پێشەکى

پاش سەدان ساڵ دەرفەتێک هاتووەتە پێش، بۆ ئەوەى گەلى کوردستان بڕیار لە چارەنووسى خۆی بدات؛ سەرەڕاى ئەوەى کە چاوەڕێ ناکرێت ئەم دەرفەتە بێ ئاریشە و گرێوگۆڵ و بێ کاردانەوەى دەرەکى بێت. لەگەڵ ئەوەیشدا له‌ هەڵوێستى بەرەى ناوخۆییشدا، ناتەبایى و کەرتبوونێکى ئاشکرا بەرامبەر بەم ئامانجە مێژوویى و پرسە ستراتیژییە دەبینرێت. دۆخى ناوخۆیى و دەرەکى، بۆ ئەم هەنگاوە چەند لەبارە؟ بۆچى هێز و لایەنە سیاسییەکان و، بەدوایشیاندا کۆمەڵانى خەڵک بوونەتە دوو بەرەوە؟ ئایا پەرۆشى و پاساوەکانى بەرەى خوازیار لە جێگەى خۆیدایە؟ ئەى بیانوو و پاساوەکانى بەرەى نەیار چین؟ ئایا بیانوو و پاساوەکانى بەرەى نەیار، لەو ئاستەدان کە ڕەوایەتى بە هەڵوێستى نەیارانەى ئەو بەرەیە بدەن؟ ئەم وتارە هەوڵێکە بۆ بەدواداچوون و وەڵامدانەوەى ئەو پرسیارانە و چەند پرسێکى ترى تایبەت بەو بابەته‌.

سەربەخۆیى، فاکتەرى ناوخۆیى و فاکتەرى دەرەکى، گۆڕان لە سیماى هاوکێشەکاندا

لە ئەدەبیاتى سیاسى و مێژووییى ئێمەدا، دەستەواژەکانى غەدرى مێژوو، جەبرى جوگرافیا و ستەمى کۆمەڵگه‌ى نێودەوڵەتى، لە پاساوهێنانەوە بۆ نەگەیشتن بە مافى سەربەخۆیى و نه‌گرتنه‌ئه‌ستۆی ئەرکى بەدەستهێنانى ئەو مافە، ئامادەیییەکى بەردەوامیان هەیە. دەکرێت لە چەند وێستگەیەکى مێژووییدا ئەم پاساوە ڕەوا و شیاوى قبووڵکردن بێت، بەڵام هەرگیز لۆژیکى نییە كه‌ بە درێژاییى مێژوو ئەمە پاساودەرى دۆخى ئێمە بێت؛ چونکە نە هەڵکەوتەى جوگرافیی وڵاتى ئێمە لە دنیادا تاک و بێوێنەیە و، نە دۆخى سیاسیشمان لە مێژوودا بێوێنە بووە. ئەى بۆچى زۆربەى گەلانى دنیا، دەیان و سەدان ساڵە ئەو دۆخانەیان تێ پەڕاندووە و، بوونەتە خاوەنى دەوڵەتى سەربەخۆ و، کەوتوونه‌ته‌ سەر ڕەوتى پێشکەوتن و،  ڕۆڵی خۆیان لە جیهاندا دەگێڕن، کەچى ئێمە هێشتا فۆبیاى هەنگاونان بەرەو سەربەخۆیى، بەتەواوى یەخەى بەرنەداوین؟

ئەگەر لە مێژوودا، قورسى و زەبەڵاحیى کاریگەریى هێزى دەوڵەتە داگیرکارەکان، نەسازانى هاوکێشە سیاسى و ئابوورییەکانى جیهان و ناوچەکە، لەگەڵ خواست و بەرژەوەندی و ئامانجەکانى کورد، بیانوویەک بن بۆ پاساودانى ڕۆڵى فاکتەرى ناخۆیى و پێدانى ئەستۆپاکى بە هێز و سەرکردە سیاسییەکان لەپاى بەدەستنەهێنانى سەربەخۆیی، ئەوا لە ئێستادا دۆخەکە تا ڕاددەیەک جیاوازە و، سیماى فاکتەرى دەرەکى، گۆڕانى گەورەى بەسەردا هاتووە و، فاکتەرى ناوخۆییش بە سەنگ و قورساییى تەواوى خۆیەوە، بە شێوازى جۆراوجۆر و بەئاشکرا، نمایشى ڕووى ڕاستەقینەى خۆى دەکات.

