خستنەڕووی پرس:

ڕۆشنبیر، كەسێكە لە بوارێكی دیاریكراودا مەعریفە ‌و شارەزاییی باشی هەبێت. ڕۆشنبیران چینێكی كۆمەڵایەتین و، بە ئامانجی ئاڕاستەكردنی هاونیشتمانیان و ڕەخنەگرتن لە خراپییەكانی نێو كۆمەڵگە، بەشداری لە ئەركێكی ڕۆشنبیری ‌و فكریی ئاڵۆزدا دەكەن، بۆ ئەوەی جێپەنجەیان بەسەر باشتركردنی كایە جۆربەجۆرەكانی ژیانی تاكەكانی كۆمەڵگەوە دیار بێت. ئێمە لە دووتوێی ئەم وتارە شیكارییەدا، تیشكێك دەخەینە سەر ناساندنی چەمكی ڕۆشنبیر لە دیدی بیرمەندان، لەگەڵ خستنەڕووی ئەرك ‌و ڕۆڵی ڕۆشنبیران لە پرسە نیشتمانییەكانی نێو كۆمەڵگە ‌و، قسەیەكیش لەسەر ڕۆڵی ڕۆشنبیرانی كوردستان لە پرۆسەی ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی هەرێم دەكەین.

• چەمكی ڕۆشنبیر لە دیدی بیرمەندانەوە:

لە ڕووی زمانەوانییەوە ڕۆشنبیر وشەیەكی ئاوێتە ‌و لێكدراوە و لە دوو وشە پێكهاتووە: وشەی "ڕۆشن" لە زمانی كوردیدا واتە ڕووناك، وشەی "بیر" واتە فیكر ‌و هزر. واتە ڕۆشنبیر بە یەكێ دگەوترێت كە فیكری ڕووناك بێ ‌و خاوەن بیر و هزرێكی ڕۆشن بێت؛ كەواتە خاوەن بیر و ڕووناكبیر و ڕۆشنبیر یەك واتا و مانایان هەیە.

"تالكۆت پارسۆنز" (Talcott Parsons)، كۆمەڵناسی گەورەی ئەمریكی، بەم چەشنە پێناسەی ڕۆشنبیری كردووە كە دەڵێت: "ڕۆشنبیر، ئەوانەن كە لە كاروباری ڕۆشنبیریدا پسپۆرن ‌و، بایەخدانیان بە بابەت ‌و پرسەكانی ڕۆشنبیری، دەخەنە پێش هەموو پێوەرێكی كۆمەڵایەتیی ڕۆژانەی دیكەوە)." "ژولین بێندا" (Julien Benda)، بیرمەندی مەزنی فەڕەنسی: "ڕۆشنبیران، وەك گرووپێكی بچووكی پاشا و فەیلەسووفان ناو لێ دەنێت، كە بەهرەمەندن و خاوەنی توانای زۆر باشن." واتە خاوەنی بەهرەیەكی زۆر ‌و بەهای باڵان و، ئەو كەسانەن كە ویژدانی مرۆڤایەتی دروست دەكەن.

هەروەها "ئێدوارد شیلز" (Edward Shils)، بیرمەندی ئەمریكی، لەبارەی ڕۆشنبیرانەوە دەڵێت: "ئەو توێژەی نێوان فێرخوازەكانن كە خواستی سیاسییان هەیە؛ چ ڕاستەوخۆ بە كۆششكردن بۆ ئەوەی ببن بە باشترینی كۆمەڵگەكەیان _دەستەبژێری كۆمەڵگەكەیان_، یان ناڕاستەوخۆ بە كۆششكردن بۆ داڕشتنی ویژدانی كۆمەڵگەكەیان ‌و كاركردن بەسەر دەسەڵاتی سیاسی لە بڕیاردانی گەورەدا." بیرمەندی مەزنی فەڕەنسی، "كۆرنیلیووس كاستۆریادیس" (Cornelius Castoriadis) لە پێناسەی ڕۆشنبیردا دەڵێت: "ڕۆشنبیران كەسانێكن كە هەر پیشەیەكیان هەبێت، تێ دەكۆشن بواری پسپۆڕییان تێ پەڕێنن ‌و، كارایانە گرنگی بەو شتانە بدەن كە لە كۆمەڵگەكەیاندا ڕوو دەدات. هه‌روه‌ها بە گوتاریان ‌و بە خستنەڕووی ڕاشكاوانەی بیروڕای گشتییان، دەتوانن كار بكەنە سەر گۆڕانی دیاردەكانی نێو كۆمەڵگەكەیان."

