پێشەكی

بەپێی بنەما دەستوورییەكان، سیستەمی دەوڵەتی عێراق لە ڕووی سیاسی و كارگێڕییەوە سیستەمێكی لامەركەزی (ناسانتراڵ)ە؛ هەر بۆیە گشت ئەو یاسا و ڕێنمایییانەی لە پەرلەمانی عێراقەوە دەردەچن، دەبێ بە ئاراستەی پتەوكردنی ئەو لامەركەزییەتە دەربچن. بەو واتایه‌ی كه‌ دەرچوونی هەر ڕێنمایی و یاسایەك مەركەزییەت بەهێز بكات، پێچەوانەی دەستوور دەبێتەوە. گرنگترین یاسا لەو بوارە دەرچووبێ، یاسای ئه‌و پارێزگایانەی كە لە هەرێمێكدا ڕێك نەخراون (ژمارە 21ی ساڵی 2008) بوو. یاساكە زۆر بەڕوونی ئاماژە بەو هۆكارانە دەكات كە بوونە هۆی دەرچوونی ئەو یاسایە. بە لەبەرچاوگرتنی ئەو هەموو پسپۆری و دەسەڵاتە فراوانانەی كە دەستووری كۆماری عێراق بە پارێزگاكانی داوە، هەروەها بۆ دەوڵەمەندكردنی ئەو تەشریعاتانەی تایبەتن بە گۆڕینی باری دەوڵەت لە دەوڵەتێكی سادەوە بۆ دەوڵەتێكی فیدراڵی، ئەو یاسایە دەرچوو. ئەوەی ئێمە لێرەدا مەبەستمانە تیشكی بخەینە سەر، ئەنجومەنی پارێزگاكانە؛ كە لە یاساكەدا بەهەستیارییەوە گرنگییەكی زۆری پێ دراوە. بۆ ئەم مەبەستەیش پرەنسیپی هەڵبژاردنی بۆ پێكهێنانی ئەو ئەنجومەنانە دیاری كردووە.

هەڵبژاردنی خۆجێیی و پرۆسەی دیموكراسی

ئەستەمە بتوانین جگە لە سیستەمی دیموكراتی، درك بە بیرۆكەی لامەركەزییەتی ئیداری لە سیستەمێكی سیاسیدا بكەین؛ ئەمەیش بەو واتایەی كرۆكی ڕاستەقینەی لامەركەزییەت بەدی نایەت ئەگەر هاووڵاتیان نوێنەری خۆیان هەڵنەبژێرن. بە مانایەكی دیكە، دەكرێ بگوترێ گرتنەبەری شێوازی لامەركەزییەتی ئیداری، یەكێكە لە هەنگاوەكانی جێبەجێكردنی سیستەمی دیموكراتی. هەردووكیان ئامانج لێی بریتییە لە بەشداریكردنی خەڵكی لە بەڕێوەبردنی كاروباری گشتی. لامەركەزییەتی ئیداری، پێویستییەكی دیموكراتییە. تەنانەت دیموكراتییەتی سیاسی، سیستەمێكی وشك و بێبەرهەم دەبێت ئەگەر لامەركەزییەتی ئیداریی لەگەڵ نەبێت، چونكە گرنگیدانی هاووڵاتی بە كاروباری گشتی، لقێكە لە گرنگیدانی هاووڵاتی بە كاروباری ناوچەیی. بۆیە دەستوورە دیموكراتییەكان هەمیشە لامەركەزییەتی ئیداری جێگیر دەكەن. ئەگەر میللەت لە ڕێگەی پەرلەمانەوە چاودێریی كاروباری گشتی بكات، ئەوا لە ڕێگەی ده‌سته‌ی لامەركەزییەوە سەرپەرشتیی بەرژوەندییە لۆكاڵییەكانی دەكات. هەڵبژاردنی ئەندامان، یەكێكە لە فاكتەرەكانی بەدیموكراتبوونی لامەركەزییەتی ئیداری. دەتوانرێت بگوترێت لامەركەزییەتی ئیداری شێوەیەكی هاوتەریبی هەیە كە لەگەڵ ئاراستەی دیموكراتی دەگونجێت. بەو مانایەی كە ئەگەر هەرچەندە قەبارەی لامەركەزییەتەكە گەورەتر بێت و سنووری ئەو دەسەڵاتانەی بۆ ئاستی خوارەوە شۆڕ دەبنەوە، فراوانتر ببێت، ئەوەندە قەبارەی دیموكراتییەكە زیاتر دەبێت و سنوورێكی بەرفراوانتری دەبێت؛ پێچەوانەكەیشی بە هەمان شێوە. بە شێوەیەك ئەو دەوڵەتانەی كه‌ سیستەمێكی دیموكراتییان تێدایه‌، لامەركەزییەتی ئیداری بنەمایە و شتێكی بنەڕەتییە و، مەركەزییەت لە هەندێ بواریش ئەگەر هەبێت، شتێكی ڕیزپه‌ڕه‌. سەرەكیترین ڕەگەزی دیموكراسی، كە دەشێ لە لامەركەزییەتی ئیداریدا بەدی بكرێت، بوونی هەڵبژاردنی ئەندامانی ئەنجومەنە خۆجێیییەكانە.

