دەروازە:

لە ئێستادا، لەنێو سیاسەتوانان، ناوەندە میدیایی، ڕۆژنامەوانییەكان ‌و تەنانەت خەڵكی ئاساییی هەرێمی كوردستانیشدا زۆرترین قسەوباسیان لەسەر ڕیفرانـدۆمە، كەوا بڕیارە لە 25ی ئەیلوولی ئەمساڵ ئەنجام بدرێت. ئەوەی جێگه‌ی نیگەرانییە، هاونیشتمانیانی ئەم هەرێمە بەبێ بوونی مەعریفەیەكی قووڵ لەسەر ئەم پرسە گرنگە، بەسەر دوو بەرەی دژبەیەكدا دابەش بوون: بەرەی پشتگیری لە ڕیفرانــدۆم ‌و بەرەی دژ بە ڕیفرانــدۆم. بۆیە لێرەدا بە ئەركی زانستیی سەرشانی خۆمی دەزانم لە دووتوێی ئەم وتارە شیكارییەدا، تیشكێك بخەمە سەر ناساندنی چەمكی ڕیفرانـدۆم ‌و مێژووی سەرهەڵدان، ئامانج ‌و مافی بڕیاردانی چارەنووس لەگەڵ خستنەڕووی چۆنێتیی بەئەندامبوونی دەوڵەتان لە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكاندا.

ڕیفرانــدۆم چییە؟

ڕیفرانـدۆم (Referendum)، لە بنەڕەتدا وشەیەكی لاتینییە ‌و، دواتر لە ناوەندە دیپلۆماسییەكاندا لە لایەن فەڕەنسی ‌و ئەمریكی ‌و سویسرییه‌كانەوە زیاتر گرنگیی پێ درا ‌و بەكار هات. لێرەدا گرنگە بە شێوەیه‌كی زانستی ‌و ئەكادیمی، چەمكی ڕیفرانـدۆم بناسێنین ‌و بیناسین، چونكە بەداخەوە لەم ڕ‌وژگارەدا چەمك ‌و زارەوەكان بە جۆرێك شێوێنراون ‌و هەر لایەنێك بە شێوازێك تەفسیر ‌و ڕاڤەی دەكات، كە هاووڵاتیان ناتوانن بەئاسانی پێناسەی زانستیی چەمكەكان بدۆزنەوە.

بۆیە، دەكرێت بڵێین ڕیفرانـدۆم لە دیدە زانستییەكەیەوە مەبەست لێی، پرۆسەیەكی‌ یاسایی- سیاسییە بۆ وەرگرتنی‌ ڕای‌ هاونیشتمانیان لەسەر پرسێكی‌ دیاریكراو، كە پەیوەندیی‌ بە دیاریكردنی چارەنووسیانەوە هەیە ‌و بە شێوەیەكی‌ دیموكراتی‌ ڕاستەوخۆ ئەنجام دەدرێت. بە واتایەكی دیكە، ڕیفرانـدۆم مەبەست لێی دەنگدانێكی گشتییە، كە تێیدا گەل بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ ڕای خۆی سەبارەت بە پرس ‌و بابەتێكی گرنگ دەردەبڕێت. لەم پرۆسەیەدا بژاردەكانی بەردەم هاونیشتمانیان دیاریكراون‌ و، هەندێ جار تەنیا دوو بژاردەی وەك "بەڵێ" و "نەخێر"، لەم پرۆسەیەدا دەخرێتە بەردەستیان.

مێژووی بەكارهێنان ‌و ئەنجامدانی ڕیفرانـدۆم:

