جەنگی سووریا بە ئاڵۆزترین جەنگ لە مێژووی هاوچەرخی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دادەنرێت. بوونی چەندین ئەکتەری ناوخۆیی و هەرێمایەتی و جیهانی، خێراییی ڕووداوەکان و گۆڕانی هاوکێشەکان و هاوسەنگیی هێز بە شێوەیەکی بەردەوام، وای کردووە زۆر بەزەحمەت ئەکتەرەکانی بەشداربوو لەو جەنگەدا بتوانن ستراتیژییەتێکی ڕۆشن و دیاریکراویان هەبێت؛ تەنانەت زۆر جار ئەو گۆڕانکارییانەی لە مەیداندا ڕوویان داوە، بوونه‌تە هۆی ناچارکردنی ئەکتەرەکان نەك بە تەنیا پێداچوونەوە بە ئامراز و پلانەکانیان، بەڵکوو بە ئامانجەکان و ناوەڕۆکی ستراتیژییەتەکانیان بکەن. بۆیە بۆ تێگەیشتن لە ئامانجی ستراتیژیی هەر ئەکتەرێک لە جەنگی سووریا و هەوڵدان بۆ پێشبینیکردنی ئاییندە، دەبێت بگەڕێینەوە بۆ ستراتیژییەتی باڵا (grand strategy)، ئامانجە ستراتیژییەکان و، هەروەها کارت و ئامرازەکانی بەدیهێنانی ئەو ئامانجە ستراتیژییانە لە مەیداندا.

عوسمانیزمی نوێ (Neo-Ottomanism): دۆکترینی سیاسەتی دەرەوەی تورکیا

ئامانجە ستراتیژییەکانی تورکیا لە ناوچەکە بەگشتی و، لە جەنگی سووریا بەتایبەتی، ڕەگوڕیشەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سیاسەتی عوسمانیزمی نوێ، کە لە لایەن حزبی داد و گەشەپێدانەوە سەرکردایەتی دەکرێت و، مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای هاتنەسەردەسەڵاتی ئەکەپە لە تورکیا لە دوای هەڵبژاردنەکانی ساڵی ٢٠٠٢ەوە. ناوەڕۆکی سەرەکیی -ئەو سیاسەتە نوێیە، بریتییە لە کردنی تورکیا بە هێزێکی هەرێمایەتیی گەورەی سەربەخۆ. تورکیا دەیەوێت هێژموونیی سیاسی و ئابووری و که‌لتووریی خۆی بەسەر ناوچەکانی پێشووی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی، بەتایبەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بگەڕێنێتەوە. بۆ دیاریکردنی هه‌رێمی زینده‌یی (مەجالی حەیەوی) و قوڵاییی ستراتیژی خۆی، تورکیا دەستی بە پێدانی ناسنامەیەکی ئیسلامی و سوننی بە سیستەمی سیاسی و سیاسەتی دەرەوەی خۆی کرد. ئەکەپە سەرەڕای کۆمەڵێک گۆڕانکاری و بەربەستی ناوخۆیی و دەرەکی، تا ئێستا دەستبەرداری ئەو سیاسەت و دۆکترین (doctrine)ه‌ نەبووە؛ بە جۆرێک ئەگەر لەسەر حیسابی پەیوەندییە مێژوویییەکانی وڵاتەکەیش لەگەڵ ئەمریکا و یەکێتیی ئەوروپادا کەوتبێت. بە نموونە هێرشەکانی تورکیا بۆ سەر ڕۆژاوا لە ٢٥/٤/٢٠١٧ نیگەرانیی زۆری ئەمریکای بەدوای خۆی هێنا؛ تەنانەت ئەمریکا بڕیاری ڕێگەگرتنی لە هێرشی دیکەی تورکیای دا، بەڵام تورکیا لە سیاسەتەکانی بەردەوامە. بۆیە بۆ تێگەیشتن لەو دۆخە نوێیە لە سیاسەتی دەرەوەی تورکیا، دووبارە دەبێت بگەڕێینەوە بۆ ناوەڕۆکی ستراتیژییەتی باڵای تورکیا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، تا لەوێوە خوێندنەوەیەک بۆ قۆناغی ئێستا بکەین.