لەم بوارەدا یاسادانه‌ری عێراقی بۆ دیاریكردنی ئەندامانی ئەنجومەنی پارێزگاكان، پشتی بە هەڵبژاردن بەستووە. بۆ ئەم مەبەستەیش یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگا و قەزا و ناحیەكان دەرچوو. بەپێی ئەم یاسایە، هەر كەسێ مەرجی یاساییی تێدا بێت، بەبێ جیاوازیكردن لە نێوان ڕەگەز و نەتەوە و مەزهەب و ئایین و بۆچوونە جیاوازەكان، مافی خۆپاڵاوتنی هەیە. دەنگدەر مافی ئه‌وه‌ی هه‌یه‌ بە شێوەیەكی ئازاد و ڕاستەوخۆ و نهێنی، ده‌نگ بدات. هەروەها وەك هەر هەڵبژاردنێكی دیكە لە عێراق، هەوڵ دراوە تایبەتمەندی بدرێتە ئافرەت و، كۆتای ئافرەت ئاماژەی پێ كراوە. لە دەستوور و یاسا كارپێكراوەكان، ئەنجومەنی پارێزگا وەك ئەنجومەنێكی هەڵبژێردراو تیشكی زۆری خراوەتە سەر؛ بە هۆی ئەوەی بوونی ئەو ئەنجومەنە پەیوەستە بە بەرجەستەكردنی دیموكراتییەتی كارگێڕی و، دەرخستەی سروشتە دیموكراتییەكەی لامەركەزییەتی ئیدارییە. بە واتای ئەوەی ڕۆڵی ئەنجومەن، كە هەڵبژێردراوی ڕاستەوخۆی خەڵكە، لە بەڕێوەبردنی یەكە كارگێڕییەكاندا چەندە. بەپێی یاسا، ئەنجومەنی پارێزگا چەند پسپۆرییه‌كی فرەڕەهەندی لە بوارەكانی جێبەجێكردن، یاسادانان و چاودێریدا هەیە. یاسای پارێزگاكان تایبەتمەندییەكی زیاتری بە ئەنجومەنی پارێزگا، بەتایبەتی لە بواری یاساداناندا، داوە. ئەنجومەن، دەسەڵاتی دەركردنی یاسادانانی خۆجێیی و سیستەم و ڕێنماییی هەیە بۆ ئەوەی بتوانێ كارەكانی بەپێی پرەنسیپی لامەركەزییەتی ئیداری بەڕێوە ببات؛ بە مەرجێك، نابێت لەگەڵ دەستوور و یاسا فیدراڵییەكان پێچەوانە ببێتەوە.

سەرەڕای دەركردنی یاسای ئەنجومەنی پارێزگاكان، كە لە ڕێگەی گواستنەوەی دیموكراتییانەی كۆمەڵگەی عێراقیدا هەنگاوێكی گرنگ بوو، كەچی هێشتا ڕۆڵی دەستە مەركەزییەكان (پەرلەمان و ئەنجومەنی وەزیران) بە شێوەیەكە دەتوانێت دەست وەربداتە كاروبارەكانی پارێزگاكان: له‌ڕێگه‌ی له‌كارلادانی ده‌سته‌ی جێبەجێكاری پارێزگاكان، تا هەڵوەشانەوەی ئەنجومەنی خۆجێیەتی، كە لە لایەن دانیشتووانە خۆجێیییەكانەوە هەڵبژێردراون.

هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق 2017

ئێستا ئێمە لە بەردەم خولێكی دیكەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنە خۆجێیییەكانین. هەر هەڵبژاردنێكیش پێویستیی بە هەندێ ڕێكاری یاساییی پێشوەخت هەیە، بۆ ئەوەی وەك سیستەمێك، بۆ چۆنیەتیی ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكە وەربگیرێت. لە ڕووی یاسایییەوە ئەمە پێی دەگوترێت "سیستەمەكانی هەڵبژاردن". زۆر جار دەستوەردان لەم سیستەمانە، بە فێڵێكی پێشوەخت لە پرۆسەی هەڵبژاردندا دادەنرێت. بە شێوەیەك شێوازی ئەم سیستەمانە، بەپێی داڕشتنەكەی، دەشێ لە بەرژەوەندیی هەندێ لایەن بێت. بۆ نموونە دیاریكردنی شێوازی "لیستی كراوە" و "لیستی داخراو"، جۆرێك كاریگەریی لەسەر دەنگی دەنگدەران و دەرەنجامەكان، یان شێوازی دابەشكردنی دەنگەكان بەسەر كورسییەكانی ئەنجومەندا هەیە. ئەمەیش بۆ ئەوەیە پارێزگاری لە دەنگی لیستە گەورەكان بكرێت و، ڕێگری لە گەیشتنی لیستە بچووكەكان بە ئەنجومەن، بكات. جۆرێكی دیكەی دەستێوردانی پێشوەخت لە ئەنجامی هەڵبژاردنەكان، بریتییە لە چۆنیەتیی دیاریكردنی بازنەكانی هەڵبژاردن.

ئەم شێوازە، لە هەڵبژاردنی خولەكانی پێشووی ئەنجومەنی پارێزگاكاندا زۆرترین كاریگەریی لەسەر دەرەنجامی هەڵبژاردنەكان هەبووە، بەتایبەت بۆ كەمینەكان. بە شێوەیەك كە دەسەڵاتدارانی ناوەندی، بۆ نەگەیشتنی كەمینەكان بە ئەنجومەنەكان، بازنەكانی هەڵبژاردنیان فراوان كرد. ئێستایش كە لە سەروبەندی داڕشتنی ئەو سیستەمانەداین، پێویستە بەهەستیارییەوە مامەڵەی لەگەڵ بكرێت. نوێترین پرۆژە كه‌ بۆ ئەم مەبەستە پێشكەشی پەرلەمانی عێراقی كرابێت، لە ڕووی سیاسی و یاسایییەوە شوێنی هەڵوەستەلەسەركردنە. بەتایبەت بۆ پێكهاتەی كورد، كە تاوەكوو ئێستا ململانێكانی نێوان هەرێمی كوردستان و حكوومەتی ناوەندی لەسەر ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم یەكلا نەبۆتەوە؛ لە كاتێكدا گەورەترین هەڕەشە بۆ سەر هەرێمی كوردستان دوای لەناوچوونی دەوڵەتی ئیسلامی داعش، پرسی خاكی هەرێمە.

بە پێداچوونەوەیەكی خێرا بەو پرۆژە یاسایه‌ی بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان خراوەتەوە بەردەم پەرلەمانی عێراقی، چەند تێبینییەك دروست دەبێت، كە دەكرێ بەرنامەی سیاسیی داڕێژراوی بۆ كرابێت. گرنگترین ئەو تێبینییانەی لەسەر ئەو سیستەمە هەیە، بریتین لە:

1/ لیستی كراوە وەك میكانیزمێك دیاری كراوە بۆ ئەوەی پشتی پێ ببەسترێت؛ كە ئەوە خۆی شوێنی تێبنییەكەیە، چونكە لە ڕێگەی ئەو شێوازەوە كۆمەڵێك كەس دەگەنە ئەنجومەن، كە توانستی باشیان نییە.  لە لایەكی دیكەوە كۆمیسیۆن بە هۆی بوونی جەنگ و ناسەقامگیریی ئەمنییەوە، تا ئێستا هیچ وردبینییەكی بۆ شێوازی دیاریكردنی لیست و كیانە سیاسییەكان نەكردووە. جگە لەوەیش لەو ماوە كەمەی بۆ هەڵبژاردنەكە ماوە، ناتوانرێت لە ڕووی مەیدانییەوە ئامادەكاریی تەواو بكرێت، بەتایبەت هێشتا هەندێ ناوچە لە دەستی داعش ماونەتەوە، یان هێشتا خەڵكەكەی، دوای ڕزگاركردنیان لە دەستی داعش، نەگەڕاونەتەوە شوێنی خۆیان.

