دەستپێك:

لەگەڵ دەرچوونی بڕیاری‌ ژمارە (1514) لە ڕێكەوتی 14ی كانوونی یەكەمی ساڵی‌ 1960ی‌ كۆمەڵەی‌ گشتیی‌ سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان، كە تایبەت بوو بە پێدانی سەربەخۆیی ‌و دیاریكردنی مافی‌ بڕیاردانی چاره‌نووس بۆ نەتەوە ‌و گەلانی ژێردەستە، كە بە بڕیاری "پاكتاوكردنی كۆلۆنیالیزم" ناسراوە، ئیدی لەو كاتەوە، ڕیفراندۆم بوو بە مافێكی ئاشتییانە ‌و ڕەوا بۆ هەموو گەل ‌و نەتەوە ژێردەستەكان تاكوو لە ڕێگه‌یەوە بە مافی دیاریكردنی چارەنووسی خۆیان بگەن. بەم جۆرە، دەبینین ئەم بڕیارە بەرگێكی یاساییی بەبەر ڕیفراندۆمدا كرد ‌و، كردی بە پره‌نسیپێكی گرنگ ‌و كارپێكراو لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی. لە دووتوێی ئەم وتارە شیكارییەدا، دەمەوێت تیشكێك بخەمە سەر ڕیفراندۆمی هەرێمی كوردستان لە دیدی وڵاتانی هەرێمی ‌و نێودەوڵەتییەوە، لەگەڵ خستنەڕووی دەرەنجام ‌و ڕاسپاردەكان لەمبارەیەوە.

ڕیفراندۆمی هەرێمی كوردستان لە دیدی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە:

پێدەچێت ڕاگەیەنراوی سكرتێری ڕۆژنامەوانیی كۆشكی سپی لە ڕێكەوتی 16ی ئەیلوولی 2017، دەربارەی ڕیفراندۆمی هەرێمی كوردستان، هەڵوێستی فەرمیی ئەو وڵاتە بێت لەمبارەیەوە، كە دەڵێت: "ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پاڵپشتی لە ویستی حكوومەتی هەرێمی كوردستان بۆ ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە كۆتاییی ئەم مانگەدا ناكات ‌و، پرۆسەكە دەبێتە هۆی دووركەوتنەوە لە هەوڵەكان بۆ لەناوبردنی داعش و، گێڕانەوەی ئارامی بۆ ناوچە ئازادكراوەكان. بۆیە داوا لە هەرێمی كوردستان دەكەین ڕیفراندۆم ئەنجام نەدات و، بچێتە ناو دیالۆگێكی جددی و بەردەوامه‌وه‌ لەگەڵ حكوومەتی عێراق." لە خوێندنەوەمان بۆ ئەم هەڵوێستەی ئەمریكا، دەكرێت بڵێین لە ئێستادا ڕیفراندۆمی هەرێمی كوردستان لە ئەجێندای ئەو وڵاتەدا نییە، هەروەك چۆن لە ڕابردوویشدا ستراتیژییەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە بەرامبەر بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد لە ماوەی ساڵانی شەست ‌و حەفتاكانی سەدەی ڕابردوو و، شاڵاوەكانی ئەنفال ‌و، كیمیابارانی هەڵەبجە، ئەوە بووە كە ئەمانە كێشەی ناوخۆیین ‌و، دەبێت لە چوارچێوەی عێراقدا چارەسەر بكرێن. پاش ڕووخانی ڕژێمی پێشووی عێراقیش، لەگەڵ ئەوەی كوردەكان وەك هێزێكی سەرەكی لە دووبارە بنیاتنانەوەی عێراقی نوێدا دەركەوتن‌، بەڵام لە هەمان كاتدا ئەمریكا كوردی بۆ هاوسەنگیی لایەنەكانی دیكەی عێراق بەكار هێنا، بەتایبەتی بۆ ڕاگرتنی هاوسەنگیی نێوان سوننە ‌و شیعە. بۆیە دەبینین ئەمریكا پاڵپشتییەكی بەرچاو لە پاراستنی یەكپارچەییی خاكی عێراق دەكات لە ڕابردوو، ئێستا ‌و داهاتوویەكی نزیك تا دووریش.

بۆیە بە دید ‌و تێڕاوانینی من، دەبێت لە دوو گۆشەنیگاوە لەم هەڵوێستەی ئەمریكا بڕوانین: لە لایەكەوە، نابێت ئەم جۆرە هەڵوێستانە پشتگوێ بخه‌ین ‌و بەهەندی وەرنەگرین، چونكە خودی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا یەكێكە لە زلهێزترین وڵاتانی ئێستای جیهان ‌و، ئەندامی هەمیشەییی ئەنجومەنی ئاسایشی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكانە ‌و، دەستێكی باڵای هەیە لە هاوكێشە سیاسییە هەرێمی ‌و نێودەوڵەتییەكان. بەڵام لە لایەكی دیكەوە، نابێت لەبەر ئەم جۆرە هەڵوێستانەیش لە خەون ‌و ئاواتی لەمێژینەی گەل ‌و نەتەوەكەمان پاشگەز ببینەوە، بەڵكوو دەبێت بە پەیڕەوكردنی جۆرێك لە دیپلۆماسییەتی نەرم ‌و لەبەرچاوگرتنی بەرژەوەندیی دوولایەنە هەنگاوی دروست لەگەڵ ئەم هەڵوێستانەی ئەمریكا بنرێت و، پاشان دەبێت ئەو ڕاستییەیشمان لەپێش چاو بێت كه‌ ئەمریكا لە زۆر بابەت ‌و ڕووداوی سیاسیدا سەرەتا لەگەڵی نەبووە، بەڵام كە بووە بە ئەمری واقع _دیفاكتۆ_ ئامادە بووە مامەڵەی لەگەڵدا بكات. بۆیە بەدووری نازانم هەمان مامەڵەیش لە پاش ڕیفراندۆمی هەرێمی كوردستان بكات.

ڕیفراندۆمی هەرێمی كوردستان لە دیدی وڵاتانی ئەوروپاوە:

دیدی وڵاتانی ئەوروپا لەمەڕ ڕیفراندۆمی هەرێمی كوردستان وەك یەك نییە ‌و جیاوازە. بۆ نموونە لە بەیاننامەیەكی وەزارەتی دەرەوەی بریتانیا كە لە ڕێكەوتی 16ی ئەیلوولی 2017 بڵاو كرایەوە، ئاماژە بەوە دەكات كە "بریتانیا پاڵپشتی لە نیازی هەرێمی كوردستان بۆ ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە 25ی ئەیلوولی ئەمساڵ ناكات، چونكە ڕیفراندۆمەكە مەترسییەكانی ناