دەروازە:

ڕیفراندۆم؛ میكانیزم ‌و ئامرازێكی دیموكراسی، دیپلۆماسی، سیاسی ‌و یاسایییە بۆ بەدیهێنانی ئامانج و مەبەستی جیاواز و جۆربەجۆر، كە لە دیارترین ئامانجەكانیشی بریتییە لە بەدیهێنانی كیانێكی سیاسیی سەربەخۆ ‌_دەوڵەت_ و، بڕیاردان لە چاره‌نووسی داهاتووی گەلێك. ئەوەی كە زۆر گرنگە لە پرۆسەی ئەنجامدانی ڕیفراندۆمدا بوونی هەبێت، هەبوونی گوتارێكی ڕوون ‌و مەبەستدارە لەسەر ئاستی دەرەكی ‌و ناوخۆیی، لە پێناو زیاتر سەرخستنی پرۆسەیەكی وەها گرنگ. بۆیە لێرەدا ‌و لە دووتوێی ئەم وتارە شیكارییەدا، دەمانەوێت تیشكێك بخەینە سەر گوتاری ڕیفراندۆمی هەرێمی كوردستان لەسەر ئاستی دەرەوە و ناوخۆ، بە ئامانجی باشتر ئەنجامدانی ئەم پرۆسە گرنگە، كەوا بڕیارە لە 25ی ئەیلوول/سێپتەمبەری ئەمساڵ، لە هەرێمی كوردستان ئەنجام بدرێت.

گوتاری ڕیفراندۆمی هەرێمی كوردستان لەسەر ئاستی دەرەوە:

ڕیفراندۆم وەك میكانیزمێكی ئاشتییانە بۆ دروستكردنی دەوڵەتی سەربەخۆ، پێویستیی بە گوتارێكی بەهێز ‌و كاریگەر هەیە بۆ دونیای دەرەوە _وڵاتانی دراوسێ ‌و ناوچەكە ‌و جیهان_، چونكە دواجار دەوڵەتی نوێ كە دادەمەزرێت، لەنێو ژینگەی نێودەوڵەتیدا هەڵسوكەوت دەكات، كە كارەكتەرە سەرەكییەكانی بریتین لە دەوڵەتان ‌و ڕێكخراوە جیهانییەكان كە لە ڕووی یاسای نێودەوڵەتییەوە خاوەن كەسایەتیی مەعنەوین. بۆیە گرنگە هەرێمی كوردستان لەم قۆناغە مێژوویییەیدا كەوا بڕیارە بەرەو ئەنجامدانی ڕیفراندۆم هەنگاو بنێت، لەسەر ئاستی دەرەوە خاوەنی گوتارێكی بەهێز ‌و ڕۆشن بێت، كە پێمان وایە دەبێت لەناوەڕكی گوتارەكەیدا جەخت لەم خاڵانە بكاتەوە، وەكوو:

١- بڕیاردان لە مافی چاره‌نووس، بە مافێكی بنەڕه‌تی ‌و سروشتی ‌و ئاسایی ‌و یاساییی خۆی بزانێت: لە ڕاستیدا مافی بڕیاردانی چاره‌نووس بۆ هەر گەل و نەتەوەیەك لە جیهاندا، مافێكی یاسایی ‌و ڕەوایە. لە زۆرێك لە ڕێككەوتننامە و پەیماننامە نێودەوڵەتییەكاندا جەخت لەم مافە كراوەتەوە؛ بە جۆرێك كە بە مافێكی بنەڕەتیی گەلانی دەزانن و، بۆ بەدەستهێنانی ئەم مافەیش ڕیفراندۆم بە میكانیزمێكی دیموكراتی ‌و ئاشتی پەسەند كراوە. لێرەدا، دەكرێت گوتاری ڕیفراندۆمی خەڵكی هەرێمی كوردستان لەسەر ئەو بنەمایە بێت كە ئێمە بە تەواوی پێكهاتە نەتەوەیی ‌و ئایینییەكانمانەوە لە كوردستان، لە چوارچێوەی مافی بڕیاردانی چارەنووسدا مافی دروستكردنی دەوڵەتی سەربەخۆی باشووری كوردستانمان هەیە؛ بۆ ئەوەی بۆ دونیای دەرەوەی ڕوون بكەینەوە كە نەتەوەی كورد، گەورەترین نەتەوەی بێدەوڵەتە لەناوچەكە ‌و جیهان كە لە مافی بڕیاردانی چاره‌نووس ‌و بڕیاردان لە داهاتووی خۆی بێبەش كراوە.