داودئۆغلۆ وەکوو یەکێک لە داڕێژەرەکانی سیاسەتی نوێی تورکیا، لە ساڵی ٢٠٠١ چوارچێوەی تیۆریی بۆ ئەو قۆناغە نوێیە دانا. داودئۆغلۆ پێی وابوو کێشەی گەورەی تورکیا بریتییە لەوەی دەستبەرداری سەرکردایەتیی هەرێمایەتیی خۆی بووە وەکوو هێزێکی ناوەند و سەرەکی لە ناوچەکە؛ لە جیاتی ئەوە، کەوتۆتە ژێر کاریگەریی ئەمریکا و ناتۆ و یەکێتیی ئەوروپا. بۆیە تورکیا بۆ ئەوەی وەکوو هێزێکی هەرێمایەتیی گەورە، بگەڕێتەوە ناوچەکە، نابێت سیاسەت و ستراتیژییەتەکانی لە چوارچێوەی داواکارییەکانی ئەمریکا و یەکێتیی ئەوروپا دابڕێژێت، بەڵکوو لەوەیش زیاتر، ئەگەر پێویستی کرد دەبێت ڕووبەڕوویان ببێتەوە. تورکیا پێی وایە تاکە ڕێگە بۆ پاراستنی هه‌رێمی زینده‌یی و قووڵاییی ستراتیژی (strategic depth)، ئه‌وه‌یه‌ كه‌ دەبێت لە پانتاییی سیاسەتی نێودەوڵەتیدا سەربەخۆییی خۆی بپارێزێت و پشت بە هێزی وڵاتی دیکە نەبەستێت و، نەبەسترێتەوە بە ڕێسا و یاسای هێزەکانی دیکە. بۆیە سیاسەتی دەرەوەی تورکیا لە سیاسەتێکی گۆشەگیره‌وه‌، گۆڕا بۆ سیاسەتێکی دەستپێشخەری و "ئیستیباقی/چالاكانه‌" (proactive) لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا. ئەو ئاراستە جیاوازە لە سیاسەتی دەرەوەی تورکیا، بازاڕی نوێی بۆ ئابووریی تورکیا و، هاوپەیمانێتیی هەرێمایەتیی نوێی لەگەڵ خۆیدا هێنا.

پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و وڵاتانی کەنداو لە چەندین ڕەهەندەوە گۆڕانکارییەکی بنەڕەتیی بەخۆیەوە بینی؛ بە جۆرێک بەیەکەوە هاوکاریی سیاسی و دارایی و سەربازییان بۆ گرووپە چەکدارییە سوننییەکان لە سووریا و لیبیادا کردووە. هەر لەو ڕوانگەیەیشەوە گوتاری دژە-ئیسڕائیلی، بۆ سەرنجڕاکێشانی دەنگی خەڵکی عەرەبی سوننە وەکوو ئامرازێکی گرنگی سیاسەتی دەرەوەی تورکیا بەکار هێندراوە. هاوشانی سیاسەتی هێزی ڕەق (hard power)، تورکیا سیاسەتێکی هێزی نەرم (soft power)ی زۆر کارای بەرامبەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانی عەرەبی سوننە گرتۆتە بەر؛ لە ڕێگه‌ی گێڕانەوەی یادەوەرییەکانی ڕابردوو، چیڕۆکەکانی خەلافەتی عوسمانی، دراما و میوزیک و که‌لتووری تورکیا، گەشتیاری و خواردن و جلوبەرگی تورکی، توانیی گەڕانەوەیەکی بەهێزی تورکیا بە ئاراستەی ڕۆژهەڵات دروست بکات.