بە تێڕوانینی "ئێدوارد سەعید" (Edward Said)، ڕۆشنبیر كەسێكە كە بەرامبەر نادادپەروەریی كۆمەڵایەتی ‌و دیكتاتۆری و داگیركاری بێدەنگ نابێت ‌و، خودی ڕۆشنبیر لە بەرەی هەق ‌و ڕاستیدا دەبینێت؛ لەو ڕووەوە ڕۆشنبیران دەكاتە بەشێك لە بزووتنەوەی سیاسی و كۆمەڵایەتیی نێو كۆمەڵگە. بەم پێیە زاراوەی ڕۆشنبیر بۆ ئەو كەسانە بەكار دێت، كە زانیارییان لە بوارە جۆربەجۆرەكاندا هەبێ ‌و جێپەنجەیان بەسەر كەلتوور و سیاسه‌ت و ستراتیژییەتی كۆمەڵگەوه دیار بێت ‌. واتە ڕۆشنبیر كەسێكی بیركەرەوەیە؛ بە بیری خۆی، ژیان ڕۆشن دەكاتەوە. ڕۆشنبیر هەڵگری پەیامێكی تازەیشە كە دەكەوێتە خانەی داكۆكیكردن لە هەق و دادپەروەری.

• ڕۆڵی ڕۆشنبیران لە كۆمەڵگەدا:

بە ڕای فەیلەسووفی ئەڵمانی "فریدریك هیگل" (Friedrich Hegel)، ڕۆڵی ڕۆشنبیر، بریتییە لە كاركردنی بەردەوام لە پێناو دەربازكردنی گەل و نەتەوە لە بارودۆخی بێهیوایی و بە بنبەست گەیشتن، لە ڕێگەی وەگەڕخستنی هێز و وزەی داهێنەرانەی ڕۆشنبیرەكان، بە ئامانجی تێگەییشتن لە واقعی ئێستا و گەیشتن بە ئاییندەیەكی باشتر، بە پشتبەستن بە بەهای مەعریفە ‌و زانست، كە كۆڵەكەی سەرەكین بۆ ژیانی هاونیشتمانیان.

لێرەوە دەكرێت بڵێبن ڕۆشنبیران لەسەر هەموو ئاستەكانی سیاسی، كەلتووری، كۆمەڵایەتی و ئابووریی كۆمەڵگەدا، لە ڕێگه‌ی خوێندنەوەیەكی واقعییانە ‌و بابەتییانەی بارودۆخەكان و خستنەڕووی ڕێگەچارەی جۆراوجۆر بۆ چارەسەركردنیان، كاری جددی بۆ تێپەڕاندنی بارودۆخە نەخوازراوەكان دەكەن. چونكە ڕۆشنبیران وەك ئەركێكی ئەخلاقی ‌و مرۆیی ‌و نیشتمانی و نەتەوەیی، لەسەریانە بێنە ناو بارودۆخە نەخوازراوەكان و، لە چوارچێوەیەكی بێلایەنانەدا خوێندنەوە بۆ واقعەكە بكەن و، هەوڵ بدەن كاریگەریی خۆیان بەسەر تێكڕای تاكەكانی كۆمەڵگەدا بسەپێنن.

ڕۆشنبیر بوار نادات ژیان لە جێیەكدا بوه‌ستێت ‌و بچەقێت؛ هەوڵی چارەسەری ڕیشەییی پرسە نەخوازراوەكان دەدات ‌و، دڵی بە نیمچەچارەسەر ئاو ناخواتەوە. بەم جۆرە، ڕۆشنبیران دەتوانن بە پشتبەستن بەو پاشخانە مەعریفییەی كە هەیانە، بە ئەركی سەرشانی خۆیان هەستن ‌و ڕۆڵی ئەرێنی ‌و گاریگەر لە ئاراستەكردنی كۆمەڵگەدا بنوێنن.

• ڕۆڵی ڕۆشنبیران لە پرسە نیشتمانییەكانی نێو كۆمەڵگەدا: ئەركی سەر شانی ڕۆشنبیرانی كوردستان لە پرسی ئەنجامدانی ڕیفرندۆمدا:

ڕاستییه‌كه‌ی، ئەركی ڕۆشنبیر جیاوازە لە ئەركی زانایان ‌و ئەوانی دیكە، چونكە ڕاستە ئەركی زانا دۆزینەوەی سەرچاوەی سروشتی و مرۆیییە، بەڵام ڕۆشنبیر كۆمەڵگە فێری هەنگاونان دەكات ‌و، ئامانجی گەورە ‌و ئاسۆی ڕوونی پێ دەبەخشێت ‌و ڕێگه‌یان بۆ ڕۆشن دەكاتەوە. بەم جۆرە، ئەركی ڕۆشنبیران لە هەموو كۆمەڵگه‌یەكدا بەگشتی ‌و، بۆ هەموو پرسە نەتەوەیی ‌و نیشتمانییەكان بەتایبەتی، ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ڕۆڵی بەرچاو ‌و تەندروست ‌و ئەرێنی لە ڕۆشنكردنەوەی ڕێگه‌ی بەردەمی هاونیشتمانیاندا دەبینن. لەم ڕوانگەیشەوە، دەبێت ڕۆشنبیرانی كوردستان لە پرسی ئەنجامدانی ڕیفرندۆمدا، بە سه‌رجه‌م فكر ‌و ئایدیا جیاوازەكانیانەوە، كۆمەڵێك ئەرك ببینن، وەكوو:

١- ئاراستەكردنی ڕەخنەی بنیاتنەرانە ‌و، قووڵبوونەوە لە هەموو پرسێكی نیشتمانیدا. ئەمەیش پێویستیی بە پسپۆڕییەكی تایبەت ‌و زانیارییەكی تەواو هەیە بۆ خوێندنەوە ‌و تاووتوێكردنی ڕووداوەكانی ڕۆژ. بەم چەشنە، ڕۆشنبیرانی كوردستان دەتوانن لە ڕێگه‌ی پسپۆڕییەكەی خۆیانەوە، بە ئامانجی باشتركردن ‌و چالاككردنی هەنگاوەكانی ئەم پرۆسەیە ڕەخنەی بنیاتنەرانە لە كەموكوڕییەكانی ئەم پرۆسەیە _پرسی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم_ بگرن.

٢- پێویستە ڕۆشنبیر، مەزهەبی و تائیفی و حزبی و نەتەوەیی نەبێت. واتە كەسێكی تەواو بێلایەن بێت ‌و، گەرد و تۆزی سەر چاویلكەكەی لا بەرێت، بۆ ئەوەی بینینی جوان بێت و دەوروبەر وەك خۆی ببینێ نەك بە ویستی خۆی ڕەنگی دەوروبەر بكات. واتە ڕۆشنبیری ڕاستەقینە نوێنەری هیچ لایەنێك نییە، هەڵگری نامەیەكی گەردوونییە و بە گوتنی هەق و بە لایەنگرتنی داد، بە گژ هێز و ستەمكاریدا دەچێتەوە. لێرەدا زۆر گرنگە ڕۆشنبیرانی كوردستان بێلایەن بن، واقعەكە وەك خۆی بگوازنەوە ‌و ڕووی ڕاستەقینەی پرسی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم بۆ هاونیشتمانان بخەنە ڕوو.

٣- كاركردن لە پێناو پێشكەشكردنی هونەرێكی گەورە ‌و هێزێكی نوێ بۆ چاكسازیی كۆمەڵایەتی، ئابووری، سیاسی و هتد. ئەمەیش دەبێتە هۆی دەركەوتنی تواناكانی ڕۆشنبیر بۆ لابردنی تاریكی ‌و لێڵی لەسەر ڕاستییەكان. لێرەوە ڕۆشنبیرانی كوردستان، دەتوانن لە پرسی ڕیفراندۆمی هەرێمی كوردستاندا گوڕوتینێكی بەهێز بە هاونیشتمانیان ببەخشن.

٤- دیاریكردن ‌و پێناساندنی ئەو شێوە ڕێسا ‌و نەریتە باشە باوانەی كەوا مرۆڤەكان بە نەوەكانی دواتر دەیبەخشن ‌و جیلەكانی تری لەسەر بنیات دەنرێ، لەگەڵ دیاریكردنی ڕێگه‌یەك كە فێرگەیەك بێت بۆ فێركردنی نەوەكان. لێرەوە دەبێت ئەركی سەر شانی ڕۆشنبیرانی كوردستان لەوەدا چڕ ببێتەوە، كە هەوڵ بدەن چەمكەكان لە دیدە زانستییه‌كەیەوە بە خەڵكی بگەیەنن ‌و، نەوەكانی داهاتوو بە ڕووی زانستی ‌و ڕاستەقینەی چەمك ‌و زاراوەكان ئاشنا بكەن.

٥- ڕۆشنبیرانی كوردستان، دەبێت ببنە پردی پەیوەندیی نێوان هاووڵاتی ‌و دەسەڵات، چونكە ئەركی ڕۆشنبیر پەیامبەریكردنی كۆمەڵگەیە، كە بریتییە لە گەیاندنی پەیامێك بۆ تێكڕای چینەكانی كۆمەڵگە. بەم جۆرە، هەوڵی خۆی بۆ دروستكردنی پردی پەیوەندی و لێكتێگەییشتن لە نێوان هاووڵاتیان و دەسەڵاتدا ده‌خاته‌ گه‌ڕ.