هەمووان دەزانن کە هیچ کات ڕێگه‌ى سەربەخۆیى بۆ کورد فەرشى ئاوریشمى تێدا ڕاناخرێت و، هەرگیزیش دەوڵەتانى دنیا، دەوڵەتى سەربەخۆمان  لەسەر سینیى زێڕ پێشکەش ناکەن؛ بەڵام لە کاتێکدا ناوچەکە بەگشتى بە دۆخێکى تایبەتدا تێ دەپەڕى و، جیهان چاوى لە داڕشتنەوەى سەرلەنوێى نەخشەى ناوچەکەیە و، لەم ناوەیشدا پێگەى هەرێمى کورستان جێگەى بایەخێکى گەورەیە و، پەیوەندییە ئابوورى و سیاسى و ئەمنى و سەربازییەکانیشى لەگەڵ دنیاى دەرەوە و دەوڵەتانى بڕیاربەدەستى ناوچەکە و جیهانیش، لە ئاستێکى ئەوتۆدان کە نەک هەر لە مێژووى گەلى کوردستاندا وێنەیان نەبووە، بەڵکوو لە ئاستى چەندین دەوڵەتى سەربەخۆیش بەرزترن.

 ڕاستە ئەم پەیوەندییانە هەڵقووڵاوى بەرژەوەندیى دەوڵەتانى ناوچەکە و جیهانن، بەڵام ئاشکرایە کە هەموو پەیوەندییەک لەسەر بنەماى بەرژەوەندى بنیاد دەنرێت. ئێستا و لەم دۆخە ئاڵۆسکاوەى ناوچەکەدا، هەرێمى کوردستان چ لە ڕووى جوگرافى و، چ لە ڕووى ئابوورى و سیاسى و سەربازى و ئەمنییەوە، لە پێگەیەکى وادایە کە ئەگەر ئامادەدییی خۆیی و دنیابینییەکى واقعیى دروستى هەبێت، پێویستە سوود لەم دەرفەتە وەربگرێت. ئەگەر بڕیار بێت گەلى کوردستان و سەرکردایەتیى سیاسى لە هەرێمى کوردستان سەرکێشییەک ئەنجام بدەن، ئەوە پێویستە لە ئێستادا و بۆ بەدەستهێنانى سەربەخۆیى بێت.

ڕیفراندۆم و سەربەخۆیى؛ بەرەى خوازیار و بەرەى نەیار

  هه‌نووكه‌ یەکێک لە گرفتە هەرە گەورەکانى سەر ڕێگه‌ى ڕیفراندۆم و هەنگاونان بەرەو سەربەخۆیى، ناسازیى بەرەى ناوخۆییى هێزە سیاسییەکانى هەرێمى کوردستان و، تێکەڵکردنى کارتە حزبى و سیاسییەکانە بەم کەیسە؛ ئەم گرفتەیش لەناو گەلى کوردا بێ بنەچە نییە و، ڕیشەى لە چەندین وێستگەى مێژووییدا هەیە. ئێستا هێزە سیاسییەکان و بەدواى ئەوانیشدا چین و توێژەکانى کۆمەڵگه‌، بوونه‌ته‌ دوو بەرە: بەرەى خوازیارى ڕیفراندۆم و سەربەخۆیى و، بەرەى نەیارى ڕیفراندۆم و سەربەخۆیى.