گۆڕانکارییەکانی بەهاری عەرەبی و ڕاپەرین و ڕووخانی ڕژێمە کلاسیکییەکانی ناوچەکە، لە ڕوانگەی تورکیای نوێ (The New Turkey) دەرفەتێکی گەورە بوو بۆ دروستکردنی هێژموونیی هەرێمایەتیی تورکیا لە ناوچەکە. لەو پێناوەدا، تورکیا دەستی بە یارمەتیدانی گرووپی "ئیخوان موسلیمین"ی میسری کرد؛ هاوکاریی سەربازی و سیاسیی گرووپە بەرهەڵستکارییە سوننییەکان و گرووپە ئیسلامییەکانی لە لیبیا و سووریا و عێراق کرد؛ تەنانەت هاوکاریی ئەو گرووپانەیشی دەکرد کە پەیوەندییان لەگەڵ قاعیدەدا هەبووە. لە هەمووی گرنگتر، تورکیا چاوپۆشیی لە کاری گرووپە تیرۆریستییەکانی وەکوو داعش و بەرەی نوسرە دەکرد، بەتایبەت کاتێک نابنە هەڕەشە لەسەر بەرژەوەندییە ستراتیژییەکانی تورکیا. ئەگەر تورکیا ئەو کارەی نەکردبا، ئەوا بڕیارەکانی تورکیا لەگەڵ ستراتیژییەتی باڵای خۆیدا، کە بریتییە لە گەڕانەوە بۆ دونیای ئیسلامی سوننە، تووشی پێکدادان دەبوون.

لەبەر ئەوە تا ئێستا تورکیا نەیتوانیوە بکەوێتە ڕێککەوتنێکەوە لەگەڵ ئەسەد بۆ ڕێگەگرتن لە سەرهەڵدانی هەر کیانێکی کوردی لە ڕۆژاوا، چونکە تورکیا ناتوانێت دەستبەرداری پشتگیرییەکانی بۆ ئۆپۆزیسیۆن و گرووپە سوننییەکان بێت لە سووریا؛ لەبەر ئەوە، نایشتوانێت بکەوێتە ڕێککەوتنێکەوە لەگەڵ ئەسەد. لەو قۆناغەدا تورکیا خۆی لە دۆخی تەنگژە و کێشەی دووسەرەدا بینییەوە و، هەوڵەکانی تورکیایش بۆ لێکنزیکبوونەوە لە ئەسەد بۆ گەیشتن بە ڕێککەوتنێک لە دژی ڕۆژاوا، هەروەها دەستێوەردانی سەربازیی خۆیشی لە باکووری سووریا، زیاتر سروشتێکی کاتی و تاکتیکییانەی هەبووە لەوەی ستراتیژییەتێکی نوێ بێت، چونکە تورکیا بۆ ئەو کارە پێویستیی بە پێداچوونەوە هەیە بە ستراتیژییەتی باڵای خۆی، کە خۆی لە گەڕانەوەی بۆ ڕۆژهەڵات و دونیای ئیسلامی سوننەدا دەبینێتەوە. لەبەر ئەوە، سەرەڕای گۆڕانکاری لە شێوازی دەستێوەردان و گوتار و بەرنامەی ئیدارەی ئەردۆغان لە سووریا، بەرژەوەندییە ستراتیژییەکانی تورکیا ڕووبەڕووی بەرژەوەندییەکانی ئەسەد و ڕووسیا و ئێران دەبێتەوە.