بەكارهێنانی چەمكی ڕیفرانـدۆم لە مێژووی‌ هاوچەرخدا، دەگەڕێتەوە بۆ شۆڕشی‌ فەڕەنسیی ساڵی 1789 و، لە ڕووی‌ جێبەجێكردنەوە دەگەڕێتەوە بو ویلایەتە یەكگرتووەكانی‌ ئەمریكا؛ كاتێك بۆ بڕیاردان لەسەر یەكەم دەستووری وڵاتەكەیەكان لە تەمووزی 1776 ڕیفرانـدۆمیان كرد. مێژووی ئەنجامدانی ڕیفرانـدۆم بە مەبەستی بەدەستهێانی سەربەخۆیی، دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1846، كە تیایدا "لیبریا" سەربەخۆییی خۆی لەژێر كۆڵۆنیاڵیی ئەمریكی بەدەست هێنا. مێژووی چەسپاندنی ئەم چەمكەیش‌ لە دەستووردا، دەگەڕێتەوە بو دەستووری سویسرا لە ئەیلوولی 1848، هەروەها مێژووی بەكارهێنانی زاراوەی ڕیفرانـدۆم لەسەر ئاستی‌ یاسای‌ نێودەوڵەتی،‌ دەگەڕێتەوە بۆ دەرچوونی بڕیاری‌ ژمارە 1514 لە ڕێكەوتی 14ی كانوونی یەكەمی ساڵی‌ 1960ی‌ كۆمەڵەی‌ گشتیی‌ سەر بە نەتەوە یەكگرتوەكان، كە تایبەت بوو بە پێدانی سەربەخۆیی ‌و دیاریكردنی مافی‌ چارەنووس بۆ نەتەوە ‌و گەلانی ژێردەستە ‌و داگیركراو، كە بە بڕیاری "پاكتاوكردنی كۆلۆنیالیزم" (Decolonization) ناسراوە. بەم جۆرە، دەبینین ڕیفرانـدۆم لە ڕێگەی ئەم بڕیارەوە بەرگێكی یاساییی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بەبەردا كرا؛ كاتێك دەرفەت بە نەتەوە داگیركراوەكان درا لە ڕێگه‌ی‌ ڕیفرانـدۆمەوە چارەنووسی خۆیان دیاری بكەن.

مەبەست ‌و ئامانج لە ئەنجامدانی ڕیفرانـدۆم:

ڕیفرانـدۆم میكانیزم ‌و ئامرازێكی سیاسی ‌و دیپلۆماسی ‌و یاسایییە، كه‌ بۆ بەدیهێنانی ئامانج و مەبەستی جیاواز و جۆربەجۆر بەكار دەهێنرێت. لێرەدا بەكورتی ئاماژە بە مەبەست ‌و ئامانج لە ئەنجامدانی ڕیفرانـدۆم دەكەین، كە بریتین لە:

1. ڕیفرانـدۆم بۆ بەدیهێنانی ئامانجێكی سیاسی: وەكوو سەربەخۆیی ‌و بڕیاردانی چاره‌نووسی گەلێك، جیابوونەوە ‌و یەكگرتن، چوونەناو پەیماننامەیەك، یان دەرچوون لێی، چوونە بەرەیەكەوە، یان دەرچوون لێی، چوونەناو ڕێكخراوێكی هەرێمی ‌و نێودەوڵەتی، یان دەرچوون لێی، یان هەر ئامانجێكی سیاسیی دیكە.
2. ڕیفرانـدۆم بۆ بەدیهێنانی ئامانجێكی یاسایی: وەكوو وەرگرتنی ڕای خەڵك لەسەر دەستوور، یان پرسێكی دەستووری، لەو وڵاتانەی كە دەستوور بە ڕیفرانـدۆم پەسەند بكرێت؛ جا لە كاتی دەركردنی دەستووریكی نوێ بێت، یان هەمواركردنی هەندێك لە دەقەكانی دەستوور، یان ئەنجامدانی ڕیفرانـدۆم بۆ ئەو یاسایانەی كە كاریگەرییان لەسەر ماف و ئازادییە گشتییەكانی هاونیشتمانیانەوە هەیە.
3. دەكرێت ڕیفرانـدۆم بۆ دەستنیشانكردنی شێوازی فەرمانڕەواییی سیاسی، بەدیهێنانی ئامانجی ئابووری، كۆمەڵایەتی، سەربازی ‌و، یان هەر ئامانجێكی تر بەكار بهێنرێت.

بەم جۆرە، دەكرێت بڵێین ڕیفرانـدۆم لە ڕووی‌ مەبەست ‌و ئامانجەوە، بۆ ڕیفرانـدۆمی سەربەخۆیی‌، دەستووری‌، یاسایی ‌و‌... پۆلێن دەكرێت و، لە ڕووی‌ دەرەنجامیشەوە بو ڕیفرانـدۆمی پابەندی ‌و ڕاوێژكاری (إلزامی و استشاری).