 وا پێدەچێت کە بەرەى خوازیارى ڕیفراندۆم و سەربەخۆیى، بۆ ئەم هەنگاوەیان پێویستیان بە پاساوهێنانەوەى زۆر نەبێت، بەو پێیەى ئەم هەنگاوە پاڵپشتە بە ڕەوایەتى و پێویستیى دەستەبەرکردنى سەربەخۆیى وەک مافێکى بنەڕەتى و سەرەتایى لە لایەک و، هەلومەرج و دۆخى سیاسی و ئابووریى ناوچەکە و جیهان لە لایەکى ترەوە؛ بەڵام بەرەى نەیار، هەرچەندە نایەوێ بەو جۆرە ناوزەد بکرێت، کەچى لەگەڵ ئەوەیشدا  تاکوو ئێستا بەگەرموگوڕییەوە و بە دەنگى بەرز و بە ڕێگه‌ى جۆراوجۆر و لەژێر چەندین  پاساودا کار بۆ  بێکەڵک و پووچ و بێبنەما نیشاندان و سەرنەگرتنى ئەم  پرۆسەیە دەکات.

ڕاستییه‌كه‌ی، نە بەرەى نەیارى ناوخۆیى و نە هیچ کەس و هێزێکى دەرەکى، بە دەوڵەتانى ناوچەکەیشەوە، هیچ کات ڕێگه‌ بە خۆیان نادەن کە گەلى کوردستان بە خاوەنى مافى ئەنجامدانى ڕیفراندۆم و، شیاوى بەدەستهێنانى سەربەخۆیى نەزانن. هەر بۆیە، ئەوەى کە بەرەى ناوخۆیی بۆ پاساوى ئەم نەیارییەیان دەری دەبڕن، تەنیا لە چەند گیروگازێکدا (گوزارشتێکى دەربڕى ناکۆکیدا) کۆ دەبنەوە وەک: "ئێستا کاتێکى گونجاو نییە"، "کۆمەڵگه‌ى نێودەوڵەتى ئامادەییى وەڵامدانەوەى ئەرێنیى تێدا نییە"، "دۆخى ئابوورى و داراییى کۆمەڵگه‌ لەبار نییە"، "دۆخى سیاسى و پەیوەندیى هێزە ناوخۆیییەکان ناسازە بۆ ئەم ئەرکە"، هەموو تاکێکى کورد لەگەڵ سەربەخۆییدایە و، پێویستیى بەم تاقیکردنەوەیە نییە"؛ ئەمانە و چەندین بیانوو و پاساوى تر وەک ئەوەى کە دەڵێن: "ئەم ڕیفراندۆمە بۆ سەربەخۆیى نییە و بۆ  موزایەدەى سیاسى و مەبەستى ترە"، بەشى زۆریان پەیوەستن بەو هەستیارى و پەیوەندییە سیاسییە ناتەندروستەى کە لە نێوان هێزە سیاسییە پێکهێنەرەکانى هەر دوو بەرەدا هەیە. بۆ قسەکردن لەم بابەتە، پێویستە هەڵوەستە لەسەر چەند تەوەرێک بکەین.