٢- بەدیهێنانی سەقامگیریی ناوچەكە ‌و ئاشتیی جیهانی: بەگوێرەی ماددەكانی (3‌ و 4)ی بەشی دووەمی پەیماننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان، ئەندامێتی لە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، بۆ هەموو دەوڵەتێكی ئاشتیخواز دەستەبەرە؛ بەو مانایەی شەڕانگێز نەبێت و، سەرچاوەیەك نەبێت بۆ هەڕەشەكردن لە ئاشتی و ئاسایشی ناوچەیی ‌و هەرێمی ‌و نێودەوڵەتی و، لەگەڵ ئەوەیشدا پێویستە ئارەزووی هەبێت لە جێبەجێكردنی ئەرك و پابەندییەكانی پەیماننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان ‌و، توانای جێبەجێكردنی ئەو ئەرك و پابەندییانەیشی هەبێت. لەسەر ئەم بنەمایە، دەكرێت بڵێین زۆر گرنگە لەناو گوتاری ڕیفراندۆمی هەرێمی كوردستان بۆ وڵاتانی جیهان ‌و ناوچەكە، جەخت لەم خاڵە بكرێتەوە. بە جۆرێك، ئەوە بە وڵاتان ڕابگەیەنین كە لە داهاتوودا دەوڵەتی سەربەخۆی باشووری كوردستان نەك نابێتە هەڕەشە بۆ سەر ئاشتی ‌و ئاسایشی جیهان، بەڵكوو بەپێچەوانەوە، دەبێتە فاكتەرێكی بەهێز بۆ بەدیهێنانی زیاتری سەقامگیریی ناوچەكە ‌و ئاشتی ‌و ئاسایشی تێكڕای وڵاتانی جیهان.

٣- پێدانی دڵنیاییی زیاتر بە وڵاتانی دراوسێ: بەو پێیەی كوردستانی گەورە بەسەر توركیا ‌و ئێران ‌و سووریا ‌و عێراقدا دابەش كراوە، كەواتە لە هەموو حاڵەتەكاندا دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان دەبێتە دراوسێی هەر یەكە لەو دەوڵەتانە. لە ئێستایشدا لێرە ‌و لەوێ‌ گوێبیستی جۆرێك دژایەتی لە هەر یەك لەو وڵاتانە دەبین بۆ ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی بڕیارلەسەردراوی هەرێمی كوردستان؛ چونكە ئەوان دروستبوونی دەوڵەتی كوردستان بە مەترسی بۆ سەر ئاسایشی نیشتمانیی خۆیان دەزانن ‌و، پێیان وایە دەبێتە هۆی ناسەقامگیریی زیاتری ناوچەكە. بۆیە زۆر گرنگە سەركردایەتیی سیاسیی كورد ‌و ئەنجومەنی باڵای ڕیفراندۆم لە هەرێم، لە ڕێگه‌ی گوتاری ڕیفراندۆمەوە دڵنیاییی زیاتر بە وڵاتانی دراوسێ، بەتایبەتی توركیا ‌و ئێران بدەن و، تەواوی نیگەرانی ‌و مەترسییەكانی ئەوان لە دەوڵەتی ئاییندە بڕەوێننەوە؛ بەوەی كە لە داهاتوودا وەك دوو دەوڵەتی دراوسێ، لەگەڵ هەر یەكێكیان پەرە بە باشتركردنی پەیوەندییە سیاسی ‌و ئابووری ‌و دیپلۆماسییەكانی نێوانیان دەدەن.

٤- كاركردن لەگەڵ وڵاتانی زلهێز بۆ بنەبڕكردنی تیرۆر: بەدیهێنانی سەقامگیریی سیاسی ‌و ئاسایش ‌و ئاشتیی ناوچەیی ‌و جیهانی، هەندێك جار بە تاكلایەنانە ناكرێت، بەتایبەت لەم قۆناغەی ئێستادا كە تیرۆر، بوو بە هەڕەشەیەكی جیهانی؛ بۆیە بۆ بنەبڕكردنیشی، پێویستیی بە وەڵامێكی توندی جیهانی هەیە. لەم ڕوانگەیەوە هەرێمی كوردستان دەتوانێت بۆ زیاتر دروستكردنی پردی پەیوەندی لەگەڵ هێزە ئاشتیخوازەكانی جیهان، لە ڕێگه‌ی گوتاری ڕیفراندۆمەوە بۆ دونیای دەرەوە جەخت لەم خاڵە بكاتەوە.

