پێشەکى

لە ماوەى ئەم دوو ساڵە و هاوکات لەگەڵ باسکردنى ئامادەسازی بۆ ڕاگەیاندنى دەوڵەتى سەربەخۆ، بابەتى نائامادەییى زەمینەى ئابوورى بۆ ئەو پرۆسەیە و پێویستیى زەمینەسازیى ئابوورى و بەدیهێنانى سەربەخۆییی ئابوورى بەر لە بڕیاردانى سەربەخۆییى سیاسى، بەردەوام یەکێکە لە قسە و باسە گەرمەکان. ئەگەرچى دەکرێت ئەم بابەتە وەک ئاراستەیەکى سیاسى خوێندنەوەى بۆ بکرێت، بەڵام بە هۆى بوونى زەمینەى سەرهەڵدان و برەوى گوتارێکى لەو جۆرە و هەبوونى کاریگەرى لەسەر تاکى کورد، پێویستە بەدواى هۆکارە بابەتییەکانیشیدا بگەڕێین. ئەدەبیاتى سیاسى و ئابووری، خاوەن کەلەپوور و میراتێکى گەورەیە لەبارەى پەیوەندییەکانى ئابوورى و سیاسەت و دەسەڵات و سەروەرى و سەربەخۆیییەوە. سەرەڕاى جیاوازیى جۆراوجۆر لە نێوان دیدى لێکۆڵەر و بیریاران لە وێستگە مێژوویییە جیاجیاکاندا، بەڵام هەرگیز پاڵپشتێکى زانستى و لۆژیکى بۆ دواخستنى پرۆژەى بەدیهێنانى سەربەخۆییى سیاسى بە پاساوى نەبوونى سەربەخۆییى ئابوورى، یان لاوازیى پێگە و تواناى ئابوورییەوە تێدا بەدی ناکرێت؛ وەک ئەوەى ئێستا لە هەرێمى کوردستان برەوى پێ دەدرێت. ئەو تێڕوانینەى ئێستا، پتر پەیوەستە بە نەبوونى ئاگاییى تەواو بە هاوکێشە و پەیوەندییەکانى هەر یەک لە سیاسەت و ئابوورى و دەسەڵات و پەیوەندییان بە سەربەخۆیییەوە لە لایەک و، تێکەڵکردنى چەمکى ئابووریى سەربەخۆ لەگەڵ تواناى خۆبژێوى، بە مانا زۆر سەرەتایییەکەی لە لایەکى ترەوە.

ئابوورى، سیاسەت، دەسەڵات

سیاسەت و دەسەڵات و ئابوورى وەک سیانەیەکى لێکدانەبڕاو لە چوارچێوەى سیستەمى پەیوەندیى بەرکاردا لە گشت قۆناغەکانى مێژووودا ڕۆڵى بەرجەستەیان لە نەخشاندنى ڕێساکانى ژیانى کۆمەڵگه‌کاندا هەبووە؛ لە هەمان کاتیشدا هەمیشە سیستەمى پەیوەندییە کۆمەڵایەتى و سیاسییەکانى ژیانى کۆمەڵگه‌کان لەژێر کاریگەریى گۆڕانى پەیوەندییەکانى ئەو سیانەیه‌دا بووە. واتە، لەم ڕوەوە پەیوەندییەکى دووسەرە هەیە لە نێوان کارلێکى دەسەڵات-سیاسەت- ئابوورى لە لایەک و، سیستەمى ژیان و ڕێساى ڕاگرتنى پەیوەندییەکانى تاک و گەل و کۆمەڵگه‌کان لە لایەکى ترەوە.