تورکیا و پرسی کورد

پرسی کوردیش یەکێکە لە بابەتە گرنگەکانی ستراتیژییەتی تورکیای نوێ. لە چوارچێوەی سیاسەتی عوسمانیزمی نوێ، تورکیا کاری لەسەر سیستەمێکی هەرێمایەتی کردووە کە لەسەر بنەمای خەسڵەتە ئایینی و مێژوویییە هاوبەشەکان دروست ببێت، نەوەک هەر تەنیا لەسەر بنەمای ناسیۆنالیزمی ئیتنیکی(ethnic nationalism) . بەو شێوەیە تورکیا سیاسەتی کرانەوەی بەرامبەر باکوور و هەرێمی کوردستان دەست پێ کرد. پڕۆسەی ئاشتی لە تورکیا لەو قۆناغەدا هەنگاوی بۆ نرا، بەڵام ئەو قۆناغە درێژەی نەکێشا؛ جەنگی سووریا تورکیای خستە قۆناغێکی نوێوە. تورکیا لە جەنگی سووریا زۆر بەهێز دەستی پێ کرد. باوەڕی وابوو ڕژێمی ئەسەد دەڕووخێت و، دەتوانێت نفووز و هێژموونیی بەسەر حکوومەتی نوێی سووریادا هەبێت، بەڵام جەنگەکە بە ئاراستەیەکی تەواو پێچەوانەدا ڕۆیشت. دەستێوەردانی سەربازیی ئێران و ڕووسیا لە بەرژەوەندیی ئەسەد، خۆبەدوورگرتنی ئەمریکا لە ناردنی هێزی سەربازی، سەرهەڵدانی داعش و کۆکردنەوەی سەرنجی نێودەوڵەتی بە تەنیا لەسەر داعش، نەوەک داعش و ئەسەد، بووە هۆی مانەوەی ئەسەد و لەباربردنی خەونی گەورەی تورکیا. ڕووداوەکانی جەنگی سووریا یەکەم بەربەستی گەورە نەبوون، بەڵکوو پێشتر کودەتای "سیسی" بەسەر ئیخوان موسلیمین و تێکچوونی بارودۆخی لیبیا و لاوازبوونی گرووپە سوننییەکان لە عێراق، هەموویان ئاراستەی جەنگ و ململانێکانیان بەپێچەوانەی ئاراستەی بەرژەوەندییەکانی تورکیا برد. لە هەموویان گەورەتر، دەرکەوتنی کوردەکان و "یەپەگە" بوون لە باکووری سووریا. دەرکەوتنی کوردەکان گەورەترین کێشەیان نەوەک هەر بۆ ئامانجێکی ستراتیژیی تورکیا دروست کرد، بەڵکوو کێشەی گەورەی بۆ ستراتیژییەتی مەزنی تورکیا دروست کرد. ئێستا تورکیا لە جێگەی ئەوەی بەدوای ئامانجە گەورەکانییه‌وه‌ بێت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، زۆربەی ته‌ركیز (focus)ی خۆی لە پرسی کورد لە ڕۆژاوادا کورت کردۆتەوە و، ڕەنگە کە تا ئیستا ئەسەد و ڕووسیا پشتیان لە یەپەگە نەکردبێت، بۆ ئەوە بووبێت وەکوو کارتێک بەرامبەر تورکیا بەکاری بهێنن، تاوەکوو واز لە گوتاری ''ئەسەد دەبێت بڕوات'' بهێنێت، بەتایبەت لە قۆناغی ئێستادا. بۆیه‌، گوتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ڕووسیا، ماریا زاکارۆڤ، لەسەر هێرشەکانی تورکیا بۆ سەر شنگال و یەپەگە لە ٢٥/٤/٢٠١٧، بەتوندی ئیدانەی ئەو هێرشانەی کرد و بڕیاری پشتگیریکردنی زیاتری بۆ ڕۆژاوا لە دژی تورکیا دا و، نیگەرانیی ڕووسیا لەوە بوو ڕەنگە ئەو هێرشانە بەشێک بن لە پلانی نوێی ئیدارەی ترامپ لە جەنگی سووریا.

بەکورتی ئامانجەکانی ستراتیژییەتی باڵای تورکیا بریتین لە:

• کردنی تورکیا بە هێزێکی هەرێمایەتیی سەربەخۆ.
• دامەزراندنەوەی نفووز و هێژموونییه‌کی نیمچە-ئیمپریاڵی بەسەر خاکی پێشووی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیدا.
• سەرخستنی حکوومەتە سوننییە ئیسلامییەکان بە درێژاییی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
• بەدەستهێنانی پێگەی سەرکردایەتیی جیهانی ئیسلامی.
• کردنی تورکیا بە مۆدێلێکی سەرکەوتووی سیاسەت و حوکمڕانیی ئیسلامی.