٥- هێنان ‌و پاراستنی بەرژەوەندیی وڵاتانی زلهێز ‌و خاوەن پیشەسازیی گەورە: وای نابینم لە ئێستادا دەوڵەتێك هەبێت بتوانێت بە تەنیا هەموو پێداویستییەكانی خۆی پڕ بكاتەوە بەبێ ئەوەی پێویستیی بە وڵاتانی دیكە هەبێت. لەم ڕەوەوە، دەكرێت هەرێمی كوردستان ڕۆڵی بەرچاو ببینێت بۆ ڕاكێشانی بەرژەوەندیی وڵاتانی زلهێز ‌و خاوەن پیشەسازیی گەورە بۆ ناوخۆی هەرێمی كوردستان؛ بەو پێیەی خاوەنی سەرچاوەی سروشتیی دەوڵەمەندە بەتایبەت لە بواری وزە _نەوت ‌و گاز_. دەبینین كە ئەمەیش دەبێته‌ هۆكاری پاراستنی دەوڵەتی كوردستان لە ئاییندەدا، چونكە هەرچەندە ڕێژەی سەرمایەگوزاریی كۆمپانیا گەورەكان لە بواری وەبەرهێنانی نەوت ‌و گازی هەرێمی كوردستان زیاتر بێت، بەو ئەندازەیە دەبێتە هۆی ئەوەی كە بەرژەوەندییەكانی هاوبەشی ئابووریی هەرێمی كوردستان ‌و كۆمپانیا گەورە جیهانییەكان زیاتر بێت. ئەو كۆمپانیانەیش لەبەر بەرژەوندییەكانی ئابووریی تایبەت بە خۆیان بەرگری لە هەرێمی كوردستان دەكەن ‌و، ئەوانیش كاریگەرییان لەسەر سیاسەتەكانی ناوخۆ ‌و دەرەوەی وڵاتەكانی خۆیان هەیە. ئەمەیش كاریگەریی زۆر ئەرێنیی لەسەر باشتربوونی پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان ‌و وڵاتانی زلهێز ‌و خاوەن پیشەسازیی گەورە دەبێت.

گوتاری ڕیفراندۆمی هەرێمی كوردستان لەسەر ئاستی ناوخۆ:

گرنگیی ڕیفراندۆم لەسەر ئاستی ناوخۆ لەوەدایە، كە پرۆسەیەكی چارەنووسسازە و، پەیوەستە بە ئاییندەی‌ تاك بە تاكی‌ كۆمەڵگەوە. هەر بۆیە پێویستیی بە كۆدەنگییەكی‌ نیشتمانی‌ و سیاسی‌ و جەماوەری هەیە بۆ سەرخستنی. بۆیە دەبێت هەمووان بە حزب و سەركردە و هاونیشتمانییانەوە، لەسەر شێواز و میكانیزمی‌ پیادەكردنی كۆدەنگ بن‌ و، پێكەوە پێداویستییەكانی ئەم قۆناغە دابین بكەن. ئێمە وای دەبینین هەروەك چۆن ڕیفراندۆم لەسەر ئاستی دەرەوە پێویستیی بە گوتارێكی بەهێز هەیە، بەپێچەوانەیشەوە لەسەر ئاستی ناوخۆ گوتاری ڕیفراندۆم گرنگە و، پێمان وایە دەبێت لە ناوەڕكی گوتاری ناوخۆدا جەخت لەم خاڵانە بكرێتەوە، وەكوو:

١- بۆچوون ‌و ڕا جیاوازەكان له‌ چوارچێوەی پرسی ڕیفراندۆمدا فۆرمەلە بكرێت: بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی ناوخۆی هەرێمی كوردستان، نزیكەی چل حزبی سیاسیی ڕێگەپێدراو كار و چالاكی دەكەن ‌و مۆڵەتی كاركردنیان لەم هەرێمەدا هەیە؛ هەر یەكەیشیان خاوەنی پەیڕەو و پرۆگرامی ناوخۆی تایبەت بە خۆیانن. لێرەدا گرنگە هەوڵ بدرێت بۆچوون ‌و ڕای جیاواز ‌و پرۆژە نەتەوەیی ‌و نیشتمانییەكان لە چوارچێوەی پرسی ڕیفراندۆمدا فۆرمەلە بكرێت، بۆ ئەوەی تێكڕای حزب ‌و هێزە سیاسییەكان بەرنامە نیشتمانییەكانیان لە چوارچێوەی پرۆسەی ڕیفراندۆمدا ببیننەوە.

