بە شێوەیەكی گشتی، مێژووی ڕەگ ‌و ڕیشەی لێكۆڵینەوەی دەستەبژێر، دەگەڕێتەوە بۆ نووسینەكانی فەیلەسووفانی یۆنانی، ئەفلاتۆن ‌و ئەرستۆ؛ بەڵام تاوەكوو سەره‌تای قۆناغی نوێ‌ ‌و هاوچەرخ، میتۆدەكانی دەستەبژێر بەتەواوی كامڵ نەبوون، هۆكاری ئەمەیش دەگەڕێتەوە بۆ كار و چالاكیی بیرمەند و زانایانی ئەم بوارە بەگشتی. "سان سایمون"، بیرمەندی فەرەنسی، یەكەمین كەسە كە كۆمەڵێك هێڵكاریی گشتیی بۆ شیكردنەوەی چەمكی دەستەبژێر داناوە، بە جۆرێك پێی ‌وایە كۆمەڵگە ‌وەك هەڕەمێك ‌وایە كە لە سەره‌وەی هەڕەمەكە، نوخبەی سیاسی دەبینرێت. ئه‌و، هه‌روه‌ها پێی ‌وایە چاكسازی لە سیستەمی فەرمانڕەواییدا بە چاكسازی لە سەرەوەی هەڕەمەكە دەست پێ‌ دەكات.

نوخبە، یان ئێلیت، لە وشەی لاتینی "ئێلگیرە"وە بە مانای "بژاردە" ‌وەرگیراوە. لە كۆندا دەستەبژێر بە كۆمەڵێكی بچووك، كە پێگەیەكی تایبەتیان لە ڕووی داب ‌و نەریت ‌و پێگەی ئایینی و كۆمەڵایەتی دەستەبەر كردبوو، دەگوترا، بەڵام لە سەردەمی سەرهەڵدانی بورژوازیدا ناوەرۆكی ئەم زاراوەیە گۆڕدراوە ‌و بەرگێكی سیاسیی بە بەردا كراوە؛ ئەمڕۆ دەستەبژێری سیاسی، ‌وەكوو تاقمێكی ڕاسپێردراو كە هەڵبژێردراون، پێناسە دەكرێت. دەستەبژێر بریتییە لە كۆمەڵێك لەو تاكانەی كەوا ڕێبەرایەتی ‌و سەركردایەتیی كۆمەڵگە دەكەن و، دیارە ئەمەیش جۆرێكە لە پێناسەی كۆن بۆ ئەم چەمكە. لە كاتێكدا لە كۆمەڵگە سەرەتایییەكاندا، بۆ ڕێكخستنی كاروبارەكان ‌و مومارەسەكردنی دەسەڵاتەكان ‌و پرۆسەی ‌وەرگرتن ‌و دروستكردنی بڕیار، پێویستییان بەم تاكانە هەبووە.

چەمكی دەستەبژێر چەندین پێناسەی جۆراوجۆری بۆ كراوە. ئەمەیش دەگەڕێتەوە بۆ فراوانیی ‌واتا ‌و مانای دەستەبژێر ‌و، هەروەها بوونی چەندین جۆری جیاواز لە دەستەبژێر، لە هەمان كاتدا تێڕوانین ‌و تێگەیشتنی پسپۆڕ و لێكۆڵەرانی ئەم بوارە ‌و، جیاوازیی كات ‌و قۆناغەكانیش هۆكارێكی دیكەن بۆ بوونی ئەم فرەپێناسەیییەی تایبەت بەم بابەتە. بۆیە، لێرەدا هەوڵ دەدەین ئاماژە بە دیارترین ‌و گرنگترین پێناسەكان بۆ بابەتی دەستەبژێر، بكەین.

فەرهەنگی "ئۆكسفۆرد" ساڵی 1823، پێناسەی چەمكی دەستەبژێری بە گرووپە كۆمەڵایەتییە دیاریكراوەكان كردووە و، ئەو زاراوەیە زۆر لەنێو پەرتووكە سیاسی ‌و كۆمەڵایەتییەكان بەكار نەهات، تاوەكوو سەدەی نۆزدە. هەروەها بیرمەندی میسری، دكتۆر كەمال مەنوفی، لە پێناسەی دەستەبژێردا دەڵێت: "بریتییە لە كۆمەڵە تاكێك كە دەستیان بەسەر سەرچاوە ‌و ئامرازەكانی هێزی سیاسی لە كۆمەڵگەدا گرتووە، بەو پێیەی دەتوانن ڕەسمی سیاسەتی گشتیی كۆمەڵگە ‌و بڕیارە سەرەكییەكانی كۆمەڵگە دابڕێژن". لە لایەكی دیكەوە زانای ئەمریكی "هارۆڵد لاسوێل" لە پێناسەی دەستەبژێردا ئاماژە دەكات بەوەی كە دەستەبژێر ئەو كەسانەن كە بەشێكی گەورە لە بەهاكانیان بۆ خۆیان قورخ كردووە.

