لەنێو بابەتی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا، لە ماوەی چەند ساڵی ڕابردوو بە هۆی کۆمەڵێک ڕووداو و گۆڕانکاری لەسەر ئاستی جیهانی و هەرێمایەتی، لەوانە ڕووداوەکانی دوای ١١ی سێپتەمبەر، گۆڕانکارییەکانی "بەهاری عەرەبی"، گفتوگۆیەک سەری هەڵدا لەسەر ئەوەی ئایا تیۆرییەکانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، تەنیا پرس و ناونیشانی دەوڵەت دەخوێننەوە؟ تەنیا دەتوانن مامەڵە لەگەڵ دەوڵەت بکەن وەکوو یەکەیەکی شیکردنەوەی سیستەم و سیاسەتی نێودەوڵەتی؟ یان دەبێت چوارچێوەی شیکردنەوەکان فراوان بکرێن و ئەکتەرە نادەوڵەتییەکان و کیانە نیمچە-سەربەخۆ و دیفاکتۆکانیش (وەکو هەرێمی کوردستان) ببنە جێگەی بایەخی تیۆرییەکانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان. یەکێک لە دەرەنجامەکانی ئەو گفتوگۆیە ئەوە بوو کە کیانە نادەوڵەتییەکان تەحەدی (به‌ره‌نگاری)یەکی گەورەن لەسەر تێگەیشتنە کلاسیکییەکان لەسەر چەمکەکانی شەرعییەت، سەروەری و دانپێدانان؛ بۆیە پێداچوونەوە و دووبارە وێناندنەوەی زۆرێک لە چەمک و تیۆرییە باوەکان، بوو بە کارێکی پێویست.

چی دیکە کیانە نادەوڵەتییەکان، نابێت وەکوو بەشێک لە دەرەوەی سیستەم چاویان لێ بکرێت و، بەڵکوو لە داڕشتنەوەی پەیوەندی و هاوکێشەکاندا ڕۆڵی سەرەکی دەبینن. لە زۆر ڕەهەندەوە، کیان و ئەکتەرە نادەوڵەتییەکان هەروەکوو دەوڵەت ڕەفتار دەکەن و ئەکتەرێکی ڕاشنالیست rationalist و یەکگرتوون unitary، تەنانەت لە پڕۆسەی دروستکردنی بڕیار و داڕشتنی پەیوەندییە دەرەکییەکان بە هەمان شێوەی دەوڵەتان کاریان لەسەر بەدامەزراوەییکردنی ئەو پڕۆسانە کردووە. لەگەڵ ئەوەیش، نەبوونی دانپێدانانی نێودەوڵەتی international recognition، کاریگەریی لەسەر ڕەفتاری ئەو ئەکتەرانە هەر دەمێنێت، چونکە پاراستن و مانەوەیان لە لایەن دانپێدانانی نێودەوڵەتییه‌وه‌ گره‌نتی نەکراوە، بەڵکوو ناچار بوونە پشت بە ڕێگه‌ی دیکە ببەستن، بەتایبەت زۆرێک لەو کیانانە لە لایەن دەوڵەتێکی دیاریکراوە دەپارێزرێن، کە لەو ئەدەبیاتەدا بەو دەوڵەتە دەگوترێت patron state. لە کەیسی هەرێمی کوردستاندا، دەوڵەتێکی دیاریکراو بوونی نییە، بەڵام پێ دەچێت ئەمریکا پاراستنی ئەو کیانە، بە ئەولەوییەتێکی گرنگی ستراتیژییەتی خۆی لە ناوچەکە دابنێت.

لێرەدا یەکێک لەو تیۆرییانەی کە دەتوانین لە خوێندنەوەی پێگەی کورد لە ناوچەکە بەکاری بهێنین، دەشێت تیۆریی "ڕیالیزم" بێت، بەتایبەت ئەگەر بمانەوێت لیستێک لە پێشنیاز بۆ دروستکەرانی بڕیار ئامادە بکەین و، هەروەها دەرگیر بین لەگەڵ هەوڵەکانی خوێندنەوە و پێشبینیکردنی ژینگەی ئەمنی و ستراتیژیی ناوچەکە. ڕاستە له ‌باسكردنی تیۆرییه‌کاندا، ته‌نیا خستنەڕوویەکی ئایدیا سه‌ره‌كییەکانی تیۆرییه‌كه،‌ به‌س نییه‌ بۆ ئه‌وه‌ی واقیعی کوردستانی پێ بخوێنینەوە و، ئاشکرایشە پراكتیككردنی تیۆری لە واقیعدا ئاسان نییه‌، به‌ڵكوو پێویستیی به ‌ئه‌زیه‌تێكی لۆژیكی و دروستكردنی ئه‌رگیومێنتی به‌هێز هه‌یه‌. بۆ ئه‌مه‌یش، پێویسته‌ یەكێ،‌ لە تەواوی ڕەهەندەکان و تەنانەت ئۆنتۆلۆژیی کورد قووڵ ببێته‌وه. هەڵبەت لێرەدا زۆر بەکورتی گرنگترین چەمکەکانی ڕیالیزم لەسەر پرسی کورد و ناونیشانی هەرێمی کوردستان دەخەینە ڕوو.

دەوڵەت و ئاسایش و مانەوە

جا بە هۆکاری سروشتی خۆویست و شەڕانگێزی مرۆڤ (ڕیالیزم کلاسیک)، یان بە هۆی ئەنارکیبوونی بونیادی سیستەم و سیاسەتی نێودەوڵەتی (نیوڕیالیزم) بێت، وڵاتەکان لە بوون و مانەوەی خۆیان دڵنیا نابن و، بەردەوام بۆ پاراستنی ئاسایشی خۆیان هەوڵی بەهێزکردن و پڕچەککردنی خۆیان دەدەن. لە ڕوانگەی ڕیالیزمدا، دەوڵەت یەکەی سیستەمی نێودەوڵەتییە. دوا بە دوای ڕێککەوتننامەی "وێستفاڵیا"وە لە ساڵی ١٦٤٨، دەوڵەت وەکوو تاکە ڕەواترین و بەهێزترین ئەکتەری سیستەمی نێودەوڵەتی دەبینرێت. لەگەڵ ئەوەیش، هیچ دەسەڵاتێکی سێنتڕاڵ و ناوه‌ندی بۆ ڕێکخستنی پەیوەندیی نێوان دەوڵەتەکان لەگەڵ یەکدی، بوونی نییە. ئەوە مانای ئەوەی گەیاند، ئاسایش، بوو بە ئەرکێکی سەرەکی و ئەولەوییەتی دەوڵەتەکان.

لە جیهانێکی خۆژیندا (self-help) وڵاتان بۆ پاراستنی ئاسایشی خۆیان، بەردەوام ناچار دەبن لە هەوڵی بەهێزکردنی خۆیاندا بن؛ ئەگەر نا، بوونیان پارێزراو نابێت. لێککارییەکانی نێوان وڵاتەکان لە سیستەمی نێودەوڵەتیدا، وەکوو سیاسەتی هێز (power politics) و ململانێ لە پێناو مانەوە وەسف دەکرێت؛ مەبەست لە هێزیش، هێز و توانای سەربازی و ماددییە. لەو ژینگەیەدا، وڵاتان متمانە بە یەکدی ناکەن و شائامانجی هەموو وڵاتێکیش بریتی دەبێت لە "مانەوە" (survival)، کە تەنیا بە بەهێزکردنی لایەنی هێزی سەربازی و ماددییەوە دەستەبەر دەبێت. وڵاتەکانیش وەکوو یەکەیەکی یەکگرتوو و ڕاشناڵیست دەبینرێن؛ هەموویان بە دوای ئاسایش و مانەوەیانن. لەبەر ئەوە، سیاسەتی نێودەوڵەتی، پانتای ململانێیەکی نەبڕاوە و کێبڕکێیەکی سەختی نێوان وڵاتەکان دەبێت. لەم ڕوانگەیەدا، ئەگەری ئەوە نییە ئاشتیی هەمیشەیی بێتە دی، یان گۆڕانێکی پێكهاته‌یی، هیچ کاتێک ڕوو بدات. لێرەدا، لە بوونی ململانێیەکی بەردەوامی خۆبەهێزکردن و خۆپڕچەککردندا دەوڵەتەکان، دەبێت بۆ ڕێگەگرتن لە تاکە هێزێکی هێژموون لەسەر ئاستی جیهان، یان ئاستی هەرێمایەتی و ناوچەیەکی دیاریکراو، بیر لە "هاوسەنگیی هێز" بکەنەوە.