ناتەبایى لە نێوان مافى سروشتیى سەربەخۆیى و ویستى پەراوەکردن  (موماره‌سه‌كردن)یدا

 هەمووان لەسەر ئەوە کۆکن کە گەلى کوردستان وەک هەر گەلێکى تر خاوەنى مافی سروشتى و بێ چەندوچۆنى پێکهێنانى دەوڵەتى سەربەخۆیە. ئەگەر زیاتر ڕۆ بچینە ناو ئەو بابەتەوە و، بگەڕێینەوە بۆ سەر خوانى ئەندێشەى فەیلەسووفانى ئازادى و مافى سروشتى، دەتوانین بڵێین مافى ئازادى و سەربەخۆیى، مافێکى خۆڕسکە و، ڕوویەکى دیکەیشى بریتییە لە ئەرک و پابەندیى مرۆڤ بەرامبەر بە دەستەبەرکردنى ئەو مافە. بە بڕواى "جۆن لۆک" مافی ژیان و ئازادى، مافێکى خۆکار، خودى، سروشتى و خۆڕسکە و، لە بوونى مرۆڤ جیا ناکرێتەوە. هیچ کەس بۆى نییە بە بیانووى ئازادبوونەوە، مل بۆ کۆیلایەتى کەچ بکات و چاو لە ئازادى بپۆشێ. بەپێچەوانەیشه‌وە، ئەگەر ئازادى و سەربەخۆیى زەوت کرابوو، ئەرکە لەسەرى كه‌ خۆى لە کۆتوبەندى ژێردەستەیى ڕزگار بکات و، مافى خۆڕسکى خۆى دەستەبەر بکات. واتە، هیچ کەس مافی ئەوەى نییە بە هیچ پاساوێک دەست لە ئازادى و سەربەخۆیى هەڵبگرێت؛ وه‌ك چۆن مافى ئەوەى نییە دەست لە ژیانى هەڵبگرێت و کۆتایى بە ژیانى بێنێت. بەم جۆریەش، کارکردن بۆ بەدەستهێنانى ئازادى و سەربەخۆیى، لە مافەوە دەگوازرێتەوە بۆ ئەرکێکى ئەخلاقی. لێرەیشەوە وێناکردنى ماف و ئەرکى ئازادى و سەربەخۆییى گەل و کۆمەڵگه‌، لە چوارچێوەى ئازادى و سەربەخۆییى سیاسیدا، دەمانگەیەنێتە ئەوەى کە ئەرکى بنیاتنانى دەوڵەت (وەک کیان و ئامرازی دەستەبەرکردن و پاراستنى ئەو مافى ئازادى و سەربەخۆیییە)، ئەرکێکى ئەخلاقییە و، خۆلێبواردنى پاساوى نییە.

لیرەدا ئەو پرسیارە سەر هەڵدەدا کە:  بۆچى سەرەڕاى ئەوەى گەلى کوردستان خاوەنى مافى بەدەستهێنانى سەربەخۆیى و بنیاتنانى دەوڵەتە، کەچى ناتەبایییەکى تەواو لە ویستى پەراوەکردنى ئەو مافە و ئەنجامدانى ئەو ئەرکەدا بەدى دەکرێت؟ بۆچى بەشێک لە هێزە سیاسییەکان و گرووپ و تاک و توێژەکانى کۆمەڵگه‌ى ئێمە، لانى کەم لە ڕوخسار و بانگەشەى ئێستایاندا لەگەڵ پرۆسەى ڕیفراندۆم و سەربەخۆییدا ناکۆک و ناتەبان؟ ئایا پاساوەکانیان بۆ ڕەواییدان بە دەستهەڵگرتن و خۆبواردن لەو ئەرکە ئەخلاقییە و، تەنانەت دژایەتیکردنیشى لە ئێستادا، هاوکارییان دەکات؟ ئایا نەبوونى سازانى سیاسى، ناسەقامگیرى، نادادوەرى، نەبوونى شەفافییەت، قەیرانى دارایى، نەبوونى خۆشگوزارەنى و... لە ئێستادا، پاساوە بۆ ئەوەى ڕیفراندۆم و سەربەخۆیى دوا بخرێت؟ ئایا بنیاتنانى دەڵەتى سەربەخۆ، قۆناغێکە پاش بنیاتنانى کۆمەڵگه‌یەکى نموونەیى و سەقامگیر و خۆشگوزەران؟! یا خودى دەوڵەت لە خۆیدا  دەشێ ئامرازى بنیاتنان و پاراستنى کۆمەڵگه‌یەکى لەو جۆرە و دابینکەرى پێداویستییەکانى بێت؟ ئەگەر کۆمەڵگه‌ بەبێ دەوڵەتى سەربەخۆ، شیانى ئەوەى هەیە سەقامگیرى و خۆشگوزەرانى و پێشکەوتن فەراهەم بکات، بۆچى بە درێژاییى مێژوو، بەشى گەلى کورد هەر مەینەت و ستەم و چەوساندنەوە و برسێتى وکۆمەڵکوژى و شەڕوشۆڕ بووە؟ هەرچەندە هیچ گەلێک هێندەى ئێمە "دۆخى بێدەوڵەتی"ى ئەزموون نەکردووە و لە سایەى ستەمى دەوڵەتانى شۆڤێنیدا ئازارى نەچێشتووە و باجى نەداوە، بەڵام ئەگەر لە دنیادا نموونەى گەلێک هەیە، بەر لە بنیاتنانى دەوڵەتى سەربەخۆ و، لە سایەى دەوڵەتێکى ناوەندخواز و تۆتالیتار و مەزهەبی و شۆڤێنیدا، دەستى بە سەقامگیرى و ئازادى و خۆشگوزەرانى و پێشکەوتن گەیشتبێت، با ئێمەیش لە ئێستادا گومانێک لەو پەرۆشییەى خوازیارانى سەربەخۆیى بکەین و، بەدواى پاساوێکیشدا بۆ هەڵوێستى نەیارانى بگەڕێین.