بە شێوەیەكی گشتی، دەكرێ بڵێین دەستەبژێر بەو كۆمەڵە كەسانە لە كۆمەڵگەدا دەگوترێت، لە كۆی گشتیی تاكەكانی كۆمەڵگە جیاوازن، یاخود لە ڕووی سیاسی ‌و ئابووری ‌و كۆمەڵایەتی ‌و ڕۆشنبیری ‌و فەرهەنگییەوە، پێشەنگ ‌و پێشەوان. باسكردن لەو تیۆرییانەی كەوا دیراسە ‌و شیكردنەوەیان بۆ دەستەبژێر كردووە، دەمانگەیەنێتە ئەو دەرەنجامەی كەوا چەندین تیۆریی جیاواز هەن كە لەم بوارەدا ڕا و بۆچوونیان دەربڕیوە. بۆ ئەم مەبەستەیش ئێمە هەوڵ دەدەین بە شێوەیەكی گشتی، تیشك بخەینە سەر دوو جۆر لە تیۆری بۆ خوێندنەوەی چەمكی دەستەبژێر، كە بریتین لە تیۆرییە كلاسیكییەكانی دەستەبژێر ‌و تیۆرییە نوێیەكانی دەستەبژێر.

یەكەم: تیۆرییە كلاسیكییەكانی دەستەبژێر: لەم تیۆرییەدا باس لەوە دەكرێت كە پێویستە حكوومەت لە لایەن باشترینەكانەوە بەڕێوە بچێت. بە جۆرێك زانای زانستی سیاسیی ئیتاڵی "گایتانۆ مۆسكا" بە یەكێك لە دیارترین بیرمەندانی ئەم بیردۆزە دادەنرێت و، یەكێك لە گرنگترین كتێبەكانی بەناونیشانی "توخمەكانی زانستی سیاسەت"ە كە لە ساڵی 1895 نووسراوە. گایتانۆ مۆسكا لەو بڕوایەدایە مرۆڤەكانی كۆمەڵگە سیاسییەكان لە دوو چین پێك دێت: چینی فەرمانڕەوا و‌، چینی فەرمانڕەواییكراوان.

چینی فەرمانڕەوا لە ڕووی چەندێتی ‌و ژمارەوە كەمن، بەڵام دەسەڵاتی سیاسییان بەدەستەوەیە ‌و لە گشت مەزایاكانی خۆشگوزەرانی ‌و ڕێزلێگرتن ‌و ڕێزلێنان ‌و دەسەڵات سوودمەندن. بەڵام چینی دووەم، كە خۆی لە چینی فەرمانڕەواییكراوەكان دەبێنێتەوە، لە ڕووی ژمارە ‌و چەندێتییەوە بە بەراورد لەگەڵ چینی فەرمانڕەواكان گەلێك زۆرترن ‌و بە جەماوەر ناو دەبرێن؛ خودی ئەم چینەیش، چینی فەرمانڕەواییكراوەكان لە چینی جۆراوجۆر پێك هاتووە، كە ملكەچی حكوومەت ‌و چینی فەرمانڕەوا دەبن. بە شێوەیەكی گشتی، ئەم تیۆرییە جەخت لەسەر دابەشبوونی كۆمەڵگە دەكاتەوە بۆ دوو چینی سەرەكی، كە بریتین لە چینی فەرمانڕەوا و فەرمانڕەواییكراو و، پێیشی ‌وایە دەبێت دەسەڵات لە لایەن دەستەبژێرەكانی نێو كۆمەڵگەوە بەڕێوە بچێت.

دووەم: تیۆرییە نوێیەكانی دەستەبژێر: دوای كۆتاییهاتنی جەنگی جیهانیی دووه‌م ‌و ڕووخاندنی سیستەمە فاشییەكان لە ئەڵمانیا ‌و ئیتاڵیا، بیرمەندە كارتێكراوەكان بە سیستەمی فەرمانڕەواییی فاشیستی ‌و كۆمۆنیستی، هەستیان بەوە كرد كە پرسی دیموكراسی ‌و نوخبە، بە سوود‌وەرگرتن لە تیۆرییەكانی پلۆراڵیزم، بخەنە ژێر خوێندنەوەی نوێوە. مۆدێلی تیۆرییەكانی پلۆرالیزم لە بنەڕەتدا "ڕیمۆن ئارۆن ‌و ئۆنۆشتامیر" پێشكەشیان كردووە.

