دەستپێك:

لە ڕاستیدا هاونیشتمانیانی ئەم هەرێمە، بەبێ بوونی مەعریفەیەكی قووڵ لەسەر پرسی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم، بەسەر دوو بەرەی دژبەیەكدا دابەش بوون: بەرەی "بەڵێ‌" ‌و بەرەی "نەخێر" بۆ ڕیفراندۆم. وەك دەبینین بەرەی نەخێر ‌و دژ بە ڕیفراندۆم، بە مەبەست ‌و ئاگایییەوە بێت، یان بەبێ‌ مەبەست ‌و ئاگایی، دەیانەوێت لە ڕێگەی ڕەخنەگرتن لە حكوومەت ‌و، ئاستی پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییە سەرەتایییەكان بۆ هاووڵاتیان، ڕەخنە لە بوونی دەوڵەتیش بگرن ‌و، دەوڵەتداری بە پێوەری حكوومەتداری بخوێننەوە؛ كە لە ڕاستیدا ئەم دوو چەمكە جیاوازن ‌و هەر یەكەیان لەنێو زانستی سیاسەتدا پێگەیەكی تایبەتی هەیە. بۆیە لێرەدا بە ئەركی زانستیی سەرشانی خۆمی دەزانم لە دووتوێی ئەم وتارە شیكارییەدا، تیشكێك بخەمە سەر ناساندنی چەمكی دەوڵەت ‌و حكوومەت، لەگەڵ خستنەڕووی دیارترین جیاوازییەكانی نێوانیان؛ بەو ئامانجەی چەمكە زانستییە شێوێنراوه‌كانی نێو كۆمەڵگە ڕاست بكەینەوە.

چەمكی دەوڵەت (الدولة/State):

مرۆڤ هەر لە سەرەتای ژیان ‌و دەركەوتنیدا، بۆ دەستكەوتنی پێداویستییەكانی ژیانی، لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێكی دی ڕۆیشتووە و، ئەوەی سروشت پێی بەخشیوە بەكاری هێناوە ‌و لە دۆخێكی تەواو سروشتیدا ژیاوە ‌و، هیچ سیسته‌مێكی بەڕێوەبردنی نەبووە لەسەری بڕوات. بەڵام وەك دەزانین بارودۆخی مرۆڤەكان لەگەڵ تێپەڕبوونی كات، پێشكەوتنی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی ‌و گۆڕانی گەورەی بەسەردا هات؛ تاكوو وای لێ هات بە هۆی خاوەندارێتی بۆ موڵك ‌و زەویوزار ‌و خۆخەریككردن بەكاری كشتوكاڵییەوە، لە شوێنێكی دیاریكراودا جێگیر و نیشتەجێ ببن. دواتر ئەم گردبوونەوە و نیشتەجێبوونانە گەورەتر و فراوانتر بوون، شارەكان دروست بوون و، لەگەڵ دروستبوونی شارەكاندا پێویستیی بوونی جۆرێك لە ڕێكخستن و سیستەم بۆ ڕاییكردنی كاروباری شارەكان هاتە ئاراوە. لێرەوە بیرۆكەی دەوڵەت سەر هەڵدەدات؛ بەو پێیەی ڕێكخستنێكە یارمەتیی كۆمەڵگە دەدات بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانیان. دەركەوتن ‌و دروستبوونی دەوڵەت لەو ڕۆژگارەدا، وای كرد لە زۆربەی ناوچەكانی جیهاندا، دەوڵەت شوێنی خێڵ ‌و بنەماڵە بگرێتەوە و جڵەوی فەرمانڕەوایی بگرێتە دەست. واتە دەوڵەت ڕەهەندێكی گشتی ‌و گەورەتر و فراوانتری لە عەشیرەت و خێڵ و بنەماڵە هەیە و، بۆ كۆی گشتیی تاكەكانی كۆمەڵگەیە، نەك تەنیا بۆ چینێك یان بۆ گرووپێكی دیاریكراو، یان بنەماڵەیەكی تایبەت بێت. دروستبوونی دەوڵەت بە مانا مۆدێرنەكەی، دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی حەڤدەیەمی زایینی.

