پێشەکی

ئەدەبیاتی قەیران زۆر بەربڵاوە: جه‌نگ، دووری لە جه‌نگ، قەیرانی ناسنامه‌ و سیاسی، تا ڕووداوی سروشتی و مرۆیی لەخۆ دەگرێت. ئامانجی سەرەکیی بەڕێوەبردنی ئەم جۆرە قەیرانە، گەیشتن بە ڕێگەچارەی گونجاوە بۆ ڕەواندنەوەی هەلومەرجی نائاسایی؛ بە شێوەیەك کە بەرژەوەندیی گشتی، پارێزراو و دابین بکرێن. قەیرانی سیاسی بەپێچەوانەی قەیرانی تر، بە شێوەیەکی لەناکاو ڕوو نادات و، هێدی هێدی پەرە دەسەنێت و، هەموو جومگەکانی کۆمەڵگە داگیر ده‌كات و، دەگاتە ئاستێک کە هەر تاکێکی ئاساییی کۆمەڵگە هەست بە بوونی ئەو قەیرانە دەکات.  ڕاگەیاندن بە هۆی جۆری کار و پسپۆڕییان لەم بوارەدا، پێویستە پێش لە هەموو لایەنەکانی کۆمەڵگە و هەر لە قۆناغی سەرەتای قەیراندا، بە شیکاری بابەتی بۆ پرسەکە، کاربەدەستان و بەرپرسانی پەیوەندیدار لە سەرهەڵدانی قەیرانێکی سیاسی و مەترسییەکانی و ڕێگەچارەی، ئاگادار بکەنەوە. لەم وتارەدا مەبەستمانە تیشک بخەینە سەر بابەتی قەیرانی سیاسی و ڕۆڵی ڕاگەیاندن لە چارەسەرکردنی ئەم پرسەدا.

پەیوەندیی نێوان قەیران و ڕاگەیاندن:

ڕاگەیاندن هەستیارترن خاڵی ستراتژییە لە کاتی سەرهەڵدانی قەیراندا کە چارەسەری ئەم  پرسەی دەکەوێتە ئەستۆ، کە هەم دەکرێت سەرچاوەی قەیران و هەم  هەوێنی چارەسەرکردنی لە کۆمەڵگەی خۆی بێت و، یەکەمین ئامرازه‌ کە هەواڵ و داتاکان دەخاتە بەر دەستی خوێنەر و بینەر و، لە هەمان کاتدا شڕۆڤەی خۆیشیانی بۆ زیاد دەکەن، کە لە ئاراستەکردنی ڕای گشتیدا گرنگیی تایبەتی هەیە. ڕۆڵی ڕاگەیاندن لە پرسی قەیرانی سیاسیدا بە بەراورد لەگەڵ قەیرانەکانی ­تردا قورس و ناڕوونە. بەو مانایە کە ڕاگەیاندن ئاستی زانیاریی هاووڵاتیان سەبارەت بە بابەتە سیاسییەکان و ڕێکخستنی سیستەمی سیاسی، بەرزتر و کاراتر دەکەن و، لە هەمان کاتدا خاڵی لاوازی سیستەمی سیاسیی کارپێکراو دەخەنە بەرچاوی هاووڵاتیان. بەم شێوەیه‌، چاوەڕوانیی هاووڵاتیان و داواکارییان لە دەسەڵات زۆرتر دەبێت و، حکوومەت و کاربەدەستان ناتوانن وەڵامی ئەرێنیی هەموو ئەم داواکارییانە بدەنەوە و، دەبێتە هۆی دووری لە نێوان دەسەڵات و هاووڵاتی و، لە ئاکامدا سەرهەڵدانی قەیرانی سیاسی و کۆمەڵایەتی بەشوێن خۆیدا دێنێت. بیرمەندێکی بواری ڕاگەیاندن باوەڕی وایە كه‌ ئەوە ڕاگەیاندنە كه‌ بەشێک لەو شتانەی کە پێویستە فێر بین و بیخەینە سەر زانیارییەکانمان، لە ئەستۆی گرتووه‌، بەڵام لە ڕوانگەیەکی ­ترەوە، چۆن بیرکردنەوە و لە چی بیرکردنەوە، بە سەرماندا دەسەپێنن و تێگەیشتنی تاک لە پەیوەندییەکانی دەگۆڕن و ئەو زانیاری و هزرەی کە ڕاگەیاندن بڵاوی دەکاته‌وه‌، تەنیا ڕەنگدانەوە لە هزری کۆمەڵایەتی و سیاسی نییە، بەڵکوو یەکێکە لە هۆکارە  کاریگەرەکان  لە داڕشتنی هزری کۆمەڵایەتی و سیاسیی کۆمەڵگەدا. ڕاستییه‌كه‌ی، ئەم باوەڕە لە لای زۆربەی تاکی کۆمەڵگەی هەرێمی کوردستان دروست بووە کە ڕاگەیاندن هێزێکی گەورەی هه‌یه‌ و، دەتوانێ هزری سیاسی و فەلسەفی بگۆڕێ و ڕەواڵەتێکی نوێی پێ ببەخشێ.

