ڕۆشنبیریی سیاسی، بەشێكە لە ڕۆشنبیریی گشتیی كۆمەڵگە ‌و یەكێكە لە ئامرازە سەرەكییەكانی كار ‌و چالاكیی سیاسی ‌و، پێوەرێكە بۆ پێگەیاندنی سیاسی و، كاریگەریی‌ لەسەر ئاستی بەشداریی سیاسیی هاووڵاتیان لە دەوڵەت‌ و كۆمەڵ ‌و حزب ‌و ڕیكخراو ‌و یەكە جۆربەجۆرەكاندا هەیە. ئەم وتارەمان تەرخان دەكەین بۆ قسەكردنێكی ئەكادیمی ‌و جددی لەسەر ڕەهەند، جۆر، ئەرك و پێكهاتەی ڕۆشنبیریی سیاسی و، ئاوڕدانەوەیەكی زانستییانەیە لەمەڕ ئەم پرسانە لە چەند تەوەرێكدا.

تەوەری یەكەم: ڕەهەندەكانی ڕۆشنبیریی سیاسی

ڕۆشنبیریی سیاسی، پرسێكی فرەڕەهەند ‌و گشتگیرە، بەڵام ئێمە لێرەدا بە شێوەیەكی گشتی دەتوانین سێ‌ جۆر لە ڕەهەندی ڕۆشنبیریی سیاسی دەستنیشان بكەین، لەوانە:

١- ڕەهەندی مەعریفی: مەبەست لەم جۆرە ڕەهەندە مەودای ئەو زانیارییانەیە كە تاك دەربارەی بابەت ‌و مەبەستە سیاسییەكان هەیەتی، واتە ڕۆشنبیریی سیاسی، كۆمەڵێك زانیاری دەربارەی سیستەمی سیاسی لەخۆ دەگرێت ‌و، لەم ڕوەوە كۆمەڵێ‌ مەعریفەی هەیە؛ لە هەمان كاتیشدا هەر تاكێك زانیاریی ‌ورد ‌و جیاوازی بۆ دیاردە سیاسییەكان هەیە، بە جۆرێك كە تاكەكان بە زانیاریی جیاوازەوە دەپرسن دامەزراوە سیاسییەكانی ‌وڵاتەكەی چین ‌و كامانەن؟ كێن ئەو كەسانەی كە دەسەڵاتی ڕاستەقینەیان لایە و ڕۆڵ دەگێڕن؟ كەواتە ڕەهەندی مەعریفی، سەرجەم ئەو زانیارییانە دەگرێتەوە كە بۆ ناسینی دیاردە سیاسییە جۆربەجۆرەكانی كۆمەڵگەكەی، لای تاك كۆ بۆتەوە.

٢- ڕەهەندی سۆزگەرایی: هەرچەندە ئەم ڕەهەندە لەچاو ڕەهەندی مه‌عریفی، كەمتر ڕوونە، بەڵام گرنگییه‌كه‌ی بۆ دیاریكردنی هەڵوێستی سیاسی، لەو كەمتر نییە؛ كە تیایدا یان هەستێكی عاتیفیی سەرسامبوون بە سیستەمی سیاسی دێتە دی، یان ڕقلێبوون ‌و ڕەتكردنەوە ‌و بەهەند‌وەرنەگرتنی كاروباری دامەزراوەكان ‌و ڕووداو ‌و دیاردە سیاسییەكان، لەسەر بنەمای سۆز ‌و هەستی تاك بەرامبەر دامەزراوە سیاسییەكان، دێتە پێش.

٣- ڕەهەندی هەڵسەنگاندن: ئەم ڕەهەندە بڕیارە گرنگەكان لەبارەی دیاردە سیاسییەكان لەخۆ دەگرێ‌، كە هەر تاكێك ژیانی سیاسی ‌لەسەر بنەمای هەڵسەنگاندن هەڵدەسەنگێنێ، كە دواجار بڕیار دەدات بە قبووڵكردن ‌و بڕواپێبوون، یان ڕەتكردنەوە و بڕواپێنەبوون.

تەوەری دووەم: جۆرەكانی ڕۆشنبیریی سیاسی

پۆلێنكردنی شێوە ‌و جۆرەكانی ڕۆشنبیریی سیاسی، گرنگە. لەم نێوەندەدا هەر دوو بیرمەند "گابریل ئەلموند" ‌و "سدنی فربا"، سێ‌ جۆر لە ڕۆشنبیریی سیاسی دەستنیشان دەكەن، بەم شێوەیە:

١- ڕۆشنبیریی سیاسیی سەرەتایی: ئەم جۆرە ڕۆشنبیرییە لەو كۆمەڵگە سەرەتایییانەدا بوونیان هەیە كە گەشەكردنیان لاوازە؛ كە تیایدا ئاراستە ‌و ڕۆڵی هاووڵاتیان بەرامبەر پرسە سیاسییەكان لە ئاستێكی نزمدایە و، كاریگەرییان لەسەر كۆی سیستەمی سیاسی ‌و بەڕێوەبردنی كار ‌و چالاكییەكانی نییە ‌و، ناتوانن لەگەڵ سیاسەتی گشتیدا بن ‌و ڕۆڵێكی چالاكیان هەبێ‌. بەواتایەكی تر، ئەم جۆرە ڕۆشنبیرییە، ناوچەیییە ‌و، ڕۆشنبیرییەكی نیشتمانیی گشتی نییە.

٢- ڕۆشنبیریی سیاسیی پاشكۆیەتی: لەم جۆرە ڕۆشنبیرییەدا هاووڵاتی بە ئاگایە لە سیستەمی سیاسی و زانیاری لەسەری هەیە، وە ئەو كارانەی كە دەیكات، كە جاری ‌وا هەیە تاك كەیفی پێی دەبێ،‌ یان ڕقی لێ دەبێتەوە؛ بەڵام لە ڕاستیدا هەستێكی لاواز ‌و سادەیە بۆ چالاكیی سیاسی، لە هەمان كاتدا دامەزراوەكان بەرامبەر پێداویستییەكانی تاكەكان،‌ وەڵامیان زۆر كەمە. بەم شێوەیە فەرمانلەسەركراوان ئاگایان لە دەسەڵاتی سیاسی دەبێت، بەڵام ناتوانن بەشداریی كارای تێدا بكەن، چونكە باوەڕیان ‌وایە كە هیچ نرخێك بۆ ڕۆڵیان دانانرێت جا بە هۆی دانپێدانەنانی سیستەم بێ‌ بە بەشدارییان، یان دانپێدانان بە لاوازیی توانایان. هەروەها ئەم جۆرە ڕۆشنبیرییە لەو كومەڵگه‌یانەدا هەیە ‌و باوە، كەوا دەستەی بەڕێوەبردنی ‌وڵات هێژموونییه‌كی تەواویان بەسەر زۆربەی كار‌وبارەكانی كۆمەڵگەدا كردووە ‌و، تاكەكانی كۆمەڵگەیش ڕۆڵێكی ئەوتۆیان لە گۆڕین، یان خستنەژێرپرسیاری پرۆسە سیاسییەكاندا نییە، بەڵكوو ملكەچی هەموو بڕیارەكانن ‌و بێدەنگی ‌و ‌وەستاوی، باڵ بەسەر گشت ژیانی سیاسی ‌و ئابووری ‌و كۆمەڵایەتیدا دەكێشێت.

٣- ڕۆشنبیریی سیاسیی بەشداریكردن: ئەم جۆری ڕۆشنبیرییە بەپێچەوانەی هەر دوو جۆری پێشترە كە باسمان كرد. هاووڵاتیان لەم جۆرە ڕۆشنبیرییەدا ‌وای دەبینن كە دەرفەتی بەشدارییان لە ژیانی سیاسی ‌و سیستەمی سیاسیدا زۆرە؛ لەبەر ئەوەی هاووڵاتی لە ئاستێكی بەرزی هۆشمەند ‌و هۆشیاریدایە بەرامبەر كار‌وباری سیاسی و، ڕۆڵی كاریگەر دەگێڕێت ‌و كاریگەریی لەسەر سیستەمی سیاسی دەبێت و، دەتوانێ لە ڕێگەی كار ‌و چالاكیی جۆراوجۆر و چالاكیی كاری سیاسییه‌وه‌ ئەو سیستەمە بگۆڕێ؛ ئەمەیش لە ڕێگه‌ی ئامرازە جۆربەجۆرەكانی بەشداریی سیاسییەوە دەبێت، ‌وەك: هەڵبژاردن، خۆپیشاندان، ناڕەزاییدەربڕین، بەشداری لە حزبی سیاسی ‌و گرووپەكانی گوشار ‌و پێكهێنانی ڕێكخراوی كۆمەڵایەتی ‌و ڕۆشنبیری ‌و كۆمەڵگه‌ی مەدەنی و هتد.

تەوەری سێیەم: ئەركە سەرەكییەكانی ڕۆشنبیریی سیاسی

ڕۆشنبیریی سیاسی، كۆمەڵێك ئەركی سەرەكی لەخۆ دەگرێ‌ كە دەروازەیەك بۆ باسكردن ‌و دەرخستنی زۆرێك لە ئامانجە گشتییەكانی سیستەمی سیاسی دەكاتەوە، تاكوو لە بەدیهێنانی كۆمەڵگەیەكی دیموكراتدا ڕێگه‌خۆشكەر بێ‌. لێرەدا دەكرێت گرنگترین ئەركە سەرەكییەكانی ڕۆشنبیریی سیاسی بەكورتی بەم شێوەیە بخەینە ڕوو:

١- لێكۆڵینەوە ‌و توێژینەوەی ڕۆشنبیریی سیاسی، هاوكاریمان دەكات بۆ ئەوەی لە پێكهاتە ‌و ڕەگەزەكانی بونیادی سیاسی تێ بگەین، كە لە هەموو كۆمەڵگەیەكدا بوونی هەیە.

٢- ڕۆشنبیریی سیاسی، یارمەتیمان دەدات بۆ شیكردنەوەی ئەو پەیوەندییەی كە لە نێوان هاووڵاتی ‌و دەسەڵاتی سیاسیدا هەیە؛ كە لە ڕێگه‌یەوە جۆری ڕۆشنبیری لای جەماوەر ‌و، چاوەڕوانییەكانی جەماوەر لە دەسەڵاتی سیاسی، دەزانرێ‌ و، تاچەند دەسەڵاتی سیاسی، یان حكوومەت، ‌پێداویستی ‌و ئەو ئامانجە سیاسییانەی كە خولیای جەماوەرە، دابین ده‌كات ‌و، ئەو جەماوەرەی كە خاوەن ڕۆشنبیرییەكی سیاسییە دەتوانێ‌ دەسەڵات هان بدات بۆ دەستەبەركردنی پێداویستییەكانیان لە دووتوێی بەشدارییەكی كارا ‌و چالاكی جۆراوجۆر، بەپێچەوانەی ئەو جەماوەرەی كە خاوەن بەشدارییەكی كلاسیكی بەرتەسكە.

٣- یەكێكی تر لە ئەركەكانی ڕۆشنبیریی سیاسی بریتییە لە لێكۆڵینەوەی پرۆسەی بەشداریی سیاسی ‌و چۆنیەتیی بەردەوامی ‌و نوێكردنەوەی. ڕۆشنبیریی سیاسی، ڕەگەزی هەرە سەرەكی ‌و بنچینەییی گەشەپێدانی پرۆسەی بەشداریی سیاسی ‌و پەرەپێدانی سیاسییە، چونكە پرۆسەی نوێبوونەوەی ڕۆشنبیریی سیاسی، هاوكارمان دەبێت لە دروستكردنی جۆرێك لە پاڵنەرایەتی ‌و كار ‌و گەشە ‌و نماكردنی چالاكیی دیموكراتیی كارا لە ژیانی سیاسیدا؛ كە ئەمەیش نایەتە دی ئەگەر لە ڕێگه‌ی ڕۆشنبیری ‌و هۆشیاریی سیاسیی كۆمەڵەوە نەبێت.

