ئەزموونى بنیاتنانەوەی دەوڵەتى عێراق لە ساڵى (2003)وە پێوەندیی بە پڕۆژەى بنیاتنانەوەى دەوڵەتى نەتەوەوە (Nation-State) هەیە. ئەم ئەزموونەیش دەرەنجامى ڕێبازێکى نوێی سیاسەتى دەرەوەى ئەمریکا بوو، کە بریتییە لە سیاسەتى بەلیبرالکردن (Liberalization) و، هاوکات بەدێموکراتکردنی هاوپەیمانە پێشووەکانى یەکێتیى سۆڤییەت؛ بەتایبەتى لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا و، پاشان کردنەوەى سیستەمە ئابوورییەکانیان لەهەمبەر میکانیزمەکانى بەجیهانیبووندا. بەردەوامبوونى ئەم پڕۆژەیە، ئێستا لەلایەن خودى ئەوانەوەی کە بەو شێوەیە پڕۆژەى بنیاتنانەوەى دەوڵەت بەرێوە دەبەن، لەڕووی ململانێى شوناسە نەتەویی و تائیفییەکانی سیاسەتمەداران و، لێکدژییە مێژوویییەکانى شوناسە ئایینییەکان لەگەڵ واقیعى پڕۆژەکەدا هەڕەشەی لێ دەکرێت؛ واتە پڕۆژەیەکى سیکیۆلار و شوناسێکى تائیفەگەری.

بەم شێوەیە پڕۆژەى بنیاتنانەوەى دەوڵەتى عێراق لەهەمبەر دوو ئەگەردا دەبێت: ئەگەری یەکەم، ئەوەیە کە شێوازێکى نوێی دەوڵەتى نەتەوە دروست دەکات. ئەمەش زۆر ئەستەمە، چونکە وەستاکانى پڕۆژەکە، خۆیان وەستاگەلێکى نویخواز نین، بەڵکوو زۆربەیان گوێرایەڵى ئەجینداى هێزە نێودەوڵەتییە هەرێمییەکانن (ئێران و سعوودیە و تورکیا)؛ ئەگەرى دووەم، خۆى لە دروستبوونى دەوڵەتێک یان چەند دەوڵەتێکى تائیفەگەریدا وەدیار دەخات؛ واتە بەشیعە یان بەسوننەکردنى پڕۆژەى بنیاتنانى دەوڵەت. بەدوای ئەوەشدا دەوڵەتێکى تائیفەگەرى دروست دەبێت، کە پاشکۆی یەکێک لە هێزە نێودەوڵەتییەکانى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستە. بەم شێوەیەش، شوناسى تائیفەگەرى و ململانێ مێژوویییەکانى دەبێتە دەروازەیەک بۆ ئاگرخۆشکردنى دەیان جەنگی هەرێمى و، لەنێوبردنی هەموو هاوبەشییە کولتوورییەکانی نێوان پێکهاتە کۆمەڵایەتییەکان، کە لە دەرەنجامى پێکەوەژیانى مێژوویى و کۆمەڵایەتى و جوگرافیایی دروستبوونە. ئەوەش بەهۆى زاڵبوونى تاکە شوناسێکى ئایینى و تێکەڵبوونى لەگەڵ سیاسەتى نێوخۆیی و نێودەوڵەتى.

لەم بارەیەوە دەبینین کەوا هەر لە سەرەتاى بنیاتنانى دەوڵەتى عێراقەوە لە ساڵى 1921دا، ناوەند Center  لەسەر دوو بناغەى سەرەکى مامەڵە لەگەڵ دەوروبەرەکەىPeripheries دەکات:

یەکەمیان، بریتییە لەوەى کە ناوەند ئاگای لە بوونى جیاوازیی شوناس و ڕەفتارە سیاسییەکەی هەیە، کە شوناس و ڕەفتارى سیاسیی زۆرینەیە. ئەمانەش لکێنراون بە ئامانجگەلێکى فرەوانەوە، کە خودى بازنەى سیاسیى عێراق دەبەزێنێت، چ پێش 2003 بێت، چ دواى ئەو مێژووە. چونکە عەقلى عەرەبی عێراق بەشێوەیەکى بەردەوام پێداگریی لەسەر بنیاتنانى دەزگاى یەکگرتوو و سەنتراڵ دەکات، بەجۆرێک کە هەموو هاووڵاتییان ملکەچى بن. لەسەر ئەم بناغەیەش ناوەندى عێراق زۆر بە نیگەرانییەوە مامەڵە لەگەڵ داواکارییەکانی هەرێمى کوردستان یان پارێزگاکانى دیکە دەکات؛ بەتایبەتى لەسەر بابەتى دروستکردنى چەند هەرێمێکى فیدراڵ. واتە ناقایلبوونى ناوەندى عێراق بە پڕۆژەى فیدراڵیکردنى دەوڵەت، دەگەرێتەوە بۆ ئەوەى کە ناوەند لە فرەوانیى لەدەستدانى دەسەڵاتەکانى دەترسێت، بەتایبەتى بەهۆى دروستبوونى هەرێمێکى بەهێزەوە (هەرێمى کوردستان)، ئەمەش لە ئایندەدا واى لێ دێت، کەوا هەر هەرێمێکى دیکە دروست بێت، لەسەر ڕێبازەکەی هەرێمى کوردستان دەڕوات؛ وەکو هەرێمى بەسڕە و هەرێمى سوننە، ئەگەر لەدایک ببن. ئەم بناغە هزرییەش بناغەیەکى هاوبەشە بەلای هەردوو تائیفەگەرییەکەی عێراقەوە؛ چ شیعە و چ سوننە، بەشێوەیەک جەخت دەکەن لەسەر ئەوەى کە هەرێمى کوردستان سەروەت و سامانى دەوڵەت تەرخان دەکات بۆ بەدەستهێنانى خۆسەرییەکى فرەوان و بەهێز، بەمەبەستى پێکهێنانی سەربەخۆییى سیاسى لە دواڕۆژدا.

- بناغەی دووەم، خۆى لە بانگەواز بۆ پراکتیزەکردنى پرەنسیپەکانى ئازادى و یەکسانى و دادپەروەریدا دەنوێنێت، بەمەبەستى مامەڵەکردن لەگەڵ هەموو هاووڵاتییان بەبێ جیاوازى و بەبێ گەڕانەوە بۆ جیاوازیی شوناسە نەتەوەیى و ئایینییەکانیان؛ واتە بژاردە سیاسییەکەى ناوەند، لە دیدى کوردستانییەکانەوە، دەیەوێت بەسەر هەموو جیاوازییە کەلتوورى و مێژوویییەکاندا باز بدات، بەتایبەتى نەتەوە و زمان و جوگرافیا و خەباتى سیاسى و چەکدارى، کە برینگەلێکى قووڵى لەناخى جەستە و بیرەوەرى و خاکی کوردستان کردووە. پاشان گەڕان بەدواى هاوبەشییەکاندا، کە خودى ئەو بژاردە سیاسییەی ئێستا دروستى ناکات و کارى پێ ناکات، وەکو: هاوبەشایەتى و هاووڵاتێتى و دادپەروەریى کۆمەڵایەتى، یان شوناسى نیشتمانپەروەرى. چونکە ئەم چەمکانە، تەنیا وشە و پیتن و، بۆ گەرمکردنى بازاڕى نێوخۆیی بەکار دەهێنرێن، نەک بۆ بنیاتنانى دەوڵەتى عێراقى نوێ. لەبەر ئەوەى خودى بژاردە سیاسییەکانى عێراق ناگونجاون و لەڕووى پرەنسیپ و هزرییەوە هاوتەریب نین، بەڵکوو زۆربەیان خاوەنی بیرێکى تائیفەگەریى تەسک و باریکن، تەنانەت ناتوانن بگەنە ئاستە ئەخلاقییە بەرزەکەى ئەوانەى کە فیقهى ئایینزاکانیان دروست کردووە.