 لە ئەدەبیاتى ئابوورى و سیاسیدا بابەتى بایەخدان بە سەربەخۆییى ئابوورى، جێگه‌یەکى دیارى هەیە. هەر لە سەروبەندى دیاریکردنى شەش ڕەگەزەکانى بوونى شار و سەربەخۆیییەکەیەوە لە لایەن ئەرەستۆوە لە کتێبى "سیاسەت"دا، تاکوو گەیشتنە ترۆپکى بایەخپێدانى ئەم چەمکە لە بیرى سیاسیى هاوچەرخ لە دواى پەیماننامەى وێستفالیاوە لە ئەوروپا (1648)، تاکوو قۆناغى دواى ڕووخانى دیوارى بەرلین و هەڵوەشاندنەوەى یەکێتیی سۆڤیەت و پەرەگرتنى شۆڕشى زانیارییەکان و  هاتنەکایەى جیهانگەرایییەوە، بەردەوام بە ڕاددە و شێوەى جۆراوجۆر چەمکى سەربەخۆییى سیاسى و ئابوورى، لە ئارادا بووە.

 ئەوەى لەم نێوەندەدا ناکۆکیى لەسەر نییە، گرنگیى ڕۆڵى هەر یەک لە ئابوورى و سیاسەتە وەک پیکهێنەرى دەسەڵات و پتەوکەرى پایەکانى سەربەخۆیییەکەى؛ بەڵام ئەو پرسیارەى کە پێویستە بەدواى وەڵامەکەیدا بگەڕێین ئەوەیە کە ئایا لە فۆرمى دەوڵەتداریدا، توخمی هەره‌ بنچینەییى پێکهێنەرى دەسەڵات و سەروەرى و سەربەخۆیییەکەی، ئابوورییه،‌ یان سیاسەت؟ بە ماناى ئەوەى: ئایا دەسەڵاتى ئابوورى، شییانى ئەوەى هەیە کە دەسەڵاتێکى بنەڕەتى و باڵا بێت، یان دەسەڵاتى سیاسى؟ بەهەندگرتنى گرنگی و پێگەى هێز و فاکتەرى ئابوورى لە پێکهێنان و کامڵکردن و پتەوکردنى سەربەخۆییى دەسەڵات لە لایەک و، هاوتابوونى چەمکى سیاسەت بە چەمکى دەسەڵات و، وابەستەکردنیان بە  دەوڵەتەوە لەناو بیرى سیاسیى هاوچەرخدا لە لایەکى ترەوە، پێویستیى شەنوکەوکردنێکى زیاتر دێننە ئاراوە. بۆ ئەمەیش، پێویستە لە ڕێگەى وردبوونەوە لە پەیوەندییەکانى سەربەخۆییى ئابوورى و دەسەڵاتى سیاسى و مافی خاوەندارێتی و سیستەمى پەیوەندییەکانەوە، خوێندنەوەى بۆ بکرێت.

سەربەخۆییی ئابوورى لە سایەى سیستەمى پەیوەندییەکاندا

دەرکەوتەکانى واقعى پەیوەندییە سیاسى و کۆمەڵایەتى و ئابوورییەکان لە قۆناغە جیاجیاکانى مێژوودا، ئەوە دەردەخەن کە لەناو سادەترین کۆمەڵگه‌ و دواکەوتووترین قۆناغى مێژووییدا مرۆڤەکان بەپێى سەلیقە و نەریتى بیرکردنەوە و کۆششکردنیان، تا ڕاددەیەک هوشیارییان بە پێگە و ڕۆڵ و بایەخى هەر یەک لە ڕەهەندە ئابوورى و سیاسییەکانى دەسەڵات هەبووە و، هیچ کات جه‌نگى سەربەخۆییى ئابوورییان، بە دابڕاوى لە جه‌نگى سەربەخۆییى سیاسى نەکردووە، وەک ئەوەى کە هیچ کاتێکیش دەسەڵاتى سیاسى، لایەنى ئابوریى وەلا نەناوە؛ ئەگەر وەک دۆخێکى بەدەر لە ئەزموونکارییش گریمانەى هەڵوێستێکى لەو جۆرە بکەین و لە ڕووى لۆژیکەوە هەڵسەنگاندنى بۆ بکەین، ئەوا دەتوانین بڵێین هیچ کات بە دەرەنجامێکى ئەرێنى نەگەیشتووە.