ئۆنۆشتامیر لە كتێبی "كۆمەڵناسیی سیاسی ‌و خوێندنەوەی دیموكراسی"دا ئاماژە بەوە دەكات كە ململانێ‌ لە نێوان تاقمەكان ‌و سەركردەكان ‌و سیاسەتمەداران ‌و سەرۆكی سەندیكاكان بە شێوەی ناكۆكیی ماددییە و، ئەم ناكۆكییە زۆرتر لە نەبوونی نادادپەروەریی كۆمەڵایەتییەوە هاتۆتە كایەوە. بە شێوەیەكی گشتی، دەكرێت بڵێین ئەم تیۆرییە جەخت لەسەر فرەیی، لەگەڵ بوونی ململانێ‌ لە نێوان كاربەدەستانی نێو دەسەڵاتدا، دەكاتەوە.

ئەوەی جێگه‌ی ئاماژەپێكردنە ئەوەیە كە دەستەبژێر چەندین جۆرە، هەروەها یەكێك لە خەسڵەتە گرنگەكانی دەستەبژێریش، بوونی جۆراوجۆرییه‌؛ ئەمەیش ‌وا ده‌كات ڕای جیاواز هەبێت. هەروەها جیاوازی هەیە لە چۆنێتیی دیاریكردنی دەستەبژێر لە هەندێك سەرچاوە، بۆیە لێرەدا پێویستە جۆرەكان زیاتر ڕوونتر بكەینەوە ‌و تێگەیشتنێكی تەواوتر و باشترمان بۆ ئەم مەبەستە هەبێت. لێرەدا ئاماژە بە گرنگترین جۆرەكانیان دەكەین. سەرەتا پێویستە ئەوە بخەینە ڕوو كەوا بیرمەندی ئەمریكی "دێڤید ترومان" چوار جۆری دەستەبژێری دیاری كردووە كە بریتین لە:

یەكەم: گرووپی دەستەیی: ئەندامانی ئەم گرووپە لە سیفەتێكی دیاریكراودا هاوبەشن، جا چ خاسیەتێكی دیمۆگرافی بێت یان سروشتی، ‌وەك گرووپی خاوەن پلە‌ و پایەی ئابووری ‌و كۆمەڵایەتی.

دووەم: گرووپی كارلێكی: ئەندامانی ئەم گرووپە، ئەگەر چی لە سیفەتێكی دیاریكراودا هاوبەشن، بەڵام ڕێكخستنێكی فەرمیی دانپێدانراویان نییە. سێیەم: گرووپی دامەزراوەیی: ئەم گرووپە ڕێكخستنێكی دانپێدانراویان هەیە، ‌وەك خێزان ‌و پەرلەمان ‌و ڕێكخراوی هەرێمی نێودەوڵەتی و ... هتد. چوارەم: گرووپی ناديار: لەم گرووپەدا، دەشێت چەند تاكێك بە حوكمی سیفەتە هاوبەشەكانی نێوانیان، لە ساتێك لە ساتەكاندا كارلێك لەگەڵ یەكتر بكەن‌ و خۆیان ڕێك بخەن ‌وەك گرووپی بەكاربەران.

لە لایەكی دیكەوە، پێویستە تیشك بخەینە سەر ئەوەی كەوا لەسەر بنەمای هێز، "ڕایت میلز" گرووپەكان دابەش دەكاتە سەر سێ‌ ئاست، ئەوانیش: ئاستی یەكەم: سەركردەكان: ئەوانەی كەوا لە لووتكەی هەرەمەكەن، ‌وەك سەرۆكەكان لە دەسەڵاتی جێبەجێكار. ئاستی دووەم: خۆی لە دامەزراوە ئابوورییەكاندا دەبێنێتەوە. ئاستی سێیەم: خۆی لە دامەزراوەی سەربازیدا دەبێنێتەوە