ڕاگەیاندن و بەڕێوەبردنی قەیرانی سیاسی:

 جۆر و هۆکاری سەرهەڵدانی قەیرانی سیاسی بەپێچەوانەی زۆرێک لە قەیرانەکانی تر جیاوازە،  بۆیە لە ڕاگەیاندنی پرۆفیشناڵ ئەو چاوەڕوانییە دەکرێت کە بەشوێن سەرچاوەی قەیراندا بڕوات و هۆکار و ڕێگەچارەی گونجاو بخاتە ڕوو.  لە کاتێکدا لە هەندێ باردا کاربەدەستان و بەرپرسان ئاگاداری دەرەنجامی قەیران نین و، له‌ جیاتی بەرزکردنەوەی کاراییی خۆیان بە مەبەستی چارەسەرکردنی، لە هەوڵی جێگیرکردنی بارودۆخدان، لەم کاتەدا ڕاگەیاندن بە شیکاری بۆ نموونەی هاوشێوە، بە وەرگرتنی ڕا و بۆچوونی جیاوازی کەسانی شارەزا، مەترسی و دەرەنجامی قەیران بەبیری بەرپرسان بێنێتەوە. سروشتی ڕاگەیاندنی ئازاد فرەدەنگییە، بەڵام کاربەدەستان لە وڵاتانی نادیموکراسیدا بەدوای ناوەندگەرایی و یەکگوتاریدا دەگەڕێن. بۆیە زۆر جار ناکۆکی لە نێوان ڕاگەیاندن و دەسەڵاتدا دروست دەبێت و، ڕاگەیاندنی پرۆفیشناڵ لە بەڕێوەبردنی قەیرانی سیاسیدا، بە ڕه‌چاوکردنی ئەم بابەتە، پێویستە ئەوەندە بەئەزموون و پابەند بە پرەنسیپەکانی ڕاگەیاندنی ئازاد و بێلایەن بێت، بە لایەنگری لە حزبێکی سیاسی، یان کەسانێکی دیاریکراو،  تۆمەتبار نەکرێ.

ئەرکێکی گرنگی تری ڕاگەیاندن نزیککردنەوەی هاووڵاتی و دەسەڵاتدارانە  لە  کاتی سەرهەڵدانی قەیرانی سیاسیدا.  هاووڵاتیان ڕەنگە بیرۆکە و باوەڕی هەڵەیان لە توانای حکوومەت لەلا دروست بووبێت و، ئەم هەڵەیە لە پڕۆپاگەندەی نادروستی حکوومەت، یان لە ڕێگەی نەیارانیانەوە بەئەنقەست دروست بووبێت، کە هەم حکوومەت و هەم نەیارانی، ڕاگەیاندن بۆ ئامانجی خۆیان بە مەبەستی چەواشەکاریی هاووڵاتی بەکار دێنن. لە کاتێکدا ڕاگەیاندنی خاوەن ئەزموون، پێویستە بە دەستنیشانکردنی بەرژەوەندیی گشتی، بیروباوەڕی هاووڵاتیان نسبەت بە حکوومەت ڕاست بکەنەوە و داواکاریی ڕاستەقینەی هاووڵاتیان بخەنە بەر چاوی دەسەڵات؛ بەم شێوەیە هاوسەنگی و هاوهزری لە نێوان دەسەڵات و هاووڵاتیاندا ڕادەگیرێت.