هۆکارەکانى ناتەبایى لەسەر پرسى ڕیفراندۆم و سەربەخۆیى

پاڵنەرەکانى پشت ناتەباییى بەرەى نەیارى سەربەخۆیى هەرچییەک بن، نابنە مایەى ئەوەى کە بە بێباکییەوە لە پاساو و بیانووەکانیان بڕوانرێت و، بە زمانى زبر و، لۆژیکى تۆمەتبارکردن مامەڵەیان لەگەڵ بکرێت، چونکە هەموو تاکەکەکانى ئەم کۆمەڵگه‌یە وەکوو یەک خاوەنى  مافی سەربەخۆیین و، بە هەمان ئەندازەیش ئەرکیان دەکەوێتە ئەستۆ. بۆیە ئەوەى پێویستە لەم ڕووەوە، بەگەڕخستنى لۆژیکى گفتوگۆ و زمانى لێکتێگەیشتنە. ئەمەیش بەر لە هەر شتێک، پێویستیى بە تێگەیشتن، ناسین و هەڵسەنگاندنى پاڵنەر و پاساوەکانى هەر دوو بەرە هەیە.

 پێشتریش ئاماژەمان بۆ کرد کە هەڵوێستى بەرەى خوازیارى سەربەخۆیى بە دیدى ئێمە، پێویستییەکى ئەوتۆى بە پاساوهێنانەوە نییە، ئەوەى پێویستى بە هەڵوەستەلەسەرکردن و شیکردنەوە و هەڵسەنگاندن هەیە، هەڵسوکەوت و پاساوەکانى بەرەى نەیارە. ئەمەیش لەو سۆنگەیەوە کە هەمیشە نەیاریکردنى بەدەستهێنانى مافێکى سروشتى و خۆبواردن لە ئەرکێکى بنەڕەتى، پێویستیى بە پاساوى ڕەوا و باوەڕپێهێنەر هەیە.

بۆ تێگەیشتن و خوێندنەوەى ئەو ناتەبایییەى کە دەربارەى ئەم بابەتە هەیە، لەوانەیە هەندێک لە ڕوانگە و تێزەکانى "بێرتراند ڕاسێل" کۆمەکێکى باشمان بکەن. ئەو پێى وایە کە لە هەر کێشەیەکى سیاسیى کردەییدا، سێ جۆر ناتەبایى دەربارەى ئەو بابەتە هەیە: یەکەم، ناتەبایى دەربارەى ئامرازەکان؛ دووەم، هەڵوێستوەرگرتن لەسەر بنەماى هەڵسوکەوتەکان؛ سێیەم، ناتەبایى دەربارەى ئامانجەکان. ئێمە لێرەدا تەنیا قسەر لەسەر جۆرى یەکەم و دووەم دەکەین و خۆمان لە قسەکردن لە ناتەبایى دەربارەى ئامانجەکان بەدوور دەگرین و، پێمان وایە کە دەبێ هەمووان لە ئامانجەکاندا تەبا و کۆک بین.

یەکەم: ناتەبایى لەسەر هەلومەرج و ئامرازەکان

 بەشى زۆرى پاساو و بیانووەکانى بەرەى نەیارى ڕیفراندۆم و سەربەخۆیى، پەیوەستن بە هەلومەرج و ئامرازەکانەوە؛ وەک ئەوەى کە دەڵێن: "بارودۆخى ناوخۆیى و دەرەکى لەبار نییە بۆ ئەم هەنگاوە"، "هەموو تاکێکى کورد لەگەڵ سەربەخۆییدایە و پێوست بە ئەنجامدانى ڕیفراندۆم ناکات". هەر یەک لەم جۆرە بیانوو و پاساوانە، دەکرێ گفتوگۆى ڕاستەقینەیان لەسەر بکرێت و دیدگه‌ى تاکەکانیان لەبارەوە ڕوون بکرێتەوە.

سەبارەت بە نالەباریى دۆخى دەرەکى و ناسازیى هەڵوێستى دەوڵەتان، هەرچەندە باسى لێوە دەکرێت، بەڵام هەموو لایەک ئەو ڕاستییە دەزانن كه‌ ئەو بارودۆخە ناوچەیى و جیهانییەى  ئێستا، لە مێژووى دوور و نزیکى ئێمەدا بێوێنەیە و، هەرگیز ناکرێت چاوەڕوانى دۆخێکى ئایدیاڵى بکەین. ئەگەر ئێستا و لەم هەلومەرجەدا سوود لەم دەرفەتە وەرنەگیرێت، هیچ کات گرەنتیى ئەوە نییە کە لە داهاتوودا دۆخێکى هاوشێوەى بێتەوە ئاراوە. هەرچەندە ئەو پاساوە بۆ سازکردنى جەماوەر بەکار دەهێنرێت بۆ ئاراستەکردنى بەپێچەوانەى پرۆسەکە، بەڵام لە خۆیدا پاساوێکى ڕاستەقینە نییە و، هەڵوێستێکە لە ناکۆکییە سیاسی و کێشە ناوخۆیییەکانەوە سەرچاوەى گرتووە.

سەبارەت بە ناهەمواریى دۆخى سیاسى و ئابووریى ناوخۆیى، ئەم پاساوە لە خۆیدا جێگەى تێڕامانە و، لە ڕووى سایکۆلۆژییەوە کاریگەریى زۆرى لەسەر تاک و کۆمەڵ هەیە. چاککردنى دۆخى سیاسى و ئابووریى ناوخۆیى، هەم مافێکى ڕەواى تاک و کۆمەڵگه‌یە و، هەم ڕەخنەگرتن لە دەسەڵات لەو بارەیەوە و گوشارکردن بە مەبەستى چاککردنى ئەو دۆخە، ئەرکێکى ئەخلاقییە؛ بە هەمان شێوەى ئەرکی بەدەستهێنانى ئازادى و سەربەخۆیى. بەڵام پێویستە ئەوە ڕوون بێت کە دۆخى ناوخۆیى و کارکردن بۆ سەربەخۆبوون ئەڵتەرناتیڤى یەکدى نین و، لە پەیوەندیى پێچەوانەدا نین. لە هیچ بارێکدا ڕەتکردنەوەى سەربەخۆیى و دامەزراندنى دەوڵەت، بەرەنجامەکەى چاکبوونى دۆخى ناوخۆیى نابێت؛ بەپێچەوانەوە، هەرچەندە دەوڵەتیش وەک ئامراز لە خۆیدا گرەنتى نییە بۆ چارەسەرى گشت گرفتەکان، بەڵام ئەگەر تاکە  ڕێگه‌یەک هەبێت بۆ هێنانەدیى سەقامگیریى سیاسى و ئابوورى و پەرەپێدان و خۆشگوزەرانى و کۆتایىهێنان بە ناوچەگەرى و دەستەگەرى و پەرتبوون و فرەدەسەڵاتى، ئەوا ئەو ڕێگه‌یە تەنیا بە دەوڵەتدا تێ دەپەڕێت.

