە بەیەكجاری داگیر بكەن. ئەمەیش بەڵگەیەكی حاشاهەڵنەگرە لەسەر گرنگیی جیۆستراتیژیی ئەم ناوچەیە بۆ كوردستان، ئەگینا ئەم هەموو سیاسەتانەیان بەرامبەر ئەم ناوچەیە ئەنجام نەدەدا.

شەشەم: گرنگیی جيۆستراتیژیی ئەم ناوچەیە:

گرنگیی ئەم ناوچانە بۆ ناوچەكانی دیكەی كوردستان، دەگەڕێتەوە بۆ چەندین لایەن، وەك بەشێك لە پێداویستییەكانی یەكانگیریی وڵات، كە بەپێی پێویستیی ژیاری و نیشتیمانی و مێژوویی و كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووریی ئەم میللەتە پێك هاتووە، لە سەرەتای سەرهەڵدانی ناسنامه‌یه‌وه‌ تاوەكوو ئێستا.

1. لە ڕووی جیۆپۆلیتیكی و ستراتیژییەوە:

ئەم ناوچەیە، ناوچەی شادەماری ستراتیژییە بۆ كوردستان و، هێڵی بەرگری و ناوەندی شارستانیی كوردستانییە. ئەم ناوچه‌یه‌ بە شێوەیەكی گشتی، (ناوچەی پانتاییی دەشتایی)[3] پێك دێنێ و، له‌ ڕووی هێزی سیاسی و هێزی دەوڵەتخوازییەوە گرنگییەكی زۆر بە كوردستان دەبەخشێ، لەبەر ئەوەی لەسەر ئاستی هەرێمی و نیشتیمانی و نێودەوڵەتی، ناوچەیەكی جیۆپۆلیتیكی گرنگە و، بە ڕزگاركردنی، پێگەی جیۆپۆلیتیكی كوردستان لەسەر بنەمایەكی پتەو بونیاد دەنرێت. گرنگترین وێستگە بۆ جیۆپۆلیتیكی هەر نه‌ته‌وه‌یه‌ك، لەسەر خاكەكەی خۆی دەست پێ دەكات. ئەگەر لە كوردستانیش بڕوانین، دەبینین ناوەند و جەرگەی كوردستان، بەداخەوە بە هۆی ستراتیژیی دوژمنەكانییه‌وه‌، ئێستا بۆتە ناوچەیه‌كی دابڕێندراو و، لە كوردستان پچرێندراوه‌ و، ئێستا لە دەرەوەی ئیرادەی سیاسی و نەتەوەییی دانیشتووانەكەیەتی؛ واتە بۆ ویست و مەرامی جیۆپۆلیتیكی میللەتێكی دیكە بەكار دەهێنرێت. بۆیە ڕزگاركردنی ئەم ناوچانە نەخشەیەكی جیۆپۆلیتیكی بەهێز بۆ كوردستان دادەمەزرێنێت.

لە ڕووی ستراتیژییەوە، ئەم ناوچانە، ناوچەیەكی هەرە گرنگە بۆ هێڵی باشووری خۆی و، هێڵی دەریای ناوەڕاست ڵەگەڵ هێڵی زاگرۆسدا بەیەكەوە دەبەستێتەوە. ئەمە پێگەی هێزی سەرەكییە بۆ كوردستان، تاكو بتوانێت لە ڕۆژهه‌ڵاتی ناوەڕاستدا فاكتەرێك بێت. مووسڵ، بە هۆی گرنگییەكەیەوە، هەمیشە هێزە دەرەكییەكان بۆ سەركوتكردنی بەشەكانی تری كوردستان بەكاریان هێناوە. بۆیە ئەگەر بەدەستی كوردستانەوە نەبێت، ئەگەری سەركوتكردنی هەرێمی كوردستان زۆر زۆرە، بەڵام ئەگەر بەدەستی هەرێمی كوردستانەوە بێت، لەو ئەگەرانە ڕزگاری دەبێت. واتە جیۆستراتیژییەتی ئەم ناوچەیە، چارەنووسسازێكی یەكلاكەرەوەیە بۆ پاشەڕۆژی كوردستان.

1. لە ڕووی جیۆئیكۆنۆمی:

ئەم ناوچانە، بە هۆی دەوڵەمەندی لە كانزا و سروشت و خاكی به‌پیت و زۆریی بەروبوومەكانی، دەبێتە هۆی بەهێزیی ئابووریی هەر هێزێكی سیاسی، كە دەست بەسەریدا بگرێت. هەر بۆیە، حكوومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق، هەمیشە بەبەردەوامی توانستی ئابووریی ئەم ناوچەیه‌یان بۆ بەهێزكردنی پێگەی ناوخۆیی و هەرێمی و نیۆدەوڵەتیی خۆیان بەكار هێناوە. كوردستانیش وەك وڵات، ناتوانێت یەكانگیریی ئابووری دابمەزرێنێت ئەگەر ئەم ناوچانە لەژێر قەڵەمڕەوی خۆیدا نەبێت؛ چونكە هەموو ناوچە دابڕێندراوەكان، بە هەر چوار كەرتەكەیەوە، هەر لە كۆنەوە ناوەندێكی بازرگانی و ئابووریی گرنگ بوونە. ئەم سیفەتە لەم ناوچانەدا، گرنگییەكی تر بە دوای خۆیدا دەهێنێت، ئەویش گەشەكردنی بازرگانیی ناوخۆ و، بەستنەوەی ناوچەكانی كوردستانه‌ بەیەكەوە لە ڕووی ئابوورییەوە. ئەمە، بازاڕی نیشتیمانیی كوردستان دادەمەزرێنێت و، بونیادی ئابووریی نیشتمانی لە كوردستان سه‌قامگیر دەكات.

1. لە ڕووی جیۆسەربازییەوە:

ئەم ناوچەیە هێڵی بەیەكەوەبەستراو بۆ بەرگری پێك دێنێت، بەرامبەر هەر هەڕەشەیەك كە لە باشوورەوە ڕووبەرووی كوردستان ببێتەوە. ئەم هێڵەیش خۆی لە زنجیرەشاخی حەمرین و مەكحولدا دەبینێتەوە، دواتريش لە پانتایی دەشتایی نەینەوا و حەمرین و گەرمەسێر و...هتد. زنجیرەشاخی حەمرین و مەكحول و شنگال، بە درێژاییی نزيك هەزار و دوو سەد كیلۆمەتر و، بە پانتاییی (2 تا 5 كم) و، بەرزی (100 تا1200 م)، كوردستان لە عێراق جیا دەكەنەوە. ئەو كات كوردستان له‌ ڕووی ڕووبه‌ره‌وه‌ مامناوەند دەبێت، هێزێكی سیاسی- سەربازیی گەورە بۆ هەرێمی كوردستان دابين دەكات، بواری مانۆڕی بەرگریی سەربازی بۆ كوردستان زیاد دەكات و، توانای بەرگری دژی داگیركەران بەهێز دەكات. ئەم ناوچانە، بە هۆی ئەم ڕووبەرە فراوانەی كە هەیانە، دەبنە بەربەستێك لە بەردەم شەپۆلی وڵاتانی دراوسێ، كاتێك ویستی ئەوەیان هەبێت هێرش بكەنە سەر هەرێمی كوردستان، واتە دەبنە ڕێگر لە بەردەمیاندا و، ئەم ناوچانە دەبنە پارێزەری هەرێمی كوردستان. ئەم ناوچانە، بە هۆی دانیشتووانەكەیشی، دەبێتە یەكێك لە هۆیە گرنگەكانی دابینكردنی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی، چونكە قەوارەی دانیشتووانی هەر یەكەیەكی سیاسی، كار دەكاتە سەر دابینكردنی هێزی چەكداریی هەمیشەیی و یەدەگ.