لە مێژوودا کۆیلەکان بەر لە گۆڕینى پەیوەندییە سیاسى و کۆمەڵایەتییەکانیان لەگەڵ سەردارەکانیان و بەدەستهێنانى ئازادى، هەرگیز نەیانتوانیوە بە سەربەخۆییى ئابوورى و تەواوى مافە ئابوورییەکانیان بگەن. کاتێک ئازادى نەبێت، نەک هەر خاوەندارێتیی سامانى ئابوورى و مافی بەکارهێنان و سوودلێوەرگرتنى بوونى نییە، بەڵکوو ژێردەستەکان خاوەنى خودى خۆیشیان نابن.

دەکرێ لە دۆخێکى تایبەتدا کۆیلەکان لە سایەى سیستەمى کۆیلایەتى و، ڕەنجبەرەکان لە سایەى سیستەمى دەرەبەگایەتى و، ژێردەستەکان لە سایەى سیستەمى داگیرکاریدا لە ئەنجامى کۆششیاندا هەندێ مافی سەرەتایى و سنووردارى ئابوورییان بە ڕاددەی پێویستى مانەوە و ڕاگرتنى سیستەمى باوى پەیوەندییەکان بۆ دەستەبەر کرابێت، بەڵام بەر لە هەڵوەشاندنەوەى سیستەمى پەیوەندییەکان، نە بە تەواوى مافەکانیان گەیشتوون و، نە لە ڕەهەندە ئابوورییەکەیشەوە  بوونەتە خاوەنى سەربەخۆیى. ئەمە بۆ گەلانى ژێردەستى دەوڵەتانى داگیرکەریش ڕاستە.

زۆر جار ڕژێمە داگیرکەرەکان وەک وەڵامدانەوەى بەشێک لە داواکارى و کۆششى گەلانى ژێردەستە، هەندێ مافى سەرەتایى و سنوورداریان لە ڕووى ئابوورییەوە بۆ فەراهەم کردوون؛ ئەوەیش لە پێناوى مانەوەى سیستەمى باوى پەیوەندییەکان و بەردەوامیدان بە دۆخى داگیرکاریدا. بەڵام تاکوو ئەو دەمەى سیستەمى پەیوەندییەکان لە چوارچێوەى دۆخى داگیرکارى و هاوکێشەى سەردەست و بندەستدا بە شێوازى جۆراوجۆر بەردەوام بووبێت، گەلانى ژێردەستە نەک هەر نەبوونه‌تە خاوەنى سەربەخۆییى ئابوورى، بەڵکوو خاوەندارێتییان بۆ سامان و ئابوورییەکەیشیان بەپێى لۆژیکى ئابوورى و فەلسەفەى یاسا، بەناکامڵى و لەژێر پرسیار و گوماندا ماوەتەوە.

دەسەڵاتى سیاسى، مافى خاوەندارێتیی سامان، سەربەخۆییی ئابوورى

سەربەخۆییى ئابوورى بە واتاى سەربەخۆیى و سەروەریى دەوڵەت دێت لە بەکارهێنان و پێشخستن و پەرەپێدانى سامانە ئابوورییەکان و سوودلێوەرگرتنیان بەپێی خواست و بەرژەوەندیى نیشتنمانى، بەدەر لە ملکەچبوون بۆ فەرمان و دەستێوەردان و کاریگەریى هێز و لایەنى دەرەکى. لەبەر ئەوەى سروشتى سامانە ئابوورییەکان وایە کە، تەنیا لە ڕێگەى ڕکێفکردن و گۆڕین و بەکارهێنانەوە دەبنە کاڵاى خاوەن بەهاى ئابوورى؛ واتە بەئابووریکردن و سوودوەرگرتن لە زۆرینەى سەرچاوە و سامانە ئابوورییەکان، هەمیشە وابەستەى بڕیار و پلانى ئابوورى و پرۆسێسەکانى سەرمایەگوزارى و بەرهەمهێنان و ئاڵوگۆڕ و بەکاربردنە. هەر بۆیە لە سایەى نەبوونى ئازادى و ئیرادە و سەربەخۆییى پێویست بۆ سەرپێخستن و سەرخستنى ئەم پرۆسانە لە خزمەتى بەرژەوەندیى ئابووریى نیشتمانیدا، تەماگرتن (هیوای گەیشتن) بە سەربەخۆییى ئابوورى و پەرەپێدان، مانایەکى نییە!