بۆیە، لەوانەیە فاکتەرە سەرەکییەکەى پێگەيشتنی بارودۆخى ئێستاى عێراق بریتى بێت لە شوناسى زۆرینە عەرەبییەکە. چونکە پێکهاتەى عەرەب، پێشەکى ڕوانگەی خۆى لەو گۆشەنیگایەوە داڕشتووە، کە عەرەب هێزە پارێزەرەکەى یەکپارچەیى دەوڵەتى عێراقە، هەروەها ئەم دەوڵەتە لەسەر شانى ئەوان دروست بووە. بۆیە چالاکیى سیاسییان پشت دەبەستێت بە بنەماگەلێکى هاوبەشی وەکوو: بەنێوەندیکردنی دەوڵەتCentralization ، لاوازکردنى دەوروبەرەکان و دەستوەردان لە حکوومەتە ناوچەیییەکان (لۆکاڵەکان)دا و بەهێزکردنى دەسەڵاتى ناوەند بەهەموو شێوازێک. بەڵام ئەم هاوبەشایەتییەى عەقڵى زۆرینەى عەرەب دەبێتە دوو جەمسەرى ڕکابەر: یەکەمیان، پاڵنەرى ناوەندى عێراقە بەرەو جیهانى عەرەبى سوننە، دووەمیشیان، پاڵنەرى هەمان ناوەندە بەرەو بنیاتنانى پێوەندییەکى ناهاوسەنگ لەگەڵ ئێران و جیهانى شیعە. جا بەهەردوو شێوازەکە، ناسنامەى عێراق دەبێتە جێگەى ململانێ لەنێوانیاندا، ئەویش بەهۆى فاکتەرى تائیفەگەرییەوە، نەک بەهۆی خودى ناسنامەکەى عێراقەوە، کە ببێتە ناوەندێکى خاوەن هێز و، جەمسەرگەرایەتی لەگەڵ ناوەندە بەهێزەکانى ڕۆژهەڵاتى نێوەڕاست ئەنجام بدات.

ئەم جەمسەرگەرایەتییە نێوان پێکهاتەى عەرەبى عێراق دەکرێت ناوى لێ بنێین ''هەستى پاشکۆیەتى ''Sense of dependency، کە هەر لە سەرەتاى دروستبوونى دەوڵەتى عێراقەوە هەبووە (دەکرێت بڵێین زۆریش کۆنترە). هەستەکەش لەو کانگایەوە دەردەچێت، کە ناوەندى عێراق خاوەنی هیچ پڕۆژەیەکى نەتەوەیى عەرەبى یان تائیفەگەریى سەربەخۆ نەبووە، هەرچەندە نەتەوەپەرست و تائیفەپەرستى زۆر زۆرە. بۆیە ناوەند هەردەم لە هەوڵ و گەڕاندایە بەدواى پێوەندییەکى پاشکۆیەتیدا، جا تائیفیى بێت یان ئایدیۆلۆژى؛ بەتایبەتى لەنێو بازنەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا، ئەمە سەرەڕاى ئەوەى کە ناوەندى عێراق، بەبەراورد لەگەڵ هەموو تواناکانى دەوڵەتانى دەوروبەری، خاوەنی تواناگەلێکى مایەکى و ئابووریى زەبەلاحە.

بەم شێوازە ئەگەر بەراوردێک بکەین لەنێوان فرانکۆفۆنییەکانى کەنەدا و کوردستانییەکانی عێراق لەلایەک و، زۆرینە دەسەڵاتدارەکەى هەردوو حاڵەتى کەنەدا و عێراق لەلایەکى ترەوە، ئەوا دەبینین لێکچوون و جیاوازییەکى بەرچاو هەیە. ویلایەتى کیبیک و هەرێمى کوردستان، لەوەیدا کە هەردووکیان یەکەیەکى ئیدارى خاوەن بنەمایەکى نەتەوەیین National Basic))، هاوشێوەن. بۆیە لە ڕەفتارە هاوشێوەکەیاندا مەترسیى کەمینەنەتەوەیییەکان ڕەنگ دەداتەوە، کە بەردەوام هەوڵ دەدەن بۆ پاراستنى جیاوازییە کەلتوورییەکان و بەکارهێنانیان بۆ بەدیهێنانى سەربەخۆیى سیاسی. بەڵام هاوچەشنیى ویلایەتەکانى ترى کەنەدا و پارێزگاکانى دیکەى عێراق، بریتییە لەیەکەیەکى ئیداریی خاوەن بنەمایەکى هەرێمی Territory Basic))، واتە لە هەردووکیاندا ڕەوشتى زۆرینەى دەسەڵاتدار ڕەنگ دەداتەوە، کە بەردەوام لە کۆششدایە بۆ فرەوانکردنەوەى دەسەڵاتەکەى بەسەر هەموو هەرێمەکانى دەوڵەتدا. ئەمەش ئەو واتایە دەگەیەنێنت، کەوا جیاوازى لە (بنەماى) یەکە ئیدارییەکانى دەوڵەتدا، پاڵنەرێکى سەرەکییە بۆ ئەوەى ئەو یەکە ئیدارییانەی کەوا بنەماکەیان نەتەوەیی یان کەلتووری و جیاوازە، کۆشش بکەن بۆ وەرگرتنى دەسەڵاتگەلێکى فرەوان و جیاواز لەو دەسەڵاتانەى کەوا یەکە ئیدارییەکانى تر هەیانە و بنەمایەکى هەرێمییان هەیە.

هەروەها دەکرێت پێشبینى بکەین، کە یەکە ئیدارییە نەتەوەیییەکان هێدى هێدى و بەشێوەیەکى بەردەوام داواى دەسەڵاتى فرەوان بکەن، کە چی لەوانەیە یەکە ئیدارییە هەرێمییەکان کەمتر ئەو داواکارییە بکەن، یان هەر نەیکەن. چونکە شوناسى ئەم یەکانە لە کۆتاییدا دەگەرێتەوە بۆ هەمان شوناسى نەتەوەیی و کەلتووریى زۆرینەى دەسەڵاتدار، بۆیە قایل دەبن بە بیرۆکەى لاوازکردنەوەى دەسەڵاتەکانیان بۆ بەرژەوەندیى دەوڵەتی ناوەندى. 

عەقڵى سیاسیى عێراقى بۆ وا کار دەکات؟

عەقڵى سیاسیى عێراقى بەشێکە لە بازنەى عەقڵى عەرەبى، کە پابەندە بە سێ کۆتى سەرەکییەوە: (خێڵ یان تائیفە)، (دەستکەوت/ الغنیمە) و (باوەڕ). ئەم سێ کۆتەش، هەردانەیەکیان لە خزمەتى دوو دانەکەى تردایە. (خێل یان تائیفە)، چ کۆمەڵایەتى و چ ئایینى بێت، ئامرازێکە بۆ بەدیهێنانى (دەستکەوت/الغنیمە) و پاراستنى (دەستکەوتەکە) دژى خێل و تائیفەکانى تر، هەروەها پێویستە لە خزمەتى (باوەڕ)ەکەشدا بێت. بەهەمان شێوە (دەستکەوت /الغنیمە)، واتە سیستەمى ئابوورى بە مانا هاوچەرخەکەى، دەبێ لە بەرژەوەندیى (خێل /تائیفە)دا بێت و، بەپێى (باوەڕ)ەکەش دابەش بکرێت. ئەم (باوەڕەش) بریتییە لە چوارچێوەیەکى ئایدیۆلۆژیى خۆویستى، کە بەردەوام کارێکى سەرەکى هەیە و، بریتییە لە بەکارهێنانى هزر بۆ پاساوکردنەوەى بەرژەوەندییەکانى خێل و چۆنییەتیى دابەشکردنى دەستکەوتەکە.

لەسەر ئەم بنەمایە، دەکرێت شیکاریی مافى چارەنووس لە خولیاى Imaginary کوردستانییەکاندا بەشێوەیەکى گشتى و بە بەراورد لەگەڵ عەقلى سیاسیى عێراقیدا بکەین. لەوانەیە ئەم فاکتەرە، ئەو هۆیەش شی بکاتەوە، کە پێوەندیدارە بە سەرهەڵدانى قەیرانى متمانە لەنێوان حکوومەتى ناوەند و حکوومەتە لۆکاڵییەکانى دەوروبەریدا.

