بێ گومان دیارە ئەگەر لە وڵاتانی ڕۆژاوا بەگشتی، مێژووی سەرهەڵدان ‌و دروستبوونی "ڕۆشنبیری" بە هەموو لایەنە جۆربەجۆرەكانییەوە لە لای تاكەكانی كۆمەڵگە، بگەڕێتەوە بۆ سەدەی هەژدەیەم، ئەوە دەتوانین بڵێین تا ئێستا، كە لە چارەكی یەكەمی سەدەی بیست ‌و یەكداین، لە هەرێمی كوردستاندا، ڕۆشنبیری بە هەموو لایەن ‌و شێوە ‌و شێوازەكانییەوە ‌و، لە نێوانیشیاندا ڕۆشنبیریی سیاسی، لەنێو پرۆسێسی بیناكردندایە ‌و، ئێستایشی لەگەڵدا بێت چوارچێوەكانی ئەم چەمكە، فۆرمەكانی، ستراتیژییەتەكانی ‌و، سیستەمی بنیاتنانی بەتەواوی دانەمەزراوە. بەڵام ئەمەیش مانای ئەوە ناگەیەنێت، كە لە كوردستاندا، "ڕۆشنبیر" وەك ئەكتەرێكی كۆمەڵایەتی ‌و سیاسی و، "ڕۆشنبیری" وەك ڕووبەرێكی فراوانی پێگە جیاوازەكان، لە ڕابردوودا بوونیان نەبووە ‌و، لە ئێستایشدا بوونیان نییە، بەڵكوو بەپێچەوانەوە لە سەرەتاكانی نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمەوە تا ئێستا، بە هۆی بەرفراوانكردنی مەیدانی خوێندن ‌و قوتابخانەكان، كردنەوە ‌و گەشەكردنی زانكۆكان، كۆچكردن لە لادێوە بۆ شار، كۆچكردن لە نیشتمانەوە بۆ ڕۆژاوا، سەرهەڵدانی چاپخانە ‌و دەزگه‌كانی چاپ ‌و بڵاوكردنەوە ‌و، بە دەیان هۆكاری دیكەیش، بەشداریی ڕاستەوخۆیان لە بیناكردنی ڕۆشنبیری وەك پێگە و پانتاییی بەرهەمهێنانی مەعریفە جیاوازەكان ‌و، ڕۆشنبیر وەك ئەكتەرێكی خاوەن زانستدا كردووە.

هاوكاتیش گرنگە، ئەوە وەبیر خۆمان بهێنینەوە كە لە هیچ شوێنێكی ئەم جیهانەدا، ڕۆشنبیرییەكی بێگرفت ‌و قەیران نابینینەوە و، دەكرێت بڵێین ڕۆشنبیرییەكی بێگرفت ‌و قەیران، مردووە؛ چونكە ئەوە گرفت ‌و ئاریشە ‌و قەیرانەكانە ناچارمان دەكات بفكرین ‌و بهزرین ‌و بیر بكەینەوە ‌و بجووڵێین، بۆ ئەوەی بیر ‌و ئاسۆ نوێیه‌كان بدۆزینەوە، تاكوو لە ڕێگەی هزر ‌و بیركردنەوەكانمانەوە پەی بە ڕاستییەكان بەرین.

ڕۆشنبیریی كوردییش بەدەر نییە لە كەموكوڕی ‌و گرفت ‌و قەیران و، ڕەنگە یەكێك لەو گرفتە ڕۆژانەیییانەی ڕووبەڕووی ڕۆشنبیریی كوردی دەبێتەوە، بریتی بێت لە بەرجەستەكردن ‌و تێكەڵكردنی چەمك ‌و پێناسە فكرییە باوە جیهانییەكان _ڕۆژاوایییەكان_، لەگەڵ واقعی كه‌لتووری ‌و كۆمەڵایەتیی كۆمەڵگەی كوردیدا، كە حاڵەتێكە دەكرێ‌ لێیەوە سستبوونی ڕۆشنبیریی كوردی ببینین؛ بە جۆرێك كە جێگەی چەمك ‌و دەستەواژە خۆماڵییە كوردییەكانی گرتۆتەوە. هەڵبەتە ئەم دیاردەیەیش كێشە و گرفتێكی بەرچاوە لە پانتاییی ئەمڕۆی ڕۆشنبیریی كوردیدا، بەتایبەتی لە دوای ڕاپەڕین لە هەرێمی كوردستان ‌و، كرانەوەی زیاتری كۆمەڵگەكەمان بە ڕووی سیستەمی نوێی جیهانیدا ‌و لەژێر سایەی بەجیهانیبوون (گلۆبالیزەیشن).