لە نێوان بەئابووریبوونى سامان و مافی خاوەندارێتی و سەروەریی سیاسى و سەربەخۆییى ئابووریدا پەیوەندییەکى توندوتۆڵ هەیە، چونکە تەنیا بوونى سامان و سەرچاوەى ئابوورى، دەستەبەرکەرى هێزى ئابوورى و بەدیهێنەرى سەربەخۆیى نییە. هیچ خاوەندارێتییه‌كیش بەبێ بوونى مافی بەکارهێنان و سوودلێوەرگرتنى تەواو لە سامانەکە ماناى نییە و، ئەوەى مانا بە خاوەندارێتیی سامان دەدات، بوونى سەروەرى و مافی تەواوى بڕیاردانە لە سامانەکان و مامەڵەکردنى ئابوورییانەیە لەگەڵیان لە ڕێگەى پلان و سیاسەتە ئابوورییە جۆراوجۆرەکانەوە لە بەرژەوەندیى ئابووریى نیشتمانى؛ بێ گومان ئەمەیش تەنیا بە بوونى سەروەرى و سەربەخۆییى سیاسی مەیسەر دەبێت. هەر ئەمەیشە، پێگەى دەسەڵاتى سیاسیى دەوڵەتى گەیاندووەتە ئەو ئاستەى کە، وەک لە هزرى سیاسیى هاوچەرخدا پێناسەى دەکرێت، باڵاترین و ڕەسەنترین دەسەڵاتە و لە هیچ دەسەڵاتێکى ترەوە سەرچاوە ناگرێت، بەڵکوو دەسەڵاتەکانى تر لەوەوە سەرچاوە دەگرن. هەروەها دەسەڵاتى سیاسى لەناو دەوڵەتدا وا جیا دەکرێتەوە کە دەسەڵاتێکى گشتگیرە و، گشت بوارەکانى ژیان لەناو دەوڵەتدا دەگرێتەوە؛ بەپێچەوانەى دەسەڵاتەکانى ترەوە کە بایەخ بە ڕێکخستنى لایەنێک، یان چەند لایەنێکى ژیانى تاک و کۆمەڵگه‌ دەدەن.

هەرێمى کوردستان: سەربەخۆییی سیاسى، یان سەربەخۆییى ئابوورى

گەلى کورد لە هەرێمى کوردستان و لە پارچەکانى تریش هەمیشە لە ڕووى مێژوویى و جوگرافییەوە خۆى بە خاوەنى خاک و سامانى کوردستان زانیوە، بەڵام هیچ کات ئەم خاوەندارێتییه‌ نە پلەى تەواوەتیى وەرگرتووە و، نە بووەتە مایەى سوودێکى ئەوتۆ بۆ گەلى کورد؛ چونکە لە ڕووى ئابوورى و، هەروەها لە ڕووى یاساییشەوە چەمکى خاوەندارێتی، پێویستە هەر سێ ڕەگەزى مافی ڕکێفکردن و بەکارهێنان و سوودلێوەرگرتن لەخۆ بگرێت. تاکوو ئێسا خاوەندارێتیی گەلى کورد بۆ سەرچاوە و سامانەکانى، پتر خاوەندارێتییه‌كی ڕووکەش و زادەى هەستێکى مێژوویى- نەتەوەیییە و، بەدەرە لەو سێ ڕەگەزە سەرەکییە و، هەمیشە کورد بێبەش بووە لە مافی تەواوەتیى ڕکێفکردن و بەکارهێنان و سوودوەرگرتن لە سامانەکانى. بەم پێیە چ لە ڕووى ئابوورییەوە، چ لە ڕووى یاسایییەوە، تەنیا پاش بەدەستهێنانەوەى گشت مافەکانى ڕکێفکردن و بەکارهێنان و سوودلێوەرگرتن، گەلى کورد دەبێت بە خاوەنى سامانەکانى، بە ماناى خاوەندارێتیی تەواو؛ دیارە ئەمەیش تەنیا پاش  سەربەخۆییى سیاسى و بوونە خاوەنى سەروەرى، دێتە دى.