لە حاڵەتى عێراقدا، هەرێمى کوردستان چەندە مەترسیى لەسەر شوناسە نەتەوەیییەکەی و بەردەوامبوونى وەکو بوونەوەرێکى سیاسى هەیە، ئەوەندەش حکوومەتى ناوەند سەبارەت بە ئەگەرى جیابوونەوەى هەرێم لە مەترسیدایە. چونکە بەپێى دیدگاى ناوەند، لەوانەیە ئەم جیابوونەوەیە پارێزگاکانى تریش بە لای ڕێبازى لەتلەتبوونى دەوڵەتدا ڕابکێشێت. ئەم مەترسییە هاوبەشە بە زەقى لە بابەتى ناکۆکى لەسەر کەرتى نەوت و گازدا وەدیار دەکەوێت و، پاشان بەستنەوەى ئەم بابەتە بە پرسى ناوچە کوردستانییەکانى دەرەوەى هەرێمى کوردستانەوە:

- ناوەندى عێراق بەگشتى پێداگریی دەکات لەسەر ئەوەى کە کەرتى نەوت و گاز بەشێکە لە بازنەى دەسەڵاتى فیدراڵى و مەیدانى سەروەرى  Sovereignty Sphere، ئەم بازنەیەش تایبەتە بە خودى حکوومەتى ناوەند و ناکرێت هیچ لایەنێک تێیدا هاوبەش بکرێت، چونکە لایەنێکى لۆکاڵ، چ هەرێمى کوردستان بێت و چ پارێزگایەکى تر، ئەگەر هاتو ببێتە هاوبەشى ناوەند لەو بازنەیەدا، ئەوا لە ئایندەیەکى نزیکدا دەبێتە خاوەنی بناغەیەکى مایەکیى هێزدار بۆ جیابوونەوەى لە دەوڵەتى عێراق. لەم بوارەدا پێویستە بزانین کە عەرەبە عێراقییەکان، ئەگەر لەرووى یاسایییەوە تەماشاى ئەم بابەتە دەکەن، ئەو واتایە ناگەیەنێت کە عەقڵى سیاسیى عێراقى، عەقڵێکى ڕۆشنگەرە، بگرە بەپێچەوانەوە عەقڵێکی گۆشەگیر و بەستراوەیە بەسێ کۆتە سەرەکییەکەوەی، کە پێشتر باسمان کرد: (خێل/ تائیفە) و (دەستکەوت/ الغنیمە) و (باوەڕ). جا لە کەرتى نەوت و گازدا، دەستکەوت  دەبێ لە خزمەتى (خێل /تائیفە)دا بێت، هەروەها لە بەرژەوەندیى (باوەڕ)ەکەشدا بێت. ئەم خزمەتە هاوبەشییە هەرسێ کۆتەکە دەگرێتەوە، بۆیە بەدەگمەن چەمکى هاوبەشى لە بازنەى عەقلى سیاسیى عێراقیدا دەبینرێت، چ لەنێوان خودى عەرەبەکاندا و، چ لەنێوان عەرەب و پێکهاتە کەلتوورییەکانى دیکەدا.

- لەهەمبەر ئەم شێوازى بیرکردنەوەیەدا، هەرێمى کوردستان بەگشتى وەکوو بەشێک لە مەیدانى سەروەرى سەیرى کەرتى نەوت و گاز ناکات، بەڵکو تاکوو ڕادەیەکى زۆر وەکو کێشەیەکى لۆکاڵی تەماشاى دەکات، کە لەنێوان خۆى و ناوەنددا جێگەى گفتوگۆیە. بەتایبەتى حکوومەتى ناوەند لەتوانایدا نییە بەشێوەیەکى دادپەڕوەرانە مامەڵە لەگەڵ هەموو پارچەکانى عێراق بکات. بۆیە باشتر وایە هەندێ لە دەسەڵاتە ئابوورییەکانى خۆى ببەخشێت بە حکوومەتە لۆکاڵییەکان، بۆ ئەوەى سامانى وڵات بە شێوەی دادپەڕوەرانە لەنێوان ناوەند و هەرێمى کوردستاندا دابەش بکرێت.