ئەم گرفتەی كە باسمان لێوە كرد، لەناو پانتای ڕۆشنبیریی كوردیدا ئامادەییی هەیە ‌و زیاتر بووە، بە جۆرێك سەرتاپای نووسینەكانمان بە كتێب ‌و گۆڤار ‌و بڵاوكراوە ئەدەبی ‌و سیاسی ‌و كۆمەڵایەتییەكان ‌و، بگرە زمانحاڵی حزبه‌ سیاسییەكانیش بەو چەمك ‌و پێناسە فكرییە باوە جیهانییانە، بارگاوی كراون.

دیارە وەرگرتن و كۆپیكردنی هەمان ئەو چەمك و بیرۆكه‌ ‌و ئایدیایانەیش بۆ كۆمەڵگەیەكی وەك كۆمەڵگەی كوردی، كارێكی نەك هەر تەندروست و باش نییە، بگرە ناتەندروستە و قەیرانیشی لێ دەكەوێتەوە. بۆیە دەبینین ڕۆشنبیریی كوردی، بەرهەمی هەڵقوڵاوی ڕاستەقینەی كۆمەڵگەكەی خۆی نییە _كۆمەڵگەی كوردیی_ ‌و، لەژێر كاریگەریی كه‌لتووری كۆمەڵگەكانی ناوچەكە لە لایەك ‌و، كه‌لتووری ڕۆژاوا لە لایەكی ترەوەیە. لێرەوەیە، دەكرێت بڵێین ئێمە تەنیا لەژێر حاڵەتی ژێردەستەیی ‌و دابەشبوونی سیاسی و جوگرافیدا ناژین، بەڵكوو لە حاڵەتی لێكدابڕان ‌و دابەشبوونی كه‌لتووریشدا دەژین. وەكوو دەرەنجامێك بۆ ئەم تێڕوانینەی سەرەوە، پەی بەو ڕاستییە دەبەین كە مرۆڤی كورد پێش هەر شتێك، بەرهەمی ئەو كەلتوورەیە كە لە ناوچەكەدایە ‌و، بە سیستەمی كەلتووریی ناوچەكەیەوە بەستراوەتەوە.

پاشان ئەگەر تیشكێك بخەینە سەر پرۆسەی پێگەیاندنی سیاسی لە هەرێمی كوردستاندا، كە لەم ڕێگه‌یەوە زیاتر ڕۆشنبیریی سیاسی بڵاو دەبێتەوە، دەبینین لە ماوەی چەند ساڵی ڕابردوودا، بەتایبەت لە دوای ڕاپەڕینی بەهاری ساڵی 1991 لە كوردستان، بە دۆخێكی دژوار ‌و پڕ لە ناكۆكی ‌و لێكدژیدا تێپەڕ بووە. جه‌نگی نەگریسی ناوخۆی نێوان هێزە سەرەكییەكان، لەگەڵ ئەوەی زیانێكی دارایی ‌و ماددی و مرۆییی زۆری لێ كەوتەوە، دەسەڵات ‌و حكوومەت و ئیدارەی لە هەرێمی كوردستان دابەش كرد. دەرەنجامێكی ترسناكیشی لێ كەوتەوە، وەك دابەشكردنی دەزگه‌ پەروەردەیی ‌و زانستی ‌و ئەكادیمییەكان بەسەر دوو زۆنگی جیاواز لە یەكدی، لەنێو ئەو كەشوهەوا سیاسییەی كە لە كوردستاندا دروست ببوو، بە هەموو لایەكەوە تاكی كوردیان ناچار كرد تاكوو بەنێو پرۆسەیەكی پێگەیاندنی سیاسیی تەواو دژ ‌و ناكۆكدا گوزەر بكات. بە جۆرێك كە ئەو تاكەی نێو كۆمەڵگە، بەزەحمەت بتوانێت بەها ‌نەتەوەیی ‌و نیشتمانی و سیاسییەكان لێكدی جیاواز و جودا بكاتەوە ‌و، ببێت بە خاوەنی هۆشیاری ‌و ڕۆشنبیرییەكی سیاسیی ئەوتۆ، كە خۆی بتوانێت ئاراستە سیاسی ‌و ئایدیۆلۆژییەكانی خۆی دەستنیشان بكات.