ئێستا هەرێمى کوردستان لە دۆخێکى ئاوارتە و بوونێکى بەرزەخیدایە: نە بەشێکە لە دەوڵەتى عێراق و نە خاوەنى سەربەخۆیى و سەروەریى خۆیەتى. لە ماوەى نزیکەى (12) ساڵى فیدراڵییەتى عێراقدا، هەرێمى کوردستان لەم دۆخەدا نەبووەتە خاوەنى سامانى ئابووریى خۆی. تاکوو ئێستایش بە هۆى نەبوونى سەربەخۆیى و سەروەرییەوە دەسەڵاتى پێویستى بۆ ڕکێفکردن و بەکارهێنانى سامان و سەرچاوە ئابوورییەکانى خۆى نییە و، لە پێگەى داڕشتنى پلانى ئابووریى گشتگیر و سەربەخۆ و سیاسەتەکانى ئابوورى و دارایى و باج و گومرگ و قەرز و نەختینە و بازرگانى و بەگەڕخستن و پەرەپێدان و پاراستنى بەروبوومى خۆماڵیدا نییە؛ تاکوو لەو ڕێگەیەوە پەرە بە سامانە ئابوورییەکانى بدات و بۆ سوودى خۆى بەکاریان بهێنێت و، کار لەسەر پلانى پەرەپێدانى درێژخایەن بکات. ئەو هەنگاوە کەموکورت و ناکامڵانەیش کە لە هەندێک ڕووەوە نراون، هەمیشە وەک دۆخێکى نائاسایى و نایاسایى مامەڵەیان لەگەڵدا کراوە و، مایەى سەرهەڵدانى کێشە و ناکۆکى بوون.

بەپێى دەستوورى عێراقى فیدراڵى، گشت سیاسەتەکانى تایبەت بە بوارى  نەختینەیى و دارایى و قەرز و باج و گومرگ و سەرچاوەکانى ئاو و پلانى پەرەپێدانى گشتى و گەیاندن و... یان لە چوارچێوەى دەسەڵاتى تایبەتى ناوەندان، یان لە دەسەڵاتە هاوبەشەکانن. واتە هەرێمى کوردستان تاکوو ئێستا ماف و دەسەڵاتى تەواوى بۆ ڕکێفکردن و بەکارهێنان و سوودلێوەرگرتنى سامانى سەرزەوى و ژێرزەوى و ئاسمان و سنوورەکانى خۆى نییە؛ ئەمانەیش هەمووى لە پاى نەبوونى سەروەرى و سەربەخۆییى سیاسیدایە. لە دۆخێکى لەم شێوەیەیشدا قسەکردن لە سەربەخۆییى ئابوورى و پەرەپێدان و هەمەچەشنەکردنى ئابوورى و بەهێزکردنى توانا ئابوورییەکان لە دەرەوەى لۆژیک و تێگەیشتنى ئابووریدایە.