لەگەڵ ئەمانه‌یشدا "گابریل ئەلموند"، دەستەبژێر بۆ چوار جۆر پۆلێن دەكات كە پێك دێن لە: یەكەم: دەستەبژێری بەرژەوەندیی هاوكارێتی: ئەم گرووپانە بۆ ئەوە دروست دەبن كە داكۆكی لە بەرژەوەندیی ئەندامەكانی بكەن، ‌وەك سەندیكای كرێكاران ‌و یەكێتیی جوتیاران ‌و ژوورەكانی پیشەسازی ‌و بازرگانی. دووەم: گرووپی بەرژەوەندیی دامەزراوەیی: ئەم گرووپانە بۆ پێشكەشكردنی داواكاری، یاخود كاركردن لەسەر سیاسەتی گشتی، لە خزمەتی بەرژەوەندیی ئەندامانی دانامەزرێت. بەڵكوو ئامانجیان ئەوەیە سیاسەتی گشتی دابنێن ‌و جێبەجێ بكەن. سێیەم: گرووپی بەرژەوەندیی ناهاوكارێتی: بریتییە لە كۆمەڵە تاكێك كە خاسیەتێك زیاتر پێكەوە كۆیان دەكاتەوە، ‌وەك لایەنی جوگرافی ‌و ئایینی، یان ڕەچەڵەكی، یان زمانی. چوارەم: گرووپی بەرژەوەندیی هەڕەمەكی: ئەمانە گرووپی ناڕێكوپێكن و، ڕەنگە داواكارییەكانیشیان ناكۆك بن. ئەم گرووپانە لە كاتی سەرهەڵدانی گرفتێكدا دەردەكەون، زۆر جاریش هانا دەبەنە بەر كاری توندوتیژی و، ئەم گرووپانە، خۆپیشاندان ‌و كاری ئاژاوەگێڕی ده‌كه‌ن.

لە مییانەی ئاماژەكردن بە گرنگترین ‌و دیارترین جۆرەكانی دەستەبژێر، ئەو ڕاستییەمان بۆ ڕوون دەبێتەوە كەوا دەستەبژێر جۆراوجۆرە ‌و لە كۆمەڵگەیەكەوە بۆ كۆمەڵگەیەكی دیكە جیاوازە، یاخود لە ناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكی دیكە گۆڕانی بەسەردا دێت؛ ئەمەیش بە هۆی جیاوازیی كۆمەڵگە ‌و ناوچەكان دەبێت. هەروەها، كاتیش ڕۆڵێكی بەرچاوی لە بوونی جۆراوجۆریی دەستەبژێردا هەیە، تەنانەت لە كاتێكەوە بۆ كاتێكی دیكە گۆڕانكاریی گەورە لە جۆری دەستەبژێر ڕوو دەدات، تەنانەت لە خودی هەمان كۆمەڵگەیشدا. نابێت ئەوەیشمان لەبیر بچێت كەوا ئامانج‌ و مەبەستەكانی دەستەبژێریش یەكێكی دیكەن لەو هۆكارانەی كە وا دەكەن جۆراوجۆریەتی لە بواری دەستەبژێردا، بوونی هەبێـت.

لە كۆتاییدا، هەبوونی نوخبەی سیاسی لەسەر گۆڕەپانی سیاسیی ‌وڵات، پێداویستییەكی سەرەكییە لە پێداویستییەكانی دیموكراسی ‌و، بەبێ‌ هەبوونی نوخبە سیاسییەكان، ناتوانرێت بەرچاوڕوونییەكی باش ‌و بەرچاومان بۆ پرسە سیاسییەكان هه‌بێت. هەر لەبارەی ڕۆشنبیركردنی سیاسییانەی هاونیشتمانیانیشەوە، دەستەبژێرە سیاسییەكان ‌وەكوو قوتابخانەیەكن بۆ ڕۆشنبیركردنی جەماوەر لە ڕووی سیاسی‌ و هەموو ئەو بابەت‌ و مەسەلە ‌و بوارانەیش كە بە سیاسەتەوە گرێ دراون، یان سیاسەت، مامەڵەیان لەگەڵدا دەكات، ‌وەك پرسه‌كانی ئابووری ‌و كۆمەڵایەتی.

دەستەبژێرە سیاسییەكان لە ڕێگه‌ی كۆبوونەوە ‌و كۆنفرانس ‌و وتار و توێژینەوە ‌و كەناڵەكانی خۆیانەوە، بابەتە سیاسی ‌و ئابووری ‌و كۆمەڵایەتییەكان تاووتوێ‌ دەكەن ‌و، دەیانكەنە بابەتی گفتوگۆ ‌و ڕاگۆڕینەوە، كە لەم كردارەدا جەماوەرێكی زۆر گوێیان لێ‌ ڕادەگرێ ‌‌و بەشدارییان لەگەڵدا دەكات ‌و، لە ئەنجامی ئەوەیشدا فێری شتی نوێ‌ دەبن ‌و لەسەر شتی نوێ‌ پەروەردە دەبن‌ و ڕۆشنبیریی سیاسیی نوێ‌ بنیات دەنێن، چونكە ئەوان فاكتەرێكی سەرەكی ‌و بەرچاون لە بڵاوكردنەوەی ڕۆشنبیریی سیاسی، لای تاكەكانی كۆمەڵگە.