پەخشکردن و دووبارە گوتنەوەی قەیران وەکوو هەواڵ، قۆناغێکی­ترە لە بەڕێوەبردنی پرسی قەیران، چونکە ڕاگەیاندن بە هۆی تایبەتمەندیی خۆیەوە، دەتوانێت قەیرانەکان بە شێوەی جۆراوجۆر بڵاو بکاتەوە. بە سەرنجدان لەوەی کە قەیرانە سیاسییەکان هەستیاریی تایبەتییان هەیە و، هەمیشە بەرژەوەندیی هەندێ لایەن دەخەنە مەترسییەوە و زۆر جاریش بڵاوکردنەوەی ئامانجی تایبەتیی لە پشتەوەیە، بۆیە پێویستە ڕاگەیاندن لەم کاتەدا زیاتر گرنگی بە لایەنی گەیاندنی هەواڵ و زانیاری بدات و، کەمتر لایەنی ڕیکلام و دروشمی پێوە دیار بێت و تەنیا بۆ ڕاکێشانی و بەدەستهێنانی بینەر نەبێت و، لە شیکاری و ڕاڤە بۆ قەیرانی سیاسی،  لە فریودانی خەڵکانی ئاسایی و چاوپێکەوتن لەگەڵ کەسانی نەشارەزا دووری بکرێت، چونکە دەبێتە هۆی ئاڵۆزترکردنی قەیران و، لە ئاکامدا ڕاگەیاندن ڕۆڵی ناوبژیوانی و بێلایەنی بە مەبەستی چارەسەرکردنی قەیران لەدەست دەدات. چونکە ناوبژیوانی و ئاشتی لە نێوان دەسەڵات و هاووڵاتیدا یەکێکە لە ئەرکە یاسایی و ئەخلاقییەکانی هەر ڕاگەیاندنێکی دڵسۆز و،  پێویستە لە نێوان داواکاریی یاسایی و لۆژیکیی هاووڵاتیان و توانای حکوومەتدا هاوسەنگی دروست بکەن و هەوڵی نزیککردنەوەی هەر دوو لایەن بدەن بۆ چارەسەرکردنی گرفت و سەقامگیریی ئاسایش و ئارامی لە کۆمەڵگەدا. بەپێچەوانەوە، ئاراستە و کۆنتڕۆڵی قەیران لە دەستی ڕاگەیاندن و، بگرە دەسەڵاتیش دەردەچێت و، دەکەوێتە دەست کەسانی نادیار کە ڕەنگە لە بەرژەوەندیی خۆیان، یان لایەنێکی دیاریکراوی دەرەکیدا بەکاری بێنن و، لەم بارەدا ڕاگەیاندنی نیشتمانی ناچارە ئاماژە بە وێرانیی وڵات و ڕووخانی سیستەمی سیاسی بکات، کە خۆی لە خۆیدا لاوازیی دەزگا‌ی ڕاگەیاندن بەدەر دەخات کە چۆن نەیانتوانیوە لە هێزی نەرمی خۆیان بۆ چارەسەرکردنی قەیرانی کۆمەڵگەی خۆیان، کەڵکی لێوەرگرن. 

بەداخەوە لە  هەرێمی کوردستان، زۆر جار ڕاگەیاندن  بە هۆی نەشارەزایی و بێلایەننەبوونی لە کاری خۆیدا، دەبێته‌  هۆکاری  قەیران و، بگرە گەورەبوونی. چونکە بە گوتەی مەک کارتی، ئامانجی سەرەکیی بەڕێوەبردنی پرسی قەیران، بەدەستخستنی ڕێگەچارەی گونجاوە بۆ ڕەواندنەوەی هەلومەرجی نائاسایی؛ بە شێوەیەك کە بەرژەوەندی و بەها سەرەکییه‌ پارێزراوەکان دابین بکات. بەڵام لە باشووری کوردستان ڕاگەیاندن، قەیرانی کۆمەڵگە بە قەیرانی خۆی نازانێت و لە جێگەی هەوڵدان بۆ دۆزینەوەی ڕێگەچارەی گونجاو و ساڕێژکردنی، بە هۆی سەربەخۆنەبوونیانەوە لە هەوڵی ئەوەدان لایەنێکی دیاریکراو بە بەرپرس بزانن و لە ڕێگەی کەناڵەکانیانەوە دادگه‌ییی بکەن و وەکوو تاوانباریش بە هاووڵاتی بناسێنن و، ئەو دابەشبوونەی کۆمەڵگە، کە حزبە سیاسییەکان هۆکاری سەرەکین، قووڵتر بکەنەوە.

 قەیرانی سیاسیی نێوخۆیی، ئەگەر لە کاتی خۆیدا چارەسەر نەکرێت، بە ڕووخاندنی دەسەڵات لە ناخەوە کۆتاییی پێ دێت و، لەم قۆناغانەی خوارەوە دەست پێ دەکات:

- پەرەسەندنی ناکۆکی و پێشبڕکێ لە نێوان کاربەدەستان و نوخبەكان کە کاریگەرییان لە ناوەندی بڕیاردا هەیە.

- دابەشبوونی تاکی کۆمەڵگە لە نێوان دەسەڵات و نەیاران.

- زۆربوونی ڕێژەی کردەوەی توندوتیژی.

- بەرجەستەبوونی جیاوازیی سیاسی و کۆمەڵایەتی.

-  کردنەوەی دەرگه‌ی دەستێوەردانی دەرەکی.

کۆبەند:

 ڕاگەیاندن لە هەرێمی کوردستان جگە لەوەی کە شەقام بەڕێوە دەبات، کاریگەریی گەورەی لەسەر بڕیاری حزبەکانیش هەیە، بەڵام ئەم ڕاگەیاندنە بەهێزە بەو بوودجە زەبەڵاحەوە نەیتوانیوە لەو دابەشبوونەی کە بەرۆکی کۆمەڵگەی باشووری کوردستانی گرتووە و، بڕیار بوو هەوڵی ڕەواندنەوەی بدات، ڕزگاری بێت و، خۆی بووەتە بەشێک لەو دابەشبوونە و، بگرە قووڵتری کردۆتەوە. بۆیە لە پرسێکی نیشتمانیی گرنگی وەکوو سەربەخۆیی، چاوەڕێی فەرمان لە ناوەندە حزبییەکانەوە دەكات، تاوەکوو ئاراستەی پرۆگرامی کەناڵەکه‌ی دیاری بکات؛ لە کاتێکدا ڕۆڵی ڕاگەیاندن بە دوو ڕوانگەی  ئاوه‌دانکردنەوە و وێرانکاریی خۆی، لە ڕەوەندی وەڵامدانەوەی پێداویستیی نیشتمانی و هەڕەشەی نێودەوڵەتی بەدیار دەکەوێت: ڕووی وێرانكەری، دابڕانە لە ڕابردوو و بیرنەکردنەوەیە لە داهاتوو، ناکاراکردنی هزری کۆمەڵگە لەژێر بارانی زانیاریی هەڵە، هەواڵی دوور لە ڕاستی و پێچەوانەکردنی ڕاستییەکان؛ بەڵام ڕووی ئاوەدانكەری ڕاگەیاندن لەم ساتە مێژوویییەدا، دەرفەتێکە کە پێویستە، خواستی گەلی کورد گەورەتر لە هەر بەرژەوەندییه‌کی حزبی و خودی ڕاگەیاندن بزانن، تاوەکوو لە دڵی هەموو قەیرانەکاندا کوردستانی سەربەخۆ لەدایک بێت.