 ئابوورى، وەک فاکتەرى هێنانەدیى سەربەخۆییى سیاسى

سامان و هێزى ئابوورى، تەنیا ڕۆڵ لە بەهێزکردنى پایەکانى دەسەڵاتى سیاسیى دەوڵەت و سەربەخۆییى بڕیارەکانیدا ناگێڕێت، بەڵکوو زۆر جاریش ڕۆڵى کاریگەر لە هێنانەدیى سەربەخۆییى سیاسی و سەروەریى دەوڵەتدا دەگێڕێت؛ هەروەک چۆن زۆر جار بووەتە هۆکار بۆ داگیرکردنى گەلان و، کۆسپ بووە لە بەردەم سەربەخۆبوونیاندا. بەر لە هەموو شتێک، پێویستە ئەوە ڕوون بکرێتەوە هەموو کات سامانى ئابوورى، یەکسان نییە بە هێزى ئابوورى. سامانى ئابوورى، تەنیا لە ڕێگەى بەکارهێنانى دروست و سوودلێوەرگرتنییەوە، دەکرێ وەک هێزى ئابوورى مامەڵەى لەگەڵ بکرێت. کاتێک سامانێکى ئابووریى ڕکێفکراو بەدروستى سوودى لێ وەرگیرا، ئەوە دەبێتە سەرچاوەى هێزى ئابوورى و، بە ڕەچاوکردنى تایبەتمەندیى سامانەکە، دەکرێت وەک کارتێکى بەهێز بۆ هێنانەدیى ئامانجى تریش بەکار بهێنرێت؛ بۆ وێنە وەک سوودوەرگرتن لە سامانى نەوتى هەرێم لە پێناوى هێنانەدیى سەربەخۆییى سیاسى.

بەدەستهێنانى سەروەرى و سەربەخۆیى، چەندە پەیوەستە بە خواست و ئیرادە و ئامادەییی ناوخۆیییەوە، هێندە و، بگرە هەندێ جار زیاتریش، پەیوەستە بە هاوکێشە سیاسى و بەرژەوەندییە ئابوورییە هەرێمى و نێودەوڵەتییەکانەوە. لە هەرێمى کوردستاندا، وەک لە سەرەوە باسمان کرد، کایەى ئابوورى و سامانە ئابوورییەکان چاوەڕێى ڕەحمەتى دەسەڵاتێکى سیاسیى سەربەخۆى نیشتمانیى خاوەن سەروەرین، تاکوو وەک سەرچاوەى ئابوورى، پەرەیان پێ بدات و، بۆ سوودى هاووڵاتیان و بەرژەوەندیى ئابووریى نیشتمانى و چەسپاندن و پتەوکردن و تەواوکردنى سەروەرى و سەربەخۆییى دەوڵەتەکە بەکاریان بهێنێت. لەم کاتەدا چۆن چاوەڕێى ئەوە لە ئابووریى هەرێم بکرێت، ببێتە فاکتەرێکى یاریدەدەر بۆ وەدەستهێنانى سەربەخۆییى سیاسی؟ ئایا لە کاتێکدا کە هەرێمى کوردستان خاوەنى بڕیارى تەواو بەسەر سامان و ئابوورییەکەیدا نەبێت و، ئابوورییەکەیشى لە پێگەیەکى وادا نەبێت کە سەنگێکى ئەوتۆى لە بازاڕى جیهانیدا هەبێت و مایەى سەرنجڕاکێشانى دەوڵەت و کۆمپانیا جیهانییەکان بێت، ئیدى لە پرۆسەى  هێنانەدیى سەربەخۆییى سیاسیدا چاوەڕوانى چ ڕۆڵێکى لێ بکرێت؟

 جگە لە سامانى نەوت و گاز، تەواوى ئەو سامانانەى تر کە لە هەرێمى کوردستاندان و دەچنە خانەى چالاکیى سێکتەرەکانى کشتوکاڵ و پیشەسازییەوە، خودى خۆیان پێویستییان بە زیاتر لە دەیەیەک هەیە تاکوو لە سایەى دەوڵەتێکى نیشتمانى و بەپێى پلان و بەرنامەى بەهێز و دروست، بگەنە ئەو ئاستەى كه‌ بچنە خانەى بەرگرى و خۆڕاگری و کێبرکێوە لەناو بازاڕە ناوخۆیى و دەرەکییەکاندا، نەک ببنە مایەى سەرنجڕاکێشانى بازاڕى جیهانى و سەرچاوەى هێز و کارتى گوشار بۆ جێبەجێکردنى خواست و ئامانجە سیاسییەکان. ئەمەیش لە لایەک پەیوەندیى بە دۆخى بەرهەمدارى ئەو سێکتەرانەوه‌ و، لە لایەکى ترەوە سیستەمى بازرگانیى دەرکى و ڕێساکانییه‌وه‌ هەیە. ئاخر هەرگیز بە چەندین ساڵى تر باشترین بەروبوومە کشتوکاڵییەکانى ئێمە، نەک هەر نابنە کاڵایەکى ستراتیژى و، لە هاوکێشە سیاسییەکاندا حسابیان بۆ ناکرێت، بەڵکوو زەحمەتە لە داهاتوویەکى نزیکدا لە ڕووى جۆر و چەندێتى و تێچوون و نرخەوە بگەنە ئاستى کاڵا هاوشێوەکانیان و، سەنگیان لەناو بازرگانیى دەرەکیدا ببێتە مایەى حساببۆکردن.