بوونی سیفەت ‌و ڕەهەندی گشتی لە دەوڵەت ‌و، بەرفراوانیی ئەم چەمكە، وای كردووە گەلێك پێناسە بۆ دەوڵەت بكرێت؛ بە جۆرێك كە هەندێك لە یاساناسان پێیان وایە، دەوڵەت بریتییە لە سیستەمێكی یاسایی كە چین و تویژە جیاوازەكانی كۆمەڵگە پێكەوە دەبەستێتەوە. یاخود دەوڵەت ئەو قەوارە گرنگەیە كە لە ناوەوەیدا هەموو قەوارەی سیاسی، كۆمەڵایەتی، یاسایی، ئابووری و كه‌لتووری ئاوێتەی یەكتر دەبن ‌و چالاكییە جۆراوجۆرەكانی كۆمەڵگە دەخەمڵێنێت.

هەندێكی دیكە، پێیان وایە دەوڵەت گوزارشتە لە كۆمەڵێك خەڵك، كە چالاكی و گوزەرانی خۆیان لەسەر هەرێمێكی جوگرافیی دیاریكراو ئەنجام دەدەن و، پابەندن بە سیستەمێكی سیاسیی دیاریكراوەوە كە لەسەری ڕێك كەوتوون و دەوڵەتەكەی پێ بەڕێوە دەبەن؛ لە هەمان كاتدا دەوڵەت سەرپەرشتیی كار ‌و چالاكییە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانی ناوخۆ دەكات، بە ئامانجی گەشەپێدان و باشكردنی ئاستی ژیانی هاوڵاتیانی خۆی.

بۆیە دەبینین هەموو دەوڵەتان لە پێناو ئەنجامدانی ئەركەكانی دەوڵەت، دامەزراوەیەك، یان چەند دامەزراوەیەك دروست دەكەن و، بە شێوەیەكی گشتیش دەوڵەت سێ‌ دامەزراوەی سەرەكیی هەیە كە بریتین لە دەسەڵاتی یاسادانان، دەسەڵاتی جێبەجێكردن ‌و دەسەڵاتی دادوەری. بنچینەی ئەم دابەشكردنەیش بریتییە لە "بنەمای جیاكردنەوەی نێوان دەسەڵاتەكان" (مبدأ الفصل بین السلطات). ئەم دامەزراوانە پێشیان دەگوترێت دامەزراوە سیاسییەكان، یان دامەزراوە گشتییەكان، یان دامەزراوە دەستوورییەكان، چونكە لە ڕێگه‌ی ڕێسا ‌و بەندەكانی یاسای دەستوورییەوە ڕێك دەخرێن، كە لێرەدا بەكورتی باسی ئەم دامەزراوانە دەكەین:

1. دەسەڵاتی یاسادانان (السلطة التشریعیة/Legislature): مەبەست لە دەسەڵاتی یاسادانان ئەو دامەزراوەیەیە كە مافی دروستكردنی ڕێسا ‌و یاساكان ‌و چاودێریكردنی كارەكانی دەسەڵاتی جێبەجێكردن ‌و پەسەندكردنی بوودجەی ساڵانەی دەوڵەتی هەیە. ئەركی یاسادانان لە دەوڵەتانی جیهاندا بە یەك شێوە ئەنجام نادرێت، بەڵكوو بەپێی جیاوازیی سیستەمی سیاسیی دەوڵەت شێوەی دەگۆڕێت. بۆ نموونە ئەگەر سیستەمی سیاسی، كار بە دیموكراسیی ڕاستەوخۆ بكات، ئەوا گەل یاساكان دادەنێت. ئەگەریش سیستەمی سیاسی، كار بە دیموكراسیی نیمچە-ڕاستەوخۆ بكات، ئەوا گەل بە هاوكاریی پەرلەمان پێكەوە یاساكان دادەنێن. ئەگەریش سیستەمی سیاسی، كار بە دیموكراسیی ناڕاستەوخۆ بكات، ئەوا پەرلەمان یاساكان دادەنێت. لە ئێستادا زۆربەی دەوڵەتان كار بە دیموكراسیی ناڕاستەوخۆ دەكەن، بۆیە دەبینین پەرلەمان ئەركی یاسادانان ڕاده‌په‌ڕێنێ‌.
2. دەسەڵاتی جێبەجێكردن (السلطة التنفیذیة/Executive): ئەم دەسەڵاتە، ئەركی جێبەجێكردنی یاساكان دەگرێتە ئەستۆ؛ بۆیە ڕۆڵی دەسەڵاتی جێبەجێكردن، دەبێتە تەواوكەری ڕۆڵی دەسەڵاتی یاسادانان و، گرنگترین بەشی دەسەڵاتی جێبەجێكردنیش بریتییە لە سەرۆكی دەسەڵاتی جێبەجێكردن كە لە هەندێك وڵاتدا سەرۆكی دەوڵەتە ‌و لە هەندێكی تردا سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانە.
3. دەسەڵاتی دادوەری (السلطة القضائیة/Judiciary): ئەركی ئەم دامەزراوەیە بریتییە لە تەفسیر ‌و ڕاڤەكردنی یاساكان ‌و چارەسەركردنی ئەو كێشانەی بە هۆی سەرپێچیكردن لە یاساكانەوە دێنە بەر دەستی ئەم دامەزراوەیە. بۆیە دەسەڵاتی دادوەری، وەك دەسەڵاتی جێبەجێكردن یاساكان جێبەجێ دەكات، بەڵام جیاوازیی ئەركی دەسەڵاتی دادوەری لەوەدایە، تەنیا ئەو كاتە یاساكان جێبەجێ دەكات كە چەند كێشەیەك بە هۆی سەرپێچیكردن، یان ئاڵۆزیی یاساكانەوە بێتە بەر دەستی و، بەپێی یاساكان پێویستیی بە چارەسەركردن هەبێت.

چەمكی حكوومەت (الحكومة/Government):

چەمكی حكوومەت بەگشتی لە ڕووی سیاسی ‌و یاسایی ‌و دەستوورییەوە، بە چەند واتایەك بەكار دەهێنرێت، وەكوو:

1. حكوومەت بە واتا هەرە فراوانەكەی، ئاماژەیە بۆ ڕژێمی سیاسی، یان دەزگه‌ی فەرمانڕەوا لە دەوڵەتدا. واتە ئاماژەیە بۆ سەرجەم ئەو دەسەڵاتە گشتییانەی كە كاروبارەكانی دەوڵەت بەڕێوە دەبەن. بەمەیش حكوومەت هەر سێ‌ دامەزراوە سیاسییە سەرەكییەكە _دەسەڵاتی یاسادانان، جێبەجێكردن ‌و دادوەری_ لەخۆ دەگرێت.
2. حكوومەت بە واتا ناوەندییەكەی، ئاماژەیە بۆ دەسەڵاتی جێبەجێكردن. واتە ئەو دامەزراوەیه‌ی دەوڵەت، كە ئەركی جێبەجێكردنی سیاسەت ‌و یاسا و بڕیارەكان ‌و بەڕێوەبردنی ڕاستەوخۆی كاروبارە گشتییەكان لە ئەستۆ دەگرێت. بەڵام دەبێ‌ ئەوە بزانین كە دەسەڵاتی جێبەجێكردنیش چەند دامەزراوە و یەكەیەكی تر لەخۆ دەگرێت، وەك: سەرۆكی دەوڵەت، ئەنجومەنی وەزیران ‌و سەرجەم دامەزراوە كارگێڕییەكانی دەوڵەت.
3. حكوومەت بە واتا بەرتەسكەكەی، هەندێك كات تەنیا ئاماژەیە بۆ وەزارەت _سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران ‌و وەزیرەكان_. ئەم بەكارهێنانەیش زۆربەی كات لەو وڵاتانەدا باوە كە كار بە سیستەمی پەرلەمانی دەكەن.

لەژێر ڕۆشناییی ئەم واتایانەی سەرەوەدا بۆ چەمكی حكوومەت، دەبینین ڕێككەوتنێكی گشتی لە نێوان یاساناسان ‌و زانایانی سیاسەت نییە سەباره‌ت بە دەستنیشانكردنی واتای حكوومەت، بەڵام ئەوەی زیاتر باوە، واتای دووەمی حكوومەتە، واتە: سەرۆكی دەوڵەت، یان سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران ‌و وەزیرەكان ‌و سەرجەم دامەزراوە كارگێڕییە گشتییەكانی دەوڵەت؛ كە لە دەستووردا بە دەسەڵاتی جێبەجێكردن ناسراوە. بەگشتی، ئەركەكانی حكوومەت بریتین لە سێ‌ جۆر ئەركی سەرەكی:

1. ئەركە سیاسییەكان: كە بریتین لە پاراستنی ئاسایشی ناوخۆ و سەپاندنی یاساكان ‌و وەرگرتنی باج ‌و لەچاپدانی دراو؛ سەرجەم ئەم ڕۆڵانەیش كە بە ئەركە كلاسیكی ‌و تەقلیدییەكانی حكوومەت ناسراون.
2. ئەركە ئابوورییەكان: بریتییە لە دەستخستنە ناو ئابووریی وڵات، چ لە ڕێگەی هاوكاریكردنی كەرتی تایبەت ‌و بەشداریكردنی سەندیكاكان لە پلانڕێژكردنی ئابووریی وڵاتدا، یان لە ڕێگه‌ی خاوەنداربوونی دەوڵەت بۆ كەرتی گشتی ‌و، دامەزراندن ‌و وەبەرهێنانی پڕۆژە ئابوورییەكان ‌و خۆماڵیكردنی دامەزراوە ئابووری ‌و دارایییەكان.
3. ئەركە كۆمەڵایەتییەكان: بریتین لە چاودێریكردن ‌و دابینكردنی پێداویستییە كۆمەڵایەتییەكانی هاووڵاتیان لە ڕێگه‌ی پەروەردە و فێركردن ‌و تەندروستی ‌و نیشتەجێكردن ‌و دابینكردنی كار و بەخشینی بیمەی كۆمەڵایەتی لەكاتی بێكاری ‌و پەككەوتندا.

لە ڕاستیشدا ئەركە ئابووری ‌و كۆمەڵایەتییەكانی حكوومەت، كە بە ئەركە نوێیەكان ناسراون، نزیكەی كەمتر لە سەدەیەكە لە زۆربەی وڵاتاندا پەرەی سەندووە؛ ئەمەیش هاوكات بووە لەگەڵ ئەو گۆڕانكارییەی كە لە سەدەی بیستدا بەسەر چەمكی دەوڵەت ‌و ڕۆڵی لە كۆمەڵگەدا هاتووە. لەبەر ڕاپەڕاندنی هەموو ئەم ئەركانە، هاووڵاتیان زیاتر لە هەر دامەزراوەیەكی تری دەوڵەت، هەست بە حكوومەت دەكەن ‌و وەك دامەزراوەی ڕاستەقینەی فەرمانڕەواییكردنی دەوڵەت دەستنیشانی دەكەن.

جیاوازیی نێوان دەوڵەت ‌و حكوومەت:

دوای خستنەڕووی ناساندنی هەر دوو چەمكی دەوڵەت ‌و حكوومەت، لێرەدا بەپێویستی دەزانم لە نێوان ئەم دوو چەمكەدا جیاوازی بكەین، چونكە وەك ئاماژەم پێ دا، هەندێك جار بە مەبەست ‌و ئاگایییەوە بێت، یان بەبێ‌ مەبەست ‌و ئاگایی، هەندێك خەڵك دەیانەوێت لە ڕێگەی ڕەخنەگرتن لە حكوومەت ‌و ئاستی پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییە سەرەتایییەكان بۆ هاونیشتمانیان ڕەخنە لە دەوڵەت بگرن ‌و، دەوڵەتداری بە پێوەری حكوومەتداری بخوێننەوە؛ كە لە  ڕاستیدا ئەم دوو چەمكە جیاوازن ‌و، هەر یەكەیان لەنێو زانستی سیاسەتدا پێگەیەكی تایبەتی هەیە. دیارترین جیاوازییەكانی نێوان ئەم دوو چەمكە، خۆی لەم چەند خاڵه‌دا دەبینێتەوە، وەكوو:

1. دەوڵەت چوارچێوەی كارە ‌و، تەواوی دامەزراوە دەستووری ‌و یاسایی ‌و سیاسی ‌و دادوەرییه‌كان لەخۆ دەگرێت. ئەركی پاراستن و دابینكردنی ئاسایش و ئاشتی و ئازادییە سیاسی ‌و مەدەنییەكانە. ئەكتەرێكی چالاكی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیشە. بەڵام حكوومەت تەنیا لە چوارچێوەی دەسەڵاتی جێبەجێكردندا قەتیس دەبێت ‌و، ڕۆڵی خزمەتكردن بە هاونیشتمانیان لە كۆمەڵگەدا دەبینێت. بەم جۆرەیش، دەردەكەوێت چەمكی دەوڵەت گشتگیرتر ‌و فراونترە لە چەمكی حكوومەت.
2. سەرچاوەی دروستبوونی دەوڵەت، جیاوازە لەگەڵ حكوومەت. وەك دەبینین شێوازی دروستبوونی دەوڵەت، بۆ‌ دوو ڕێگەی سەرەكی دەگەڕێتەوە كە بریتین لە ڕێگه‌ی سروشتی، یان دروستبوونی دەوڵەت لە ڕێگه‌ی گرێبەستەوە، وەك "گرێبەستی كۆمەڵایەتی" )العقد الاجتماعی(Social Contract-؛ بەڵام سەرچاوەی دروستبوونی حكوومەت، یان میكانیزمێكی دیموكراسی وەك هەڵبژاردنە، یان ڕێككەوتنی نێو هێزە سیاسییەكانە.
3. دەوڵەت لە ڕووی كاتەوە ماوەی كۆتاییهێنان ‌و بەسەرچوونی نییە، یان بە واتایەكی تر، بوونی دەوڵەت پەیوەست نییە بە خولی هەڵبژاردنەوە، بەڵام حكوومەت ماوەی كاری، پەیوەستە بە خولی هەڵبژاردنەوە. بۆیە زۆر جار بۆ ماوەی چوار بۆ پێنچ ساڵ متمانە بە كابینەیەكی حكوومەت دەكرێت.
4. موڵكداریی حكوومەت، بۆ دەوڵەت دەگەڕێتەوە. هەر بۆ نموونە دەگوترێت دەوڵەتی سوید خاوەنی حكوومەت ‌و حوكمڕانییەكی باشە؛ بەڵام بەپێچەوانەوە موڵكداریی دەوڵەت بۆ حكوومەت ناگەڕێتەوە؛ ئەمەیش دەگەڕێتەوە بۆ فراوانی ‌و گەورەییی دەوڵەت لەچاو حكوومەت.
5. دەوڵەت جێگیرە و ناگۆڕێت و، ئەوەی كە دەگۆڕێت حكوومەت و حوكمڕانەكانن. ئەمەیش یەكێكی دیكەیە لە جیاوازییەكانی نێوان ئەم دوو چەمكە.
6. ئەركی دەوڵەت، خۆی لە بەرگری لە ‌هەڕەشەی دەرەكی و پاراستنی ئاسایش لە ناوخۆدا دەبینێته‌وە، بەڵام ئەركی حكوومەت دابینكردنی ئاسوودەیییە بۆ كەمكردنەوەی هەژاری و نایەكسانیی كۆمەڵایەتی و، هەروەها دابینكردنی ئاسایشی كۆمەڵایەتی بۆ هاونیشتمانیان لە ڕێگەی سیستەمێكی خزمەتگوزاریی گشتییەوە.
7. دەوڵەت خاوەنی سەروەرییە، كە بە باڵاترین دەسەڵات ‌و هێزی دەوڵەت دادەندرێت، كە هیچ هێز و دەسەڵاتێك لە سەرووی هێز و دەسەڵاتی دەوڵەته‌وه‌ نییە، بەڵام حكوومەت خاوەنی ئەم تایبەتمەندییە نییە. ئەمانەی ئاماژەمان پێ دا، لە دیارترین جیاوازییەكانی نێوان دەوڵەت ‌و حكوومەت بوون.

دەرەنجام:

تێكەڵكردنی چەمكی دەوڵەت ‌و حكوومەت، جگە لەوەی شێواندنی ڕای گشتی ‌و بەلاڕێدابردنی پرسە گرنگەكانە، لە هەمان كاتدا هەڵەیەكی زانستی ‌و ئەكادیمییە، چونكە هەر یەكێك لەم دوو چەمكە تایبەتمەندیی خۆیانیان هەیە ‌و كەسیان نابێتە شوێنگرەوەی ئەوی دیكە. ناكرێت هەڵە ‌و كەموكورتی ‌و گەندەڵییەكانی حكوومەت، بكرێتە بیانوو بۆ ڕەتكردنەوەی دەوڵەت ‌و، داواكاری بۆ دروستبوونی دەوڵەتی سەربەخۆ ‌و، ئەنجامنەدانی ڕیفراندۆم.