ئەو خاڵانەی سەرەوە ئامانجە ستراتیژییە باڵاکانی تورکیا بوون. لەژێر ئەو پۆلینکردنەی سەرەوە، تورکیا چەند ئامانجێکی ستراتیژیی دیکەی هەیە، بەڵام لە پلەبەندیدا لەژێر ئامانجەکانی سەرەوەن:

• بەدەستهێنانی هێژموونیی ئابووریی تورکیا بەسەر ناوچەکە.
• دروستکردنی حکوومەتێکی هاوپەیمان لە سووریا.
• سنووردانان بۆ هێژموونیی ئێران لە ناوچەکە.
• ڕێگەگرتن لە دروستبوونی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستان؛ تایبەتتر، ڕێگەگرتن لە دروستبوونی کیانێکی کوردیی سەربەخۆ لە ڕۆژاوا.

ئامرازەکانی تورکیا بریتین لە:

• پشتگیریکردنی گرووپە ئیسلامییە سوننییەکان لە ناوچەکە؛ پشتگیریی سیاسی و دارایی و سەربازی.
• بەهێزکردنی پەیوەندییە ئابوورییەکانی لەگەڵ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
• دامەزراندنی بنکە و پێگەی سەربازیی خۆی لە ناوچەکە.
• چوونەنێو ململانێی عەرەب-ئیسڕائیل؛ بەکارهێنانی گوتاری دژە-ئیسڕائیلی بۆ سەرنجڕاکێشانی خەڵکی عەرەبی سوننە.
• زیادکردنی نفووزی خۆی بەسەر جەنگی سووریا و ڕووداوەکانی ناوچەکە، تاوەکو بتوانێت لە پەیوەندییەکانی خۆی لەگەڵ ئەمریکا و یەکێتیی ئەوروپا، لە بەرژەوەندیی خۆی بەکار بهێنێت.
• کردنەوەی بەرەی جه‌نگ لەگەڵ پەکەکە لە سووریا و ناوچە سنوورییەکانی هەرێمی کوردستان.

هێرشەکانی تورکیا بۆ سەر شنگال و ڕۆژاوا و، پێشبینییەک بۆ ئاییندە

لەژێر ڕۆشناییی ئەو باکگراوندەی سەرەوە، دەتوانین بڵێین هێرشەکانی تورکیا بۆ سەر شنگال و ڕۆژاوا، ستراتیژییەتێکی نامۆ و نوێ نییە، بەڵکوو بەشێکە لە ستراتیژییەتی باڵای تورکیا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. لەبەر ئەوە، پێشبینیش ناکرێت گۆڕانێکی ڕیشەیی لە سیاسەتی دەرەوەی تورکیا بەدی بکرێت، ئەگەر هات و گۆڕانکارییەکی ڕیشەیی لە سیاسەت و ستراتیژییەتی ئەکەپە ڕوو نەدات. بەو شێوەیە دەتوانین پێشبینی بکەین، ململانێکانی نێوان تورکیا لەگەڵ ئەسەد و ئێران و ڕووسیا بەردەوام دەبێت. سەرەڕای گۆڕانکارییەکی کورتخایەن و تاکتیکی، لە شێوەی لێکنزیکبوونەوەکانی تورکیا و ڕووسیا، وەک لە هاوینی ساڵی ڕابردوو ڕووی دا، بەرژەوەندییە باڵاکانی ئەو وڵاتانە بەرەوڕووی یەکدی دەوەستنەوە و، تا ئەو دۆخەیش بەردەوام بێت، دەرفەتی زیاتر بۆ کورد لە باشوور و ڕۆژاوا دەبێت، تا بتوانێت دەسەڵاتی دیفاکتۆی خۆی زیاتر بکات و، لەو نێوەندەدا جووڵەیەکی ستراتیژی بکات.