ئێستا دەبێت بپرسین، ڕیالیزم چۆن دۆخی ناوچەکە دەخوێنێتەوە؟

لەژێر ڕۆشناییی ڕیالیزم، ململانێکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی و، جەنگی سووریا بەتایبەتی، دەناسرێتەوە بە:

یەکەم: هەموو ئەکتەرەکانی نێو ململانێکان، بەتایبەت ئێران و تورکیا و سعوودیا، وەکوو سێ هێزی گەورەی هەرێمایەتی، بە دوای بەرژەوەندییە ماددییەکانی خۆیانەوەن و، هیچ سیستەمێک و دەسەڵاتێکی هەرێمایەتیی ناوه‌ندی (مه‌ركه‌زی) بۆ ڕێکخستنی پەیوەندی و لێککارییەکانی نێوان ئەو وڵات و ئەکتەرانە، بوونی نییە. لە دۆخی ئێستایشدا، بە هۆی گۆڕانکارییە خێراکان، هاوسەنگی لە نێوان ئەو هێزانە ڕووبەڕووی کێشەی گەورە بۆتەوە.

دووەم: هەموو هێزە هەرێمایەتییەکان خاوەن توانای سەربازیی پێویستن بۆ پارێزگاریکردن لە بەرژەوەندییەکانیان و، کار لەسەر پترکردنی توانا سەربازییەکانیان دەكەن. بەو شێوەیە هەموویان، دەتوان ببن بە هەڕەشە لەسەر یەکدی و، زیان بە بەرژەوەندییەکانی یەکدی بگه‌یه‌نن، بەڵام نایشتوانن ببنە هەڕەشەی چارەنووسساز، چونکە هیچ یەکیان تا ئێستا نەبووه‌تە خاوەن هێز و چەکی ئەتۆمی؛ بەم شێوەیە نادڵنیایی و ململانێکان، پێ دەچێت درێژە بکێشێت.

سێیەم: لەگەڵ ئەوەی جۆرێک لە نزیکبوونەوە لە نێوان هێزەکاندا، ئەگەری ڕوودانیان هەیە، بە نموونە لێکنزیکبوونەوەکانی نێوان تورکیا و ئێران لەسەر ئاگربەست لە سووریا، بەڵام هیچیان بەتەواوەتی لە نییەتی یەکدی دڵنیا نین. وڵاتان دڵنیا نین هەنگاوەکانی پڕچەککردنی وڵاتێک، بۆ بەرگریکردنە لە خۆ، یان بۆ هێرشکردن و گۆڕینی دۆخی هەنووکەیییە. لە ڕاستیدا، دڵنیابوون لە نییەتی وڵاتەکانی دیکە ناتواندرێت بپێورێت، بەڵکوو لە مێشکی دروستکەرانی سیاسەت و بڕیاردا دەمێنێتەوە، کە ناتواندرێت لێی دڵنیا بێت.

چوارەم: ئامانجی باڵای هەموو ئەکتەرەکانی ناوچەکە، "مانەوە"یە، بۆیە ژینگەی ناوخۆیی، پرسەکانی مافی مرۆڤ و دیموکراسی و پڕۆسەی سیاسی هەموو لە دۆخی ڕیزپه‌ڕ (استثناء)دان، لە زۆر شوێنیشدا هەڵپەسێردراون. لەبەر ئەوە، پێشبینی دەکرێت مەیل و ئارەزووی دەسەڵاتێکی تۆتالیتار و پاوانخواز لە زۆر شوێن زیاتر ببێت، سیاسەتیش بچێتە دۆخی ڕیزپه‌ڕ (state of exception).