ئەو بارودۆخەی كە هەرێمی كوردستان ساڵانێك پێیدا تێ پەڕی، لەگەڵ خۆیدا ترس ‌و نیگەرانییەكی لە ناخی تاكەكاندا، بەرامبەر بە حزبایەتی ‌و دووركەوتنەوە لە سیاسەت ‌و پەراوێزخستن ‌و گلەیی ‌و گازندەی بەردەوام لە حزب ‌و دەسەڵاتی كوردی ‌و كەموكورتییەكانیان، دروست كرد. كەنارگیری ‌و خۆگرتن لە ژیانی سیاسیشدا، لەنێو هەموو گرووپە كۆمەڵایەتییەكاندا، لە بارودۆخێكی تایبەتدا دروست دەبێت. ئەم بارودۆخەیش هەروەك باسمان كرد، لە كاتی جه‌نگ ‌و ئاژاوە ‌و ناسەقامگیریی سیاسی ‌و كۆمەڵایەتیدا دێتە ئاراوە.

بۆیە دەبینین لە پێش ڕاپەڕین، كۆمەڵێك حزبی سیاسی لە كوردستاندا هەبوون ‌و، دوای ڕاپەڕینیش ئەو حزبه‌ سیاسییانە هاتنەوە ناو شارەكان ‌و كاری سیاسییان لە كاری نهێنییەوه‌ بۆ كاری ئاشكرا گۆڕا ‌و، لەگەڵ ئەوەیشدا چەند حزبێكی سیاسیی دیكه‌ دروست بوون. بەڵام، ئەوەی وای كرد ئەو حزبه‌ سیاسییانەی كوردستان، نەتوانن ئەو ڕۆڵە بگێڕن كە لە سایەی دیموكراسیدا لە حزبه‌ سیاسییەكان چاوەڕوان دەكرێت، نەبوون، یان لاوازیی ئەو دوو مەرجە سەرەكییەیە كە دەبێت لە حزبه‌ سیاسییەكاندا بوونی هەبێت، كە خۆی لە باوەڕبوون بە دیموكراسی وەكوو سیستەمی فەرمانڕەوایی لە كوردستان و، پەیڕەوكردنی دیموكراسی لە ژیانی ناوخۆی حزبی سیاسیدا دەبینێتەوە. ئەمەیش كاریگەریی لەسەر ژیانی سیاسیی ئەم هەرێمە ‌و، تەنانەت ڕەنگدانەوەی لەسەر جەماوەری كوردستانیش هەبوو؛ ئەویش بە سازان ‌و پەروەردەكردن ‌و ئامادەكردنیان لەسەر هەمان جۆری بیركردنەوە كە لە ناخی حزبه‌ سیاسییەكانی كوردستاندا چەكەرەیان كردبوو.

بۆیە، پێویستە هەر كەسێك لە بواری سیاسیدا كار بكات، پاشخانێكی ڕۆشنبیریی لەو بوارەدا هەبێت. ناگونجێت كەسی بێئاگا لە ڕۆشنبیریی سیاسی ‌و فكری سیاسی ‌و زانستی سیاسی، بتوانێت كاری سیاسی بكات. بۆیە ڕەنگە یەكێك لە كێشە سەرەكییەكانی سیاسەتكردن لە كۆمەڵگەیەكی وەكوو كوردستاندا، نەبوون، یان لاوازیی ئەو پاشخان ‌و ڕۆشنبیرییە سیاسییە بێت كە دووچاری ئەو كەسانە بۆتەوە كە بە كاری سیاسییەوە سەرقاڵن. هەروەها لاوازیی دامودەزگه‌كانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی لە كوردستاندا ‌و سستیی ئەدای ئەم كۆمەڵە و ڕێكخراوانە ‌و، لە پاڵ ئەویشدا لاوازیی دام‌ودەزگه‌ پەروەردەیی ‌و ئەكادیمییەكان لە ڕووی بەرنامە و پرۆگرامی زانستییەوە، بۆشایییەكی گەورەی لە ڕۆڵی ئەم دامودەزگه‌یانە لە پرۆسەی پێگەیاندنی سیاسیدا، ناوەتەوە.

لە كۆتایی و لە سه‌روبه‌ندی ئەو شرۆڤەیەی كە لەبارەی ڕەوشی ڕۆشنبیریی سیاسی لە كوردستاندا كردمان، دەتوانین بڵێین ئەو هۆشیاری ‌و مەعریفە سیاسییەی كە لای تاكی كورد هەیە، بەرهەمی ئەو ژینگەیەیە كە لەم هەرێمەدا خوڵقاوە، كە چەندین هۆكار و فاكتەری ناوخۆیی، ناوچەیی، هەرێمی و گڵۆباڵی، دەستیان لە بەدیهێنانیدا هەبووە وەك لە سەرەوە ئاماژەمان پێ دا؛ كە بێ گومان كاری كردۆتە سەر ئەوەی ئەو ڕۆشنبیرییەیش لای تاكی كوردی لە ئاستێكی بەرز ‌و پێویستدا نەبێت.