٢- ڕیفراندۆم، بكرێت بە پرسێكی نیشتمانی ‌و لە پرسی حزبی بە دوور بگیرێت: زۆر گرنگە ڕیفراندۆم لە دەلاقەیەكی تەواو نیشتمانییەوە لێی بڕوانرێت ‌و لە چوارچێوەی تەسكی حزبی دەربهێنرێت. هەمووان بەبێ جیاوازی ببنە خاوەنی ئەم پرسە گرنگە و، من پێشنیار دەكەم خودی ڕۆژی 25 ئەیلوول، بكرێت بە كەرنەڤاڵێكی نیشتمانی بۆ ئەم پرسە؛ چونكە زۆر گرنگە بۆ میللەتی زوڵملێكراوی كورد، ڕیفراندۆم بكات بە وێستگەی سارێژكردنی برینە مێژوویییەكانی.

٣- ئاساییكردنەوەی تەواوی دامەزراوە یاسایی ‌و نیشتمانییەكانی ئەم هەرێمە: لای هەمووان ئاشكرایە پاڵپشتیی یاسایی، هاوشانی پاڵپشتیی سیاسی، گرنگە بۆ سەرخستنی وەها پرۆسەیەك. لەم ڕوانگەیەوە ئاساییكردنەوەی تەواوی دامەزراوە یاسایی ‌و نیشتمانییەكانی ئەم هەرێمە بەگشتی ‌و پەرلەمان بەتایبەتی، پێویستییەكی ئەم قۆناغەیە بۆ ئەوەی كەلێنە یاسایییەكانی ئەم پرۆسەیە پڕ بكاتەوە ‌و پاڵپشتییەكی باشی لێ بكات؛ چونكە دواجار پەرلەمان بەرزترین دامەزراوەی یاسایی ‌و بڵندگۆی تەواوی دەنگ ‌و ڕەنگە جیاوازەكانی هاونیشتمانیانە لە هەرێمی كوردستان.

٤- باشتركردنی ژیان ‌و دۆخی داراییی هاووڵاتیان: بۆ ئەوەی هاونیشتمانیانی ئەم هەرێمە بەگشتی ‌و، چینی فەرمانبەران ‌و مووچەخۆران بەتایبەتی، خەونی باڵایان هەبێت ‌و هەست ‌و ئینتیمانی نەتەوەی ‌و نیشتمانییان لە ئاستێكی بەرزدا بێت، دەبێت دۆخی دارایی ‌و بژێوی ڕۆژانەیان لە ئاست تێركردنی پێداویستییه‌كانیاندا بێت. بۆیە زۆر گرنگە حكوومەتی هەرێمی كوردستان ئاوڕی جددی لەم پرسە بداتەوە ‌و، هەوڵی لێبڕاوانە بدات بۆ كۆتاییهێنان بە قەیرانی تاقەتپڕووكێنی داراییی سەرشانی هاووڵاتیانی ئەم هەرێمە.

٥- ڕیفراندۆم ئامانج و مەبەستەكەی لە لای‌ هەمووان ڕوون و ئاشكرا بێت: زۆر گرنگە مەبەستی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم ڕوون ‌و ئاشكرا بێت ‌و، ئامانج لە ئەنجامدانی تەنیا بۆ بەدیهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆ‌ بێت، نەك وەك ئەوەی ڕادەگەیەنرێت كە مەبەست لە ئەنجامدانی ڕیفراندۆم وەك كارتێكی‌ گوشارە بەدەست دەسەڵاتدارانی‌ هەرێمەوە لە بەرامبەر عێراقدا لە كاتی‌ گقتوگۆكاندا؛ چونكە ئەنجامدانی ڕیفراندۆم كارتێكی گەورەی نیشتمانی ‌و نەتەوەیییە و، جگە له‌ بەدیهێنانی سەربەخۆیی، نابێت بۆ هێچ پرسێكی دیكە بەكار بهێنرێت.

كۆتایی:

دەوڵەت چەپكەگوڵێك نییە پێشكەشمان بكرێت، یان چاوەڕێ بكەین و بكرێتە دیاری ‌و پێمان ببەخشرێت. دامەزراندنی دەوڵەت لەسەر هەموو ئاستەكانی ناوخۆ ‌و دەرەوە كاری جددیی دەوێت و، پێویستیی بە پڕۆژەیەكی ستراتیژیی نیشتمانییە كە هەمووان تێیدا بەشدار بن. لەگەڵ ئەوەیشدا ئامادەكردنی گوتارێكی بەهێز ‌و كاریگەر بۆ ڕیفراندۆمی بڕیارلەسەردراوی هەرێمی كوردستان لەسەر ئاستی دەرەوە ‌و ناوخۆ، ڕۆڵێكی بەرچاوی لە سەرخستنی ئەم پرۆسەیەدا هەیە.