سیاسەتى نەوتى هەرێمى کوردستان، سەرەڕاى ئاستەنگ و ڕێگرى و کۆسپ و کەموکورتییەکانى، تاکە هەڵوێست و بڕیار و سەرکێشیى حکوومەتى هەرێمى کوردستانە کە بتوانرێت لە خزمەتى پرۆسەى سەربەخۆییى سیاسىدا سوودى لێ وەربگیرێت. ئەمەیش پەیوەندیى بە تایبەتمەندیى نەوت و گازەوە هەیە وەک کاڵایەکى ستراتیژى و کاریگەر لەناو بازاڕى جیهانى و کایە و هاوکێشە سیاسییەکاندا. سەرەڕاى پاڵپشتیى دەستوورى بۆ دەرهێنان و فرۆشتنى نەوت، بەڵام بە هۆى هەڵسوکەوت و کاردانەوەى نەرێنیی دەسەڵاتى ناوەند لە عیراق لە لایەک و، هەستیاریى بابەتەکە لە ناوچەکەدا لە لایەکى ترەوە، ئەم هەنگاوە جۆرێک بوو لە سەرکێشى کە حکوومەتى هەرێم ئەنجامى دا و، لە ڕووى دیفاکتۆوە تا ڕاددەیەکى باش کارى بە ڕەگەزەکانى خاوەندارێتیی سامانى نەوت کرد.

سەربەخۆییى ئابوورى و خۆبژێوى

سەرەڕاى هەبوونى پەیوەندى لە نێوان سەربەخۆییى ئابوورى و خۆبژێویدا، بەڵام جیاوازییەکى زۆریش لە نێوانیاندایە و هەرگیز بە هاوواتاى یەکدى نایەن، وەک ئەوەى کە زۆر جار بەهەڵە، یان بەمەبەست ئەم تێکەڵکردنە دەکرێت. لە کاتێکدا کە سەربەخۆییى ئابوورى بە واتاى سەروەریى دەوڵەت دێت بەسەر تەواوى سامانە ئابوورییەکانیدا بۆ بەکارهێنان و پەرەپێدان و سوودلێوەرگرتنیان بەپێى بەرژەوەندیى نیشتمانى، چەمکى خۆبژێوى مانایەکى ترى هەیە. بەر لە  هەر شتێک، پێویستە ئەوە بڵێین کە خۆبژیوى بە ماناى داخستنى دەرگه‌ى دەوڵەت بەسەر دەرەوەى خۆى و خۆگرمۆڵەکردنى لەناو چوارچێوەى سنوورەکەی و لەسەر بەروبوومەکەى خۆى نایەت، بەڵکوو بە مانای بەرهەمهێنانى بەرزترین ئاستى شیاوى پێداویستییەکان (اعلى حد الممکن للاحتیاجات) لە ناوخۆ و، کەمترین پشتبەستن بە بازرگانیى دەرەکى دێت. ئەمەیش لەو سەردەمانەى کە شیانى کردەنى بووە (قابل للتطبيق) بەخاڵێکى ئەرێنى و فاکتەرى هێز دانراوە و، شیانى ئەوەى هەبووە ببێتە یەکێک لە پاڵپشتەکانى سەربەخۆییى سیاسى و ئابوورى.