هەرچەندە ئیشکالییەتەکانى تاک و کۆمەڵگه‌ لەگەڵ دامەزراوە و دەسەڵاتەکانى دەوڵەتدا کەم نین، بەڵام بوونى دەوڵەت پێویستییەکى ناچارییە و، نەبوونى، واتا گەڕانەوە بۆ ژێردەستەیى، یان بۆ دۆخى سروشتى و، پەرەگرتنى دۆخى پاشاگه‌ردانی و ئه‌نارشیزم. وەک "تۆماس کوین"، بیرمەند و کەسایەتیى هاوچەرخى هەر دوو شۆڕشى ئەمریکا و فەڕەنسا دەڵێ: "پێویستبوونى کۆمەڵگه،‌ لە نیاز و پێداویستییەکانى ئێمەوە سەرچاوە دەگرێ، بەڵام دەوڵەت ڕیشەى لە کەموکورتییەکانى ئێمەدایە." لێرەوە دەتوانین بڵێین کە تاک و کۆمەڵگه‌، بە پاساوى ئەوەى کە دۆخى سیاسى و ئابووریى ئێستایان نالەبارە، ناتوانن دەست لە مافى سەربەخۆیى و بنیاتنانى دەوڵەت هەڵبگرن و خۆیان لەو ئەرکە ببوێرن، بەڵکوو پێویستە کار بۆ سەربەخۆیى و دامەزراندنى دەوڵەت و پێشخستن و چاککردنی بکەن نەک ڕەتکردنەوەى. واتە پێویستە لەگەڵ دامەزراندنیدا، کۆمەڵگه‌ و تاک و هێز و گرووپە سیاسى و مەدەنییەکانى، لە خەباتى مەدەنیى بەردەوامدا بن، بۆ ئەوەى دەوڵەت ڕۆڵى باشترین ئامراز لە هێنانەدیى ئامانجەکاندا بگێڕێت.

یەکێک لە پاساوەکانى ترى بەرەى نەیار ئەوەیە کە، گوایە هەموو تاکێکى کوردستان لەگەڵ سەربەخۆییدان و پێویست بە تاقیکردنەوەیان ناکات؛ ڕیفراندۆم گەمە و سەرقاڵکردنێکى زیاد و ناپێویستە. ئەم گوتەیە، تەنیا ئەوەندە ڕاستە کە هەموو تاکەکانى گەلى ئێمە، هۆشیارن بەوەى کە گەلی کوردستان مافى سەربەخۆیى و بوونە خاوەنى دەوڵەتى هەیە، بەڵام ئایا هەمووان ویستى سەربەخۆبوون و کارکردن بۆ بنیاتنانى دەوڵەتى سەربەخۆیان لە ئێستادا هەیە؟ ئەمە ئەو پرسیارەیە کە هەڵوێستى بەرەى نەیار وەڵامى بەشێکى زۆرى دەداتەوە، چونکە بوونى ئەو دەنگانەى کە ئێستاكه‌ ڕیفراندۆم و سەربەخۆیى بە کارێکى باش نازانن، بە واتاى ئەوە دێت کە کەسانێک هەن، لانى کەم لە ئێستادا، ویستى سەربەخۆیى و دامەزراندنى دەوڵەتیان نییە. ئەمە جگە لەوەى کە حکوومەتى هەرێم و دەسەڵاتى سیاسى لە هەرێمى کوردستان، لە پرۆسەى گفتوگۆدا لەگەڵ لایەنە دەرەکى و، تەنانەت ناوخۆیییەکانیش، پێویستیى بە پاڵپشتیى ڕاى ڕاستەوخۆى زۆرینەى خەڵکى کوردستان هەیە. دیارە ئەمەیش، تەنیا لە ڕێگەى ڕیفراندۆمه‌وه‌ مەیسەر دەبێت.

نزیکەى سێ ساڵە بەبەردەوامى، بەشێک لە هێز و حزبە سیاسییەکانى هەرێم بەئاشکرا و بەفەرمى و لە ڕێگەى ڕاگەیاندنەکانیشەوە، خەریکى بانگەشەى ئەوەن کە هەرێمى کوردستان لە بەرژەوەندییدایە لەگەڵ حکوومەتى ناوەند لە عێراق ڕێک بکەوێت و، لە چوارچێوەى عێراقدا بمێنێتەوە. هەر ئەم هەڵوێستانەى ئەو لایەنانە، نەک هەر گومانى لەسەر ڕاى دەوڵەتان و چاودێرانى دەرەوە دروست کردووە، بەڵکوو دڕدۆنگى و کەلێنى لەناو کۆمەڵانى خەڵک لە ناوخۆیشدا دروست کردووە. ئەمە جگە لەوەى کە هەرێمى کوردستان پاش ڕووخانى ڕژێمى پێشوو لە عێراق و، پاشتر لە ساڵى 2005 بە خواستى خۆی و، لە ڕێگەى دەنگدان بە دەستوورى عێراق، بڕیارى پێکەوەژیان و مانەوەى لە چوارچێوەى عێراقدا داوە، ئیدى چۆن دەکرێ بەبێ ڕاپرسى و وەرگرتنى ڕاى خەڵک، هەنگاوێکى لەو جۆرە بنرێت.