1. لە ڕووی جیۆسوسیۆلۆژی:

ئەم ناوچانە تەواوكەری بونيادی و پێكهاتەی كۆمەڵایەتیی كوردستانن. ئێڵ و عەشیرەتە كوردییەكان و توركمان و ئاشورییەكان یەك دەگرنەوە و، لە پەرتەوازی ڕزگاریان دەبێت. جگە لەوەیش پێكهاتەی مەدەنی و شاريی لە كوردستان زیاد دەكات و، پێكهاتەی داخراوەیی عەشیرەتگەری و ناوچەگەری، لاواز دەبێت. پێكهاتەی كۆمەڵایەتیی نەتەوەكان، ئایینه‌كان و مەزهەبە جیاجیاكان لەم ناوچەیە، بەیەكه‌وە دەبەسترێنەوە؛ ئەمەیش هێزێكی مەزن بە كوردستان دەبەخشێت.  

1. لە ڕووی جیۆكەلتوری ((GeoCulture

بەم ناوچانە، كوردستان دەبێتە خاوەن فرەیییەكی ئێتنی و مەزهەبی و ئایینی و، ئەمەیش قووڵایییەكی شارستانی دەبەخشێتە كوردستان و، لە داخراوەییبوون ڕزگاری دەكات. كورد و توركمان و عەرەب و فارس و ئاشووری و كلدان، هەر لەمانە پێكهاتەی ژیاری خۆیان هەیە و، هەموویان لەم ناوچەیە پێكەوە دەژین و، چەمكی یەكتریان بە هۆی پێكەوەژیان دەوڵەمەند كردووە؛ بۆیە دانیشتووانی ئەو ناوچانە، زیاتر توانای پەیوەندییان هەیە و، لە دۆخی داخراوەیی بەدوور كەوتوونەتەوە. ئەم ناوچانە، مەڵبەندی سەرەكیی ئایینە كۆنەكانی كوردن، وەك ئایینی ئێزیدی و كاكەیی و شەبەك و، بە یەكبوونیان لەگەڵ ناوچەكانی دیكەی كوردستاندا، چەمك و قەڵای ژیاری كوردی، زیندوو دەبێتەوە.

دانیشتووان لە ناوچە دابڕێندراوەكاندا، پێك هاتوون لە جوراوجۆریی ئایینی و مەزهەبی و ئێتنیكی و شێوەزاری جیاواز، كە زۆربەیان بەشێكن لە ڕه‌گەزی نەتەوەيیی كورد، هەندێكیانیش بەشێكن نەتەوەكانی دیكەی كوردستان. ئەم فرەچەشنییە، دەبێتە بنەمایەكی سەرەكی بۆ دامەزراندنی ناسنامه‌ی نەتەوەیی و نیشتیمانیی كوردستانی و، لە تەسكیی ناوچەگەری و مەزهەبی و ئایینی ڕزگاری دەكات و، كەرامەت و كەسایەتیی تاكی كورد بەهێز دەكات و، ئاسەواری شكستە یەك لە دوای یەكەكانی دەسڕێتەوە. چونكە ئەم ناوچانە پێكهاتەیەكی جۆراوجۆری تێدایە، گرنگییەكی جیوستراتیژیی بۆ دامەزراندنی وڵات هەیە، لەسەر بنەمای وڵاتبوون نەك لەسەر بنەمای ئێتنی، واتە بنەمایەكی سەرەكییە بۆ دامەزراندنی ناسنامه‌. ئەم ناوچانە پێكهاتەیەكی جۆراوجۆری ئایینی و مەزهەبی و ئێتنیی تێدایە، بۆیە فاكتەری سەرەكیی دەوڵەمەندبوونی كوردستانە.