٦- ڕۆشنبیرانی كوردستان، دەبێت لە بنیاتنانی گوتارێكی نیشتمانیدا بۆ ئەم پرسە ڕۆڵێكی چالاك و بێلایەن ببینن.

٧- دەبێت ڕۆشنبیران بە ئامانجی دانانی چوارچێوەی زانستی ‌و ئەكادیمی بۆ تێكڕای پرسە نەتەوەیی ‌و نیشتمانییەكان، لەنێویشیاندا ڕیفراندۆم، هەوڵ بدەن چەمك ‌و زاراوە شێوێنراوەكانی نێو كۆمەڵگە ڕاست بكەنەوە.

٨- دەكرێت ڕۆشنبیران هەر یەكەیان لە گۆشەنیگایەكی جیاوازەوە لەم پرسە بڕوانن، چونكە یەكێك لە ئەركە سەرەكییەكانی ڕۆشنبیر ئەوەیە، پێداگری لەسەر جیاوازی بكات؛ له‌به‌ر ئه‌وه‌ی بەبێ دداننان بە جیاوازیدا، ناگەینە دیموكراسی ‌و ئازادی. تەنیا ئەوە بەس نییە ڕۆشنبیر خاوەنی فیكر بێت، بەڵكوو ئەوەیش گرنگە، بوێریی ئەوەی هەبێت لە كاتی پێویستدا قسەی دڵی خۆی بكات.

٩- ڕۆشنبیرانی كوردستان، دەبێت هەوڵ بدەن بۆ خستنەڕووی قەیرانەكان ‌و دانانی چارەسەر بۆیان و بڵاوكردنەوە ‌و گەیاندنی بە خەڵك، لە ڕێگەی نووسین ‌و وتارەكانیان و دووبارە هەوڵدان بۆ چارەسەركردنیان.

دەرەنجام:

ڕۆشنبیران هەڵكەوتەی ناو سیستەمی مەعریفیی كۆمەڵگەی خۆیانن و نوێنەرایەتیی كه‌لتوورە جیاوازەكان دەكەن. هه‌روه‌ها ڕۆشنبیران بەقووڵی لە واقعی كۆمەڵایەتیی خۆیان دەگەن و لەو سۆنگەیەوە هەر یەكیان بەپێی باری سایكۆلۆژی و پێگەی كۆمەڵایەتیی خۆی و واقعی سیاسیی وڵاتەكەی، هەڵوێست لە شوێنی كاری خۆی وەردەگرێت و، لە هەموو حاڵەتێكدا كاریگەریی خۆی دەنوێنێ. هەبوونی ڕۆشنبیران لەسەر گۆڕەپانی سیاسیی ‌وڵات، پێداویستییەكی سەرەكییە لە پێداویستییەكانی دیموكراسی ‌و، بەبێ‌ هەبوونی ڕۆشنبیرە سیاسییەكان، ناتوانرێت بەرچاوڕوونییەكی باش ‌و بەرچاومان بۆ پرسە سیاسییەكان هەبێت. هەر لەبارەی ڕۆشنبیركردنی سیاسییانەی هاونیشتمانیانیشەوە، ڕۆشنبیرە سیاسییەكان ‌وەكوو قوتابخانەیەكن بۆ ڕۆشنبیركردنی جەماوەر لە ڕووی سیاسی‌ و، هه‌روه‌ها هەموو ئەو بابەت‌ و مەسەلە ‌و بوارانەیش كە بە سیاسەتەوە گرێ دراون، یان سیاسەت مامەڵەیان لەگەڵدا دەكات، ‌وەك: پرسەكانی ئابووری ‌و كۆمەڵایەتی. ڕۆشنبیرە سیاسییەكان لە ڕێگەی كۆبوونەوە ‌و كۆنفڕانس ‌و وتار و توێژینەوە ‌و كەناڵەكانی خۆیانەوە، بابەتە سیاسی ‌و ئابووری ‌و كۆمەڵایەتییەكان تاووتوێ‌ دەكەن ‌و، دەیانكەنە بابەتی گفتوگۆ ‌و ڕاگۆڕینەوە؛ كە لەم كردارەدا جەماوەرێكی زۆر گوێیان لێ‌ ڕادەگرێ ‌‌و بەشدارییان لەگەڵدا دەكات ‌و، لە ئەنجامی ئەوەیشدا فێری شتی نوێ‌ دەبن ‌و لەسەر شتی نوێ‌ پەروەردە دەبن‌ و ڕۆشنبیریی سیاسیی نوێ‌ بنیات دەنێن؛ چونكە ئەوان _ڕۆشنبیران_ فاكتەرێكی سەرەكی ‌و بەرچاون لە بڵاوكردنەوەی ڕۆشنبیریی سیاسی، لای تاكەكانی كۆمەڵگە.