بۆچی هەڵبژاردن دوابخرێت؟

د. حیسامەددین عەلی گلی بەشی زانستە سیاسییەكان/زانكۆی سەڵاحەددین-هەولێر

ڕایەك هەیه لەنێو هەندێ‌ لە حزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان دەڵێت، گوایه هەڵبژاردن، كە بڕیارە لە (30- 9- 2018) ئەنجام بدرێت، دواخستنى بۆ پارتی دیموكراتی كوردستان و لایەنەكانی دیكەیش وەكوو یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان پێویستە؛ ئەوەیش لەبەر چەند هۆکارێک، وەكوو:

١- ئەگەر کۆدەنگیيەکی سیاسی لەسەر ئەنجامدانی هەڵبژاردن دروست نەبوو، ئەوا لەوانەیه ببێتە هۆی هەڵوەشانەوەی خودى کۆمیسۆنی هەڵبژاردنەکان؛ چونکە کۆمیسۆنەكه هەر لە بنچینەدا لەسەر بنەمای بەشبەشێنەی حزبی دروست بووە. جا دووریش نییە ئەندامانی ئەنجومەنی کۆمیسیاران جگە لە پارتییەکان دەرەنجامی هەڵبژاردنەکان پەسەند نەکەن، بەتایبەتی ئەو كۆمیسیارانەی كه سەر به حزبه "بچووكەكانن" بەپێی دەرەنجامەكانی هەڵبژاردنەكانی عێراق.

٢- زۆربەی هەرە زۆری هێزە سیاسییەکان، جگە لە پارتی، لە ئێستادا لەگەڵ ئەنجامدانی هەڵبژاردن نین. واتا ئەگەر نائامادەیییەکی گشتی بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن هەیە، ئەوا دەرەنجامی مەترسیداری لێدەکەوێتەوە کە خۆی لە دوورکەوتنەوه و بەریەکكەوتنی هێزەکاندا دەبینێتەوە. جا دووریش نییە ئەگەر ئەنجامیش بدرێ، هیچ هێزێک جگە لە پارتی ديموكراتى كوردستان دان بە دەرەنجامەکانیدا نەنێت؛ ئەمەیش دەبێتە هۆی گەیاندنی زیانی گەورە بە ئەزموونی سیاسیی کوردستان.

٣- سەرباری ئەوەیش، ناڕوونیی هەڵویستی نێودەوڵەتی و هێزەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەتایبەتی سەبارەت به هەڵبژاردنەکەی هەرێم، بە هۆی ئەوەی كه تەواوی هێزەکان چاویان بڕیوەتە بارودۆخی نالەبارى عێراق و نایانەوێ هەرێمه سەقامگیرەكەی عێراقیش وەكوو بەشەكانی دیكەی عێراق ناسەقامگیریی تێ بکەوێت.

بەڕێز "قوباد تاڵەبانی" ڕۆژی دووشەممە (٦-٨- ٢٠١٨)  لە سلێمانی ڕای گەیاند: "هەموو حزبەکان لەگەڵ دواخستنی هەڵبژاردنن، بەڵام کەس ناوێرێت ئەوە بدرکێنێت." جا وا دياره هەندێ‌ لایەن له‌نێو یەكێتی، كه زۆربەیان سەر بە تاقمى 16 ئۆكتۆبەرن، لەگەڵ ئەم بۆچوونە هاوڕا و تەریبن. لەم بارەيەوه و بەپێی سەرچاوەكانی زانيارى و هەڵوێستە فەرمییەكان، ئەمریکا هیچ گوشارێکی لەسەر پرسی وادەی هەڵبژاردنی هەرێم نەبووە. ئەوەی هەیە، تەنیا هەڵمەتێكی ژێربەژێری میدیای یەکێتی بووە؛ گوایە "مەکگورک" داوای دواخستنی کردبێت، بەڵام له ڕاستیدا خودی "مەکگورک" هیچ گوشارێکی نەکردووە. ئەگەرچی پێشتر یەكێك له "سەركردە ئیدارییەكان"ی یەكێتیی بینیبوو، كه داوای له "مەکگۆرک" كردبوو کە هەڵبژاردن دوابخرێت، پاشان ئەو بابەتە بەناوی فەرمیی ئەمریکا لەگەڵ سەرۆک بارزانی باس بکات. بەڵام "مەکگورک"يش بەشێوەیەکی وای باس کردبوو کە خودی یەکێتی حەز دەکات دوابخرێت و، پێویستە بۆ ئەم مەبەستە لێتێگەیشتنێک هەبێت، "نەک پێویستە دوابخرێت".