1. لە ڕووی دیمۆگرافییەوە:

لە ڕووی دانیشتووانه‌وه‌ ژمارەی میللەتی كورد زیاد دەكات و، میللەتی كورد لە عێراق یەك دەخاتەوە و، لە پەرتبوون ڕزگاری دەبێت. قەوارەی دانیشتووان لایه‌نە گرنگەكەی هێزی نەتەوەیی پێك دێنێت، چونكە كار دەكاتە سەر قەوارەی هێزی كار و هێزی بەگه‌ڕخستنی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و...هتد. لەبیرمان نەچێت، سەرجەم سیاسەتی تەعریب و زۆربەی شاڵاوەكانی جینۆساید و ئەنفال لەم ناوچانە ئەنجام دراون، بۆ ئەوەی هێزی میللەتی كورد بەسەر ئەم ناوچانە نەمێنێت، تاوەكوو بتوانن گۆڕانكاری لە پێكهاتەی دیموگرافیی ئەم ناوچەیە دروست بكەن. جگە لەمەش، ڕێژه‌ی دانیشتووان بایەخێكی گەورەی بۆ ئابووری، سیاسی و كەلتووریی دەوڵەت هەیە. وەك دیارە ئەو دانیشتووانەی لە هەرێمی كوردستان بردراوه‌، ڕێژەیەكی یەك جار زۆرە. ئەگەر ئەم ڕێژەیە بگه‌رێته‌وه‌ سەر هەرێمی كوردستان، ئەوا یارمەتییەكی گەورەیە بۆ بونیادنانی هێزێكی گەورەی ئابووری و سیاسی و سەربازی.

حەوتەم: بەرەنجام

ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان، گرنگییەكی جیۆستراتیژی و جیۆپۆڵیتیكیی زۆریان بۆ هەرێمی كوردستان هەیە. بە گه‌ڕانه‌وه‌یان له‌ ڕووی داهاتی نەتەوەیییەوە، هەرێمی كوردستان جێگیر دەبێت و، دەبێتە پاڵپشتێكی گەورە بۆ سەربەخۆییی هەرێمی كوردستان و ملكەچنەبوونی بۆ سیاسه‌ته‌كانی بەغداد. هەروەها بونیادی هێزی كوردستانی لەسەر ئەم ناوچانە، دامەزراوەیی دەبێت. ئەم ناوچەیە، بە هۆی گرنگیی جیۆستراتیژییەوە ئاییندەی هەرێمی كوردستان دەستنیشان دەكات.

گه‌ڕانه‌وەی ئەم ناوچەیە بۆ سەر هەرێمی كوردستان، هەرێمی كوردستان دەكاتە هێزێكی دیار لە ناوچەكەدا و، قورساییی سیاسیی وڵاتانی تر لەسەر ناوچەكە كەم دەبێتەوە. ئەم ناوچەیە بۆ هەرێمی كوردستان ناوچەی چارەنووسسازە. پێویستە بۆ كوردستان، تاوەكوو وەك ناوچەیەكی پەراوێز نەمێنێت. بەبێ ئەم ناوچەیە، هەمیشە كوردستان دەكەوێتە پەیوەندییەكی (ناوچەی پەراوێز لەگەڵ ناوچەی ناوەند)[4] بەرامبەر عێراق، بۆیە هەمیشە بەرەو عێراق ڕادەكێشرێت. وەرگرتنەوەی ئەم ناوچانە لە لایەن كوردەوە، دەبێتە پاڵنەرێكی جیۆستراتیژیی گەورە بۆ دابینكردنی ئارامی و جێگیری بۆ پاشەڕۆژی كورد و كوردستان و، گەڕاندنەوەی جۆرێك لە ئارامی بۆ ناوچەكە. ئەم ناوچەیە، قووڵایییەكی جیۆستراتیژیی چارەنووسسازی بۆ ناوچە ئازادكراوەكانی كوردستان هەیە. ئەم ناوچانە، توانستی خۆبژێوی لە بواری ئاسایشی خۆراك و ئاسایشی ئابووری و وزە و بازرگانیی دەرەكی و ناوخۆیی، بۆ هەرێم دابین دەكه‌ن. هۆكارێكی بنەرەتییشن بۆ ڕزگاركردنی كوردستان لە قەتیسبوونی بازرگانی و وكردنەوەی پەیوەندیەكانی هەرێمی كوردستان بۆ ئاستێكی هەرێمی، بە ئاراستەیەك كە پەیوەندییەكانی لەگەڵ دراوسێدا ئاسایی ببێتەوە.