بەڵام پێویستە ئەوە لەبەرچاو بگرین کە لە دنیادا نەک هەر هیچ دەوڵەتێک تواناى بەرهەمهێنانى تەواوى پێداویستییەکانى لە ناخۆدا نییە و، ناتوانێت پشت بە جیهانى دەرەکى نەبەستێت، بەڵکوو هیچ دەوڵەتێک نییە کە زۆرینەى پێداویستییەکانیشى لە ناوخۆدا بەرهەم بهێنێت، بەڵکوو تەواوى دەوڵەتان لەم ڕوەوە پشت بە بازرگانیى دەرەکى دەبەستن و، لە برى پێوەرى ئاستى خۆبژێوى لە دنیاى هاوچەرخدا، هەڵسەنگاندن لەسەر بنەماى پێوەر و ئەندێکتەر (مۆشر) و پلە جۆراوجۆرەکانى تایبەت بە کرانەوەى ئابوورى (الانکشاف الاقتصادى) دەبەسترێت بۆ هەڵسەنگاندنى هێز و دۆخى ئابووریى دەوڵەت، وەک ڕێژەى پشتبەستنى کۆى بەرهەمى نیشتمانى (GDP) بە بازرگانیی دەرەکى، و هەریەک لە هاوردە و هەناردە، بەرامبەر بە پشکى هەناردە و هاوردەى دەوڵەت  لەناو بازاڕى  جیهانى و ڕێژەى پشتبەستنى بازاڕەکانى جیهان بە هەناردەى و هاوردەى ئەو دەوڵەتە و، بەها و بایەخى ئابوورى و سیاسیى کاڵاى بازرگانییەکان، لەگەڵ ئاستى سەقامگیرى و تواناى دەستەبەرکردنى بەردەوامیدان بە بزاوتى بازرگانیى دەرەکى و بوونى بژاردە و ئەلتەرناتیڤى پێویست بۆ ئەو مەبەستە، و....هتد .

لە ئەنجامى جیهانگەرایى و کرانەوەى دەوڵەتان بە ڕووى جیهانى دەرەوە و سەرکەوتنى دەوڵەتانى کراوە بە بەراورد لەگەڵ دەوڵەتانى تر لە ڕووى ئابوورى و بازرگانییەوە وەک کۆریاى باشوور و تایوان و هاوشێوەکانیان و گەیشتنیان بە ئاستێکى ئابووریى جێگه‌ى سەرنج، زۆرینەى دەوڵەتانى تازە پێگەیشتوویش لەسەر ڕێى جێبەجێکردنى هەمان میتۆدن، نەک سیاسەتى خۆبژێوى.  لە دنیاى هاوچەرخدا  پێداویستییەکان لە ڕووى جۆر و ژمارە و ئاستى گرنگییانەوە، بەردەوام لە گۆڕاندان. چەمکى ئاسایشى ئابووریش وەک جاران ئەوەندە بە بەرهەمهێنانى پێداویستییەکانه‌وه‌ لە ناوخۆدا پەیوەست نییە، بەڵکوو ئاسایشى ئابوورى بە ماناى دەستەبەرکردنى دابینکردنى ئاستى گونجاوى پێداویستییەکان و دوورخستنەوەى مەترسى و هەڕەشەى ئابوورى دێت، بە گرتنەبەرى ئەو بژاردە و ڕێگه‌یانەى کە لە دیدى دەوڵەتەوە ئابوورییانە و بەردەوامن. لەم ڕووەیشەوە، کراوەییى دنیا و پەرەسەندنى هۆکارەکانى گەیاندن و هاتوچۆ و ئاسانبوونى پرۆسەى ئاڵوگۆڕى بازرگانى و پشتبەستنى دەوڵەتان بە یەکترى لە ڕووى بازرگانییەوە، گۆڕانێکى ڕێژەییى گەورەى بەسەر بژاردەکانى دەستەبەرکردنى ئاسایشى ئابووریدا هێناوە.