بۆیه لە بەرامبەردا گوتەبێژی مەكتەبی سیاسیی پارتی بەم شێوەیە وەڵامیانی دایەوە: "بەڕێز قوباد تاڵەبانی، نەدەبوو ئەو مافە بەخۆی بدات بەناوی هەموو حزبەکانەوە قسە بکات، چونکە هەر حزبێک، هەر ڕا و هەڵوێستێکی هەبێت، لە ڕێگەی دامودەزگه‌ی خۆیەوە ڕای دەگەیەنێت. هەروەها لێرەوە بەڕوونی ڕای دەگەیەنین کە پارتی دیموکراتی کوردستان بەهیچ شێوەیەک لەگەڵ دواخستنی هەڵبژاردن نییە."

له لايەكى تر، دەبينين "ڕایەك"هەیه لەنێو هەندێ له كادیرەكانی پارتی دەڵێت: "ئێستا دەنگدەری پارتی پشتیوانی و دەنگ و وەلائی بۆ ئەو كوڕە هەژارانەیە كە شەو و ڕۆژ لە میدیاكان و لە سۆسیال میدیا بە گیرفانی بەتاڵەوە داكۆكی لە سیاسەت و ستراتیژیی پارتی و سەرۆك بارزانی دەكەن. بەڵێ ئێستا ئەو كوڕە هەژارە داكۆكیكارانە لەلای جەماوەری پارتی مه‌قبووڵن... هەندێ‌ لە ئەندامانی سەركردایەتیی ئێمە كەس نایانناسێت، تاوەكوو جەماوەر دەنگیان پێ بدات."

ئەم ڕوانینە گرنگە دوو بابەتی سەرەكی لەخۆ دەگرێت: 

یەكەمیان، ئەو دابڕانە سیاسی و كۆمەڵایەتییەی كە بەهۆی سستیی پرۆگرامی حزبی، لاوازیی ڕێكخستن و ئۆرگانەكان، دابڕانی نەوە كۆمەڵایەتیيەكان (generations) لە یەكتری و.... لە نێوان سەركردایەتیی حزبی سیاسی و جەماوەركەی سەر هەڵدەدات و بەردەوام دروست دەبێت. ئەم فاكتەرانە بەتایبەتی وا دەكەن كە هەندێ‌ لە "سەركردە" سیاسییەكانی پارتی یان هەر حزبێكی دیكە لە ڕۆژانی هەنووكەدا "لایەنگیر و پشتیوانی میللیان نەبێت"؛ هەرچەندە خەبات و تێكۆشانی زۆریان لە ڕۆژە سەختەكاندا هەبووە.

دووەمین بابەت خۆی لەوەدا دەنوێنێت كە پارتی دیموكراتی كوردستان لە هەڵبژاردنەكانی عێراقدا، دەركەوت كە بەهێزترین حزبی سیاسییە لەسەر ئاستی عێراق لە ڕووی بەدەستهێنانی ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمان. واتا پارتی ئەمڕۆ لە یەكێك لە ساتە بەهێزەكانی دەژیت و زۆر پێویستیی بە شۆڕكردنەوەی ئەم بردنەوە سیاسییەی هه‌یه‌ بۆ ناوخۆی هەرێم، بەمەبەستی یەكلاكردنەوەی كێشمەكێشمە سیاسییەكانی ناوخۆ؛ چونكە هەرێمی كوردستان ئێستا لە قۆناغی پۆست-ڕیفراندۆم دەژیت و هەموو ئەگەرەكان لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كراوەیە. بۆیە سەركردایەتیی سیاسیی پارتی، دەبێت ئاگاداربێت لەوەی كە لەم قۆناغە هەستیارەدا هەرێمی كوردستان (نەك حزبی فلان و عیلان) پێویستی بە حكوومەتی زۆرینەی سیاسی هەیە، كە تێیدا حكوومەتێكی گونجاو و هاوتەریب لەگەڵ پەرلەمان هه‌بێت بۆ ئەوەی قۆناغە سیاسییەكە تێ پەڕێنێت، نەك حكوومەتی سازانی نیشتمانی پێك بهێنیت كە بە بیانووی ڕەخنە و ڕای ئازاد، هەموو بابەتە شكۆدارەكانی هەرێم بشكێنێت. لە ئاییندەیشدا مۆدێلی حكوومەتی سازانی نیشتمانی بەم شێوازەی كە لە ساڵانی ڕابردوودا بینیمان، قەت بۆ دۆخی هەرێمی كوردستان ناگونجێت.