ڕیفرانـدۆم بۆ دیاریكردنی مافی‌ بڕیاردانی چاره‌نووس:

مافی بڕیاردانی چاره‌نووس بۆ هەر گەل و نەتەوەیەك لە جیهاندا، مافێكی ڕەوا ‌و سروشتییە. هەر لەسەر ئەم بنەمایەیشە، وای كردووە لە زۆرێك لە ڕێككەوتننامە و پەیماننامە نێودەوڵەتییەكاندا جەخت لەم مافە بكرێتەوە ‌و، بە دەقی یاسایی باسی لێوە بكرێت، بۆ نموونە: بڕگەی دووەم لە ماددەی یەكی پەیماننامەی‌ نەتەوە یەكگرتوەكان ‌و بڕیاری ژمارە 1514ی كۆمەڵەی گشتیی تایبەت بە جاڕنامەی بەخشینی سەربەخۆیی بۆ گەلانی ژێردەستە. لە بڕگەی یەك لە ماددەی یەكی پەیماننامەی نێودەوڵەتیی تایبەت بە مافە مەدەنی ‌و سیاسییەكان لە كانوونی یەكەمی 1966 هاتووە كە، هەموو گەلێك مافی دیاریكردنی چارەنووسی خۆی هەیە؛ هەروەها لە پەیماننامەی نێودەوڵەتیی تایبەت بە مافە ئابووری ‌و كۆمەڵایەتی ‌و كه‌لتوورییەكان بە هەمان شێوە جەخت كراوەتەوە لەوەی كە دیاریكردنی چارەنووس مافی هەموو گەلێكه‌.

بەم جۆرە، دەبینین مافی بڕیاردانی چاره‌نووس پانتایییەكی بەرچاوی لە یاسا ‌و ڕێككەوتننامە و پەیماننامە نێودەوڵەتییەكاندا گرتووە؛ بە جۆرێك كە بە مافێكی بنەڕەتیی گەلانی دەزانن و، بۆ بەدەستهێنانی ئەم مافەیش ڕیفرانـدۆم بە میكانزمێكی دیموكراتی ‌و ئاشتی، پەسەند كراوە.

چۆنێتیی بەدەستهێنانی ئەندامێتیی لە نەتەوە یەكگرتووەكان:

بەگوێرەی پەیماننامەی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، كە لە 26ی حوزەیرانی 1945‌و لە لایەن دەوڵەتانی دامەزرێنەری ئەو ڕێكخراوەوە پەسند كراوە، دەرگه‌ی ئەندامێتی واڵایە بۆ هەموو دەوڵەتێك كە داوای ئەندامێتی لەو ڕێكخراوە بكات؛ بەپێی ئەو ڕێوشوێنانەی كە لە ماددەكانی (3‌و 4‌و 5‌و 6)ی بەشی دووەمی پەیماننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان ئاماژەی پێ دراوە، وەكوو:

1. ئەندامێتی لە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، بۆ هەموو دەوڵەتێكی ئاشتیخواز دەستەبەر كراوه‌؛ بەو مانایەی شەڕانگێز نەبێت و، سەرچاوەیەك نەبێت بۆ هەڕەشەكردن لە ئاشتی و ئاسایشی ناوچەیی ‌و هەرێمی ‌و نێودەوڵەتی و، پێویستە ئارەزووی هەبێت لە جێبەجێكردنی ئەرك و پابەندییەكانی پەیماننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان ‌و، توانای جێبەجێكردنی ئەو ئەرك و پابەندییانەی هەبێت.
2. پەسەندكردنی هەر دەوڵەتێك بۆ به‌ئەندامبوون لە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، بە بڕیاری كۆمەڵەی گشتی لەسەر پێشنیاری ئەنجومەنی ئاسایشی سەر بە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان دەبێت.