دووەم: ناتەبایى و هەڵوێستوەرگرتن بەرامبەر هێز و کاره‌کتەرەکان

یەکێک لە جۆرەکانى ترى ناتەبایی لەسەر کێشە سیاسییەکان لە دیدى "بێرتراند ڕاسێل"ەوە، بریتییە لە هەڵوێستوەرگرتن لەسەر بنەماى هەڵسوکەوتەکان و چاوپۆشیکردن لە دەرەنجامەکان. بە ڕاى ڕاسێل "کۆمەڵێک خەڵک پێیان وایە کە جۆرێکى دیاریکراوى هەڵسوکەوتەکان- بەبێ گوێدانە ئەنجامەکانیان- خودى خۆیان نەگریسن و شەڕانگێزن. ئیدى لەسەر ئەو بنەمایە، گشت ئەو جۆرە هەڵسوکەوتانە بە چاوپۆشى لە ئەنجامەکانیان ڕەت دەکرێنەوە"؛ ئەم جۆرە ناتەبایییەیش، زیاتر سەرچاوەکەى لە نەریت و بەها و ڕەوشتە کۆمەڵایەتییەکانەوە سەرچاوە دەگرێت.

لە دۆخى کۆمەڵگه‌ى ئێمە و پەیوەندییە سیاسییەکانیدا، ئەم جۆرە ناتەبایییە، لە ڕووکاردا بە جۆرێکى کەمێک جیاوازتر دەردەکەوێت، ئەویش ئەوەیە کە هێزە سیاسییەکانى ئێمە هەڵوێستەکانیان لەسەر بنەماى هەڵسەنگاندنى هەڵسوکەوت و ئەنجامەکان، وەرناگرن، بەڵکوو لەسەر بنەماى هەستیارى و، پەیوەندییان لەگەڵ بکەرى هەڵسوکەوتەکان، هەڵوێست وەردەگرن. لەم بارەیەوە یەکێک لە پاساوەکانی بەرەى نەیار ئەوەیە کە، دەڵێن لایەنى ڕابەرى بەرەى خوازیارى ڕیفراندۆم و سەربەخۆیى، لە ئاست ئەو ئەرکەدا نییە و، هەر هەڵسوکەوتێک ئەو لایەنە ئەنجامى بدات ئەنجامەکەى لە شکست و زیانگەندن زیاتر نییە. ئەوەى ئێمە بەئاشکرا دەیبینین لەم ڕووەوە، ئەوەیە کە ڕەتکردنەوەى پرۆسەى ڕیفراندۆم و سەربەخۆیى لە لایەن هەندێک کەس و لایەنەوە، ئەوەندەى پەیوەندیى بە هەستیاریى ئەو کەس و لایەنانەوە هەیە بەرامبەر هێز و لایەنەکانى بەرەى خوازیارى ڕیفراندۆم و سەربەخۆیى، هەرگیز ئەوەندە پەیوندیی بە خودى هەڵسوکەوتەکە و ئەنجامەکانییەوە نییە. ڕاسێل لەم بارەیەوە دەڵێت: "بێ گومان ئەگەر بهاتایە حەزى بەخاوەنبوون، لە حەزى کێبرکێ بەهێزتر بووایە، جیهان زۆر باشتر دەبوو. بەڵام ئەوەى لە ڕاستیدا ڕوو دەدات ئەوەیە کە، خەڵکانێک پێیان خۆشە هیچیان نەبێت و لە هەموو شتێک بێبەش بن، بەڵام تەنیا بەسەر ڕکابەرەکانیاندا زاڵ بن.