2/ یەكێك لە هەڵە زۆر باوەكانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنە خۆجێیییەكان لە هەموو خولەكان، بریتییە لە فراوانكردنی بازنەی هەڵبژاردن و درێژكردنەوەی بۆ دەرەوەی سنووری پارێزگاكان. یەكێ لە تایبەتمەندییەكانی هەڵبژاردنە خۆجێیییەكان بریتییە لە ڕەنگدانەوەی ویست و ئارەزووی خەڵكە خۆجێیییەكە لە پێكهێنانی ئەنجومەنە خۆجێیییەكان. ئەوەی لە دەرەوەی ئەو ژینگە خۆجێیییە ژیان بەسەر ببات، نازانێ ویست و ئارەزووی خەڵكی ئەو ناوچەیە لە ڕووی بەڕێوەبردن و خزمەتگوزارییەوە چییە. بۆیە ئەمە هەڵەیەكی مەبەستدارە بۆ ئەوەی ڕێژە و ئەنجامی دەنگەكان بە ئاراستەیەكی دیاریكراودا ببەن.

3/ گەورەترین تێبینی، لەسەر پرسی كەركووكە. تا ئێستایش وا بڕیارە ئەو هەڵبژاردنە لە پارێزگای كەركووك ئەنجام نەدرێت. جیاكردنەوەی كەركووك لەو پرۆسەیە بە بیانووی نەبوونی زەمینەی لەبار بۆ هەڵبژاردن، چەندین مەبەستی لە پشتەوەیە. یەكێ لەوانە جیاكردنەوەی سیاسییانەی كەركووكە لە كۆی پارێزگاكانی عێراق، بۆ ئەوەی لە ڕێگەی هەڵبژاردنەوە، بۆ هیچ یەكێ لە پێكهاتەكانی عێراق نەبێت. دەسەڵاتدارانی عێراقی لایان ڕوونە كە ئێستا لایەنی كوردی دەنگی زۆرینەی كەركووكییەكان بەدەست دینێت؛ بۆیە بۆ ئەنجامنەدانی ئەو هەڵبژاردنە، هەموو ڕێگرییەك دەكەن. لێرەدا پرسیارێكی گرنگ دێتە پێشەوە: ئایا ئەگەر كەركووك دۆخێكی لەباری بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگا نەبێت، بۆچی لەبارە بۆ ئەوەی خەڵكی پارێزگاكانی دیكەی عێراق لە كەركووكەوە ئەنجومەنی پارێزگاكانیان هەڵبژێرن؟ لە لایەكی دیكەوە بەسیاسیكردنی پرسی كەركووك، پاشەكشەیەكی بەرچاوی لامەركەزییەتی ئیدارییە لە عێراقی فیدراڵدا. چونكە بەسیاسیكردنی پرسە كارگێڕییەكان، هەڵوێستی دەسەڵاتی ناوەندی بەرامبەر دەسەڵاتە خۆجێیییەكان بەهێز دەكات.

4/ پاشەكشەی پرۆسەی دیموكراسی. ئامانجی سەرەكیی پرۆسەی دیموكراسی و هەڵبژاردن بریتییە لە كەمكردنەوەی قەبارەی كێشە و ململانێكان. بەڵام هەر كاتێك هەڵبژاردن كێشە و ئاڵۆزییەكی گەورەتری دروست كرد، ئەوا دەبێتە فاكتەرێك بۆ پاشەكشەی پرۆسەی دیموكراسی. ئەنجامدانی هەڵبژاردن لەو پارێزگایانەی كە هێشتا كێشە و ململانێیەكی مەزهەبیی قووڵیان تێدایە، قەبارەی ناكۆكییەكان گەورەتر دەكات و ئەو ناوچانە بەرەو قەیرانی قووڵتر دەبات، لە بری ئەوەی خزمەتگوزاری بۆ ئەو ناوچانە بگەڕێنێتەوە.