پێنجەم: سەرەڕای گۆڕانکاریی بەردەوام لە ڕووداوەکانی ناوچەکە، بۆ نموونە جەنگی سووریا، کە لە سەرەتاوە تا ئێستا ئاراستەی جەنگەكە چەندین جار گۆڕاوە، لە هەموو گۆڕانکارییەکاندا ئەکتەرەکان ڕاشنالیستانە مامەڵە دەکەن و ستراتیژییەتێکی واقیعیانەیان بۆ ڕووبەڕووبووەنەوەی مەترسییەکان داڕشتووە و دادەڕێژن. بۆیە پێشبینی ناکرێت ئاوا زوو، پێکدادانی سەربازیی ڕاستەوخۆ لە نێوان هێزە گەورەکانی ناوچەکە دروست ببێت.

ئەو پێنج هەلومەرجەیە، وای لە هەموو ئەکتەرەکان کردووه‌ بیر لە "هێز" بکەنەوە، بەڵام مەرج نییە بۆ ئەو کارە ڕووبەڕووی یەکدی ببنەوە؛ چونکە بەردەوام، مەبەست لە بەدەستهێنانی هێز، گۆڕینی دۆخی هەنووکەیی نییە، بەڵکوو بۆ بەرگریکردن و ڕاگرتنی هاوسەنگیی هێزە.

ئەگەر ڕیالیزم بەو شێوەیە دۆخی ئێستای ناوچەکە بخوێنێتەوە، دەبێت هەرێمی کوردستان چۆن ڕەفتار بکات؟

زۆرێک لە گریمانەکانی ڕیالیزم بەباشی لەسەر پرسی دەوڵەت، سەربەخۆیی، مانەوە، ئاسایش، ململانێ، بەرژەوەندی و پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان جێبەجێ دەبێت، بەتایبەت لە بارودۆخی خۆژین و ئه‌نارشیی ناوچەکە. ئاسایشی هیچ ئەکتەرێک پارێزراو نییە، تا ئەو کاتەی توانای سەربازی و ماددیی پێویستی بۆ پاراستنی نەبێت. بەبێ ئاستێک لە ئاسایش و دڵنیایی، پاراستنی بەرژەوەندییە نیشتمانییەکان ئاستەم دەبێت. لە ڕاستیدا، کۆمەڵێک ڕووداوی مێژوویی هەن کە وا دەکەن قەناعەت بە گریمانەکانی ڕیالیزم دروست ببێت، هەروەها بونیادی سیاسەتی ناوچەکە و بونیادی سیستەمی هەرێمایەتی تەواو لەق بووە، بووەتە بونیادێکی ئەنارشی و فەوزەوەیی، جگە لەمانەیش بەردەوام ڕێککەوتنی نێوان هێزەکانی ناوچەکە، بە تایبەت ڕێککەوتنی نێوان تورکیا و ئێران لەسەر ڕاگرتنی 'هاوسەنگیی هێز'، زۆربەی جار لەسەر حیسابی کورد بووە و دەبن بە هەڕەشەی گەورە لەسەر بوون و ئاسایشی کورد.

جا ئەوە دەرەنجامی سروشتی مرۆڤ، یان دەرەنجامی ستراكچه‌ر (پێكهاته‌)ی سیاسەتکردن بێت لە ناوچەکە، ئێران، تورکیا، سووریا و عێراق، تەنانەت بەشێک لە وڵاتەکانی کەنداویش، بەردەوام لە دژی سەربەخۆییی کیانێکی کوردی بوونە؛ سەربەخۆییش بۆ کورد هاوواتای بوون و مانەوەیە. ئەو وڵاتانەیش، لە ڕەشترین چرکەساتی پەیوەندییەکانیاندا، جۆرێک لە هاوپەیمانێتییان لەگەڵ یەکدیدا لە دژی کورد هێشتۆتەوە؛ کاتێک پێویستی کردووە. تەنانەت بە درێژاییی مێژووی "بزاڤی ڕزگاریخوازی کورد" لە هەموو پارچەکاندا، بەردەوام لایەنە کوردییەکان ڕووبەڕووی ئەو هەڵبژاردنە نەخوازراوە بوونەتەوە و دەبنەوە، کە بۆ پاراستنی مانەوەی خۆیان، پێویستییان بە قسەکردن و ڕێککەوتن لەگەڵ یەکێک لەو دەوڵەتانە بووە کە کوردی لە خاکی خۆی چەوساندۆتەوە و، دوژمنی بزووتنەوەیەکی دیکەی کوردی بووە.