بەم جۆرە، دەبینین بۆ بەئەندامبوون لە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، لە سەرەتادا پێویستە دەوڵەتەكە داواكارییەك پێشكەش بە ئەمینداری گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان بكات ‌و، تیایدا داوای ئەندامێتی بكات؛ لەگەڵ ئەوەیشدا، دەبێت پەیمان بدات كە دەبێتە فاكتەری بەدیهێنانی ئاشتی ‌و ئاسایشی زیاتر لە جیهاندا ‌و، توانای هەیە كە هەموو ئەرك و پابەندییەكانی ناو پەیماننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان جێبەجێ بكات. پاشان ئەم داواكارییە لە لایەن ئەمینداری گشتییه‌وه‌، بۆ هەر یەك لە كۆمەڵەی گشتی (General Assembly) ‌و، ئەنجومەنی ئاسایش (Security Council) بەرز دەكرێتەوە.

دواتر ئەنجومەنی ئاسایش داواكارییەكە لە لایەن ئەندامەكانییەوە تاووتوێ دەكات، كە ژمارەیان پازدە ئەندامە؛ بە جۆرێك پێنچ لە ئەندامەكانی، ئەندامی هەمیشەیین و مافی ڤیتۆیان هەیە كە بریتین لە: ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، شانشینی یەكگرتووی بریتانیا، فەڕەنسا، ڕووسیا ‌و چین. دە لە ئەندامەكانی دیكەیشی، ئەندامی ناهەمیشەیین ‌و ماوەی ئەندامێتییان تەنیا دوو ساڵە ‌و بە شێوەیەكی خولی دەگۆڕدرێن. پاش تاووتوێكردن، داواكارییەكە دەخرێتە دەنگدانەوە، كە پێویستە دوو لەسەر سێی دەنگەكان بەدەست بهێنێت _واتە لە كۆی 15 دەنگ، 10 دەنگ بهێنێت_، بە مەرجێك هیچ ئەندامێك لە پێنج ئەندامە هەمیشەیییەكان مافی ڤیتۆ دژ بە پێشنیارەكە بەكار نەهێنن.

پاش دەنگدان لە ئەنجومەنی ئاسایش، داواكارییەكە بەرز دەكرێتەوە بۆ كۆمەڵەی گشتی، كە ژمارەی ئەندامەكانی 193 دەوڵەتە و، بۆ ئەوەی دەوڵەتی داواكار ببێت بە ئەندام لە نەتەوە یەكگرتووەكان، پێویستە كۆمەڵەی گشتی لەسەر ڕاسپاردەكەی ئەنجومەنی ئاسایش بڕیارێك دەربكات بە زۆرینەی دوو لەسەر سێی ئەندامەكانی _واتە لە كۆی 193 دەوڵەت، 129 دەوڵەت ڕازی ببن_، بۆ بەئەندامبوونی دەوڵەتە نوێیەكە؛ دواتر  بە دەرچوونی بڕیارەكە بە "بەڵێ"،‌ دەوڵەتەكە دەبێتە ئەندام لە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان و، دەتوانێ هەموو ماف و ئیمتیازاتەكانی ئەندامێتی پیادە بكات.

كۆتایی:

ڕیفرانـدۆم هەنگاوێكی سیاسی ‌و یاسایی ‌و دیموكراتییە بۆ بەدەستهێنانی مەبەست ‌و داواكارییەكی جەماوەری؛ جا ئیتر ئەو ئامانج و مەبەستە، یاسایی و دەستووری بێت، وەك ڕیفرانـدۆم لەسەر پەسەندكردنی پرۆژەی دەستوور ‌و، بەشداریی هاونیشتمانیان لە دانان و دەرچوونی یاساكان. یان پەیوەست بێت بە دیاریكردنی مافی بڕیاردانی چاره‌نووس ‌و هەنگاوی سەربەخۆ ‌و ئاییندەی گەلێك، كە بە ڕیفرانـدۆمی بڕیاردانی چاره‌نووس دەناسرێت. بۆ ئەوەیش ڕیفرانـدۆمی گشتی سەركەوتوو بێت ‌و لە ڕووی نێودەوڵەتییەوە دانپێدانراو بێت، باشتر وایە بە سەرپەرشتی و ئاگاداریی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان بێت.