لەگەڵ ئەوەیشدا، پرسیارێك دێتە ئاراوە و دەڵێت: بۆچی پارتی بەتایبەت لەم هەڵبژاردنەدا، سەركەوت؟ چونكە دەبوایە شكستی بخواردایە بە هۆی هەموو دەركەوتە نەرێنییەكانی پرۆسەی ڕیفراندۆم، كە "تاقمی 16ی ئۆكتۆبەر" له زۆربەی میدیا و سۆشیال میدیاكاندا ڕەفتاری پارتییان نوقم كردبوو بە هەموو بیرۆكە كلاسیكییەكانی "دژەپارتی".

پێشەكی و پێش هەموو قسەیەك، ڕای من وایه كه باشتره لایەنە دۆڕاوەكانی هەڵبژاردنی عێراقی 2018، بابەتی هەڵبژاردنی كوردستان وەكوو وتارە دووفاقییەكەی خۆیان بۆ ڕیفراندۆم لێ نەكەن؛ چونكە هەڵبژاردن و وادەی هەڵبژاردن مافی گەلە، شان بە شانی ڕیفراندۆم. هەروەها مافی گەل له هەموو حزبەكان گەورەتر و باڵابڵندتره.

بۆ وەڵامی ئەو پرسیارەيش، ڕوانينم بریتییە لەوەی كە زۆرينەی خەڵكی كوردستان، بە دەنگدەر و لایەنگری پارتی و خەڵكی سادەوه، ئەمانەن كە دەنگیان بە پارتی دیموكراتی كوردستان داوە؛ هەر ئەمانەیشن كە بڕبڕەی پشتی بەردەوامیی خەبات و چالاكیی سیاسیی ئەم حزبەن. بۆیە دەكرێت بڵێین كە زۆر پێویستە پارتی، دووبارە بگەڕێتەوە بۆ ناسنامە و شوناسە ڕەسەنەكەی خۆی كە لە 16ی ئابی 1946 لەسەر بناغەی دامەزرا و بنیات نرا، كه‌ بریتییە لە: "دیموكراسی" و "سەربەخۆیی" و "خۆنەچەماندن"؛ چى لەسەر ئاستی كۆمەڵایەتی، چى لەسەر ئاستی سیاسی بێت. لەم بارەیەوە دەبینین پارتی لە یەكێك لە كارەكتەرەكانی ڕۆمانی "حەرافیش" ده‌چێت، كە بە باشترین ڕۆمانى ڕۆماننووسى میسری "نەجیب مەحفووز" هەژماردەكرێت، كە لە ساڵی 1977 بڵاوی كردەوە و، لە ساڵی 1994 بۆ سه‌ر زمانی ئینگلیزی وەرگێڕدرا. لە ڕۆمانی "حەرافیش"دا، كە ڕۆڵی "فوتوە: واتا مەردایەتی" پراكتیزە دەكرێت، بە ڕستەیەكی مەحفووزانە، مەرد ئەو كەسەیە كە لایەنگری هەژار و زەحمەتكێشانه لە دژی ستەمكار و بەهێزەكان؛ بە شێوەیەك كە بۆ بەرژەوەندیی خەڵكی سادە باج له‌ بەهێزەكان وەردەگرێت؛ بۆ ئەو كەسانەی كە بێكەسن و هیچیان نییە، تەنیا قووتی ڕۆژانەیان نەبێت. بۆیە "حەرافیشەكان" كە بەردەوام بەرگری لە "فوتوە" دەكه‌ن و، له شەڕی دژی داعش هاوسنووری راستەقینەی "فوتوه" دەبن و لە هەڵبژاردنەكانيشدا دەنگی پێ دەدەن، ئەوا لەبەر ئەوەی ئەم زۆرینە "بێكەسە" بەرگری لە خۆیان و ئاوات و ئامانجە گشتییەكانیان دەكەن كە لەگەڵ بازنەی هزر و كردەوەكانی "پارتی دیموكراتی كوردستان"دا ئاوێتە بووە. ئەو "بێكەسانەن" كە پیربوون لە نێو رەنجدان و زەحمەتییەكانی ژیاندا و لە پێناو كەرامەت و ئازادى دەژین. جا ئێستا كێشەی ڕاستەقینەی پارتی ئەوەیە كە دواى هەڵبژاردنی كوردستان: ئایا لەگەڵ كێ‌ و دژی كێ‌ دەوستێت؟ ئایا لەگەڵ "حەرافیش و بێكەسەكان"، یان لەگەڵ "بازرگان و مشەخۆرەكان" دەبێت؟

بۆیە، ئەنجامدانی ئەم هەڵبژاردنە بۆ پارتی و هەرێمی كوردستان بەمەبەستی دووبارە لەدایكبوونەوە زۆر پێویستە؛ چى بۆ پارتی، چى بۆ سيستەمى سياسیى كوردستان. بەهەر حاڵ، بۆ ئەم ئاواته مەزن و پیرۆزە، خودی پارتی پێویستیی به میكانیزمێكی نوێ‌ و بابەتییانە هه‌یه‌ بۆ دەستنیشاكردنی پێشوەختەی كاندیدەكانی بۆ هەڵبژاردنە گشتییەكان. ئەمەیش دەكرێت بەم شێوەی خوارەوە باس بكرێت:

یەكەم- دیاریكردنی بناغە هزرییەكەی كاندیدبوون، لە ڕێگەی نووسینی پرەنسیپ و ئیتیكەكان (Ethics) پرۆسەی كاندیدبوون. بۆ نموونە، پێوسته کاندیدەكان لەوه هۆشیار بكرێنەوە که له کاتی بانگەشەی هەڵبژاردندا دژایەتیی یەکتری و ناوزڕاندنی یەکتری نەکەن. چونکه چى دەنگدەرەكان و چى کاندیدەكان هەموویان بۆ  سەرخستنی لیستەكه کار دەکەن؛ لەبەر ئەوەی دژایەتیی کاندیدەكان لەگەڵ یەکتریدا زۆر جار دەبێته هۆی کەمکردنی دەنگی پارتی.

دووەم- چوارچێوەكردنی مەرجە تایبەتەكانی پارتی بۆ كەسی كاندیدكراو. به ماناى ئەوەى پێوەرێكی ناوخۆيیى حزبیی ڕوون و ئاشكرا بۆ دەستنیشانكردنی "كاندید" دابنرێت، كە ئەم خەسلەت و پێوەرانه تەنیا لە لای "كاندید" هەیه و لەلای ئەندامەكانی تری حزب نییە یان لاوازه.

سێیەم- پێویسته ڕێژەیەكی بەرچاو لە کاندیدەكانی پارتی لە ئەندامانی سەرکردایەتی بن؛ لەلایەك بۆ مەبەستی تێكەڵ و ئاوێتەكردنی خودی ئەنجومەنی سەركردایەتی لەگەڵ جەماوەر و پرۆسەی كاندیدبوون و كاندیدەكان بۆ نزیككردنەوەی نەوە كۆمەڵایەتییەكان و كەمكردنەوەی ئەو دابڕانە كۆمەڵایەتی و سياسييه كە پێشتر باسمان كرد، لەلایەكى تر ئەم تێكەڵكردنە دەبێتە هۆی بەهێزكردنی كوتلە پەرلەمانییەكەی پارتی بەتايبەتى و، دەزگه‌ی پەرلەمانى كوردستان بەگشتی. چونكە زۆرجار بۆ هه‌ندێک بڕیاڕ لەناو پەرلەمان، دەبێ بگەڕێنەوه بۆ سەرکردایەتی، بەڵام ئەگەر زۆرێک له خودی پەرلەمانتارانمان ئەندامانی سەرکردایەتی بن، ئەوا هه‌ندێک بریاڕ و ڕاسپاردەی پێویست لەوێدەدرێت. سەربارى ئەوەى خودی پەرلەمانتارەكان "سەركردەیان" دەبێت و ئاراستە و جووڵەكانیان گونجاوتر دەبێت، چى لەگەڵ ئەندامانی هاوڕەنگ، چى لەگەڵ ئەندامەكانی تر.

چوارەم- دەشێت میكانیزمێك بەكار بهێنرێت كە پەیوەندیدار بێت بە "دیاریكردنی كاندیدەكان لە ڕێگەی هەڵبژاردنی حزبی": واتا كاندیدەكان پێشوەختە بە هەڵبژاردنی گشتگیری ناوخۆییی حزبی دەربچن، بۆ ئەوەی دەنگی زۆرینەی خەڵك له ڕۆژی دەنگدانی گشتیدا مسۆگەر بكەن. ئەگینا پرۆسەی كاندیدكردن هەردەم ڕووبەڕووی نابابەتیبوون دەبێته‌وه‌؛ واتا فاكتەری "حەز و ویستی ئەم و ئەو". به مانايەكى ڕوونتر، پارتى پێويستى بەوه هەيه کەسانی وا دابنێ که نە حزب و نە کادیر و جەماوەری پارتی، زۆر پێوه‌یان ماندوو و خەریک نه‌بن تا دەردەچن؛ ئەگینا زۆر جار هەندێک کەس چونكە بەپێی پێوەری "حەز و ویستی ئەم و ئەو" وەک ئەمری واقعی (ساختە)ى لێ دێت، واتا دەبێتە بارێكی قورسی سەپێنراو بەسەر ئەندامانی پارتیدا؛ بە شێوەیەك كە خودی ڕێكخستن و ئۆرگانەكان زۆر هەوڵی ماددى و مەعنەویى بۆ دەدەن و دەریش ناچێت.