ئەگەر پرسی کورد بۆ چەند وشەیەک کورت بکەینەوە، دەبینین "مانەوە"، "بەرژەوەندی" و "هێز" یەکێکن لە خەسڵەتە ئەبەدییەکانی ئەو پرسە. بۆیە ڕیالیزم کۆمەڵێک پێشنیازی دەبێت:

١- لە گۆڕانکارییە خێراکانی ناوچەکە، بێ دەوڵەت، بوونی کورد پارێزراو نابێت. جەنگی داعش، هەرێمی کوردستانی کردە ئەکتەرێکی ڕاگرتنی سیستەم و سەقامگیری؛ ئەو دەستکەوتەیش تەنیا لە ڕێگه‌ی دەوڵەتێکەوە دەتواندرێت بپارێزرێت. هەروەها بوونی ناوه‌ندێکی لاواز و سەرقاڵ لە بەغدا، زۆر گرنگە بۆ ئەوەی هەرێمی کوردستان، بە لایەنی کەم لە پاراستنی دۆخی ئێستا دڵنیا بێت.

٢- هەرێم، دەبێت خاوەن هێزێکی ئابووری و سەربازیی ئەوتۆ بێت تا بتوانێت پارێزگاری لە بەرژەوەندییە باڵاکان و هەوڵەکانی سەربەخۆیی بکات؛ بەتایبەت لەسەر کێشە سنوورییەکان کە ئەگەر پێویستی کرد هێز بەکار بهێنێت.

٣- هەرێم، دەبێت لە ئاستێکدا بێت شایەنی قسەکردن و گفتوگۆکردن بێت لەگەڵیدا، واتا لایەنەکان لە گرێدانی ڕێککەوتن و هەوڵەکانیان بیر لە توانای هەرێم بکەنەوە. بۆ ئەوە، هەرێم دەبێت کارتی کاریگەریکردن لەسەر پێداویستییەکانی بەرامبەری هەبێت. ئەو کارتانەیش، دەکرێت نەوت و گاز  لە لایەک، پەیوەندیی هەرێم لەگەڵ وڵاتەکانی ڕۆژاوا و، هەروەها هێزە کوردییەکانی نێو تورکیا و ئێران و سووریا لە لایەکی دیکە بێت.

٤- هەرێم بتوانێت هاوسەنگییەک لەگەڵ وڵاتەکانی ناوچەکە دروست بکات و، بتوانێت کاریگەری لەسەر پرسی کورد لەو وڵاتانە بکات؛ واتا بۆ چارەسەکردنی پرسی کورد لەو وڵاتانە، بەناچاری پەنا بۆ هەرێم ببەن.

٥- بۆ ئەوەی هەرێمی کوردستان بتوانێت خاڵەکانی پێشوو جێبەجێ بکات، دەبێت سەرەتا لە سیاسەتی ناوخۆی خۆیه‌وه‌ دەست پێ بکات. چونکە ئامانجەکانی سیاسەتی دەرەوە، درێژەپێدراوی هەلومەرج و بەستێنی ناوخۆیییە. بەبێ حکومەتێکی ڕاستەقینە، بەبێ یەکگرتنێکی نیشتمانی، هەرێمی کوردستان، بە چانیسش ناتوانێت پێگەیەکی بەهێزی هەبێت.

ئەوە تەنیا تێگەیشتنێکی ڕیالیستانەیە لەسەر کێشەکانی ناوچەکە و چۆنیەتیی پاراستنی ئاسایش و بەرژەوەندییەکانی هەرێمی کوردستان، مەرج نییە هەقیقەت بن و، تاکە تیۆری و ڕێگه‌یش نین؛ بەڵام ڕیالیزم کۆنترین تیۆریی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانە، بەردەوام ڕەوایەتیی گریمانە و چەمکەکانی لە مێژووی سەدان ساڵەی مرۆڤ و کۆمەڵگه‌ و بونیادی سیاسەتی نێودەوڵەتی وەرگرتووە.