٤- دروستكردنی كەسایەتیی نیشتمانی، یەكێكی دیكەیە لە ئەركە سەرەكییەكانی ڕۆشنبیریی سیاسی، واتە ڕۆشنبیریی سیاسی بەشداری دەكات لە بەرەوپێشبردنی ئامراز ‌و ڕێوشوێنەكانی بەشداریی سیاسی، لەم ڕێگەیەشەوە كاریگەریی لە دەركەوتن ‌و دروستكردنی كەسایەتیی نەتەوەیی دەبێت.

٥- دیارە تا ئاستی ڕۆشنبیری، بە مانا گشتی ‌و سیاسییەكەی، بەرز بێت، هاووڵاتی، چاكتر ‌و باشتر دەتوانێت مافە سروشتی ‌و مەدەنی ‌و سیاسییەكانی دەستەبەر بكات ‌و، دەتوانێ‌ ڕۆشنبیرییەكی سیاسیی ئەوتۆ پەیدا بكات كە بە هۆیەوە بتوانێ‌ ئەدای ‌وەزیفە و مافە سیاسییەكانی خۆی بكات ‌وەك: مافەكانی هەڵبژاردن، بەشداریكردن، بوون بە ئەندام لە حزبە سیاسییەكان ‌و رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی، خۆپیشاندان ‌و ناڕەزای دەربڕین و هتد؛ كه‌ هەموو ئەمانە لە دروستكردنی ڕۆحی هاووڵاتیبووندا بەشداری دەكەن، كە خۆی لە چەندین ماف ‌و ئەرك ‌و بەرپرسیارێتیدا دەبینێتەوە بەرامبەر بە كۆمەڵگە ‌و بەشداریكردن لە ژیانی سیاسی ‌و گەشەپێدان ‌و نوێكردنەوەی، بە شێوەیەك كە لەگەڵ ڕەوتی ژیان بگونجێ‌.

٦- ڕۆشنبیریی سیاسی ‌و نوێگەرایی: گومانی تێدا نییە كە پرۆسەی فێركردنی سیاسی بەشێكە لە پێكهاتووەكانی پرۆسەی فێركردن ‌و ڕۆشنبیری ‌و پەروەردەی گشتی، كە تاك كۆششی بۆ دەكات ‌و  سیستەمی سیاسیی پێشكەوتوو جەختی لەسەر دەكات، یان ئەو سیستەمەی كە دەیەوێت كۆمەڵگە بەرەو پێشكەوتن ‌و نوێبوونەوە بەرێت. كەواتە ڕۆشنبیریی سیاسی، بەشداری لە پرۆسەكانی گەشەپێدانی گشتی ‌وەك گەشەی ئابووریی كۆمەڵایەتی ‌و سیاسی دەكات. كەوابێ،‌ ڕۆشنبیریی سیاسی، بۆ گەشەپێدانی هەموو لایەنەكانی تری ژیانی كۆمەڵ بە شێوەیەكی گشتی، گرنگیی هەیە.

ڕۆشنبیریی سیاسی، ‌وەك لە ئەركەكانیدا دەردەكەوێت، لە كایە جۆربەجۆرەكانی كۆمەڵگە بەگشتی ‌و پێكهێنانی بونیادی سیاسی بەتایبەتی، ڕۆڵێكی بەرچاو ‌و كارا دەگێڕێت. بوونی ڕۆشنبیریی سیاسی لە ئاستێكی بەرز لە هەر كۆمەڵگەیەكدا، كەشێكی دیموكرات دەخوڵقێنێت؛ ‌واتە پەیوەندییەكی پتەو ‌و بەهێز لە نێوان ڕۆشنبیریی سیاسی ‌و بەدیهێنانی دیموكراتی لەناو كۆمەڵگەكاندا هەیە ‌و، لە بەرزكردنەوەی پلەی بەشداریی سیاسیی هاووڵاتیاندا كاریگەریی دەبێت.

تەوەری چوارەم: پێكهـاتەكانی ڕۆشنبیریی سیاسی

دەكرێ‌ لێرەدا قسە لەسەر كۆمەڵێك ڕەگەز ‌و بنەمای پێكهێنەری ڕۆشنبیریی سیاسی بكەین؛ جا ئەم بنەمایانە ئەوانە بن كە دەوڵەت پەیڕەویان دەكات ‌و داوایان دەكات _ڕۆشنبیریی فەرمانڕەوایان_، یان ڕۆشنبیریی فه‌رمی ‌و ئەوانە بن كە لە لای تاكەكانی كۆمەڵگە هەیە. بەگشتی ئەمانەی خوارەوە پێكهاتەكانی ڕۆشنبیریی سیاسین:

١- سەرچاوە: ئەمە چوارچێوەی فكری-فەلسەفی، یان سەرچاوەی سەرەكی بۆ كاری سیاسی لەخۆ دەگرێت؛ چونكە ئەم پێكهێنەرە مێژوو تەفسیر دەكات ‌و ئامانج ‌و تێڕوانینەكانی دیاری دەكات ‌و، پاساو بۆ هەڵوێست ‌و ڕفتارەكان دێنێتەوە ‌و، شەرعییەتیش دەبەخشێتە سیستەمەكە.

٢- ئاراستە بەرەو كاری گشتی: ڕووكردنە كاری گشتی ‌و، هەستكردن بە بەرپرسیارێتیی كۆمەڵایەتی بەرامبەر كێشەكانی كۆمەڵگە، یەكێكە لە گرنگترین پێكهاتەكانی ڕۆشنبیریی سیاسی، چونكە ئەم هەستكردنە پاڵ بە هاووڵاتییەوە دەنێت بەرەو مامەڵەكردنێكی ئەرێنی لەگەڵ كێشە ‌و بابەتەكاندا.

٣- ئاراستە بەرەو سیستەمی سیاسی: ڕووكردنە سیستەمی سیاسی ‌و، باوەڕبوون بە پێویستیی لایەنگری بۆی ‌و، هۆگربوونی پێیەوەی، لە پێویستییەكانی هەستكردنە بە هاونیشتیمانیبوون ‌و، ئەو ماف ‌و ئەركانەی كەلێی دەكەونەوە؛ چونكە هەر ڕۆشنبیرییەكی سیاسی، پێویستە بازنەیەكی گشتی بۆ كاری سیاسی دیاری بكات ‌و سنووری نێوان ژیانی گشتی ‌و ژیانی تایبەتی دەستنیشان بكات و، ڕۆشنبیریی سیاسی سوورە لەسەر دیاریكردنی كاری سیاسی لە دەوڵەت ‌و پۆستە سیاسییەكان ‌و، ئەو میكانیزمانەیش بۆ چەسپاندنی ئامانجەكانی دەوڵەت دیاری دەكات؛ لەبەر ئەوەی ئەوە ڕۆشنبیریی سیاسییە كە پشتگیریی سیستەم دەكات ‌و سنوور ‌و چوارچێوەكانی دیاری دەكات ‌و، ئەو زانیارییانەی پێ دەبەخشێت كە لە ‌واقعی ژینگە ‌و تایبەتمەندییەوە بەرهەم دێن ‌و، مانەوەی مسۆگەر دەكەن ‌و دەیپارێزن.

٤- هەستكردن بە ناسنامە: هەستی تاكە بۆ لایەنگریی سیستەمی سیاسی، كە یارمەتی دەدات بۆ شەرعییەتدان بەم سیستەمە؛ هەروەك یارمەتیشی دەدات بۆ مانەوەی ‌و پلاندانان بۆی لە كاتی ڕووبەڕووبوونەوەی قەیرانەكان. لە هەمان كاتدا هەستكردنە بە لایەنگری بۆ نیشتیمان، كە یارمەتیدەرە بۆ گەشەكردنی هەستكردن بە ئەركی نیشتمانی ‌و قبووڵكردنی پابەندییەكان؛ هەر‌وەك چۆن یاریدەدەرە بۆ تێگەیشتن لە ماف ‌و بەشداریكردنی چالاكانە لە پرۆسە سیاسییەكاندا له‌ دووتوێی هاوكاریی دامودەزگه‌ حكوومییەكان ‌و دامەزراوە سیاسییەكان ‌و قبووڵكردنی بڕیارەكانی دەسەڵاتی سیاسی ‌و باوەڕبوون بە ڕۆڵی چالاكانەیان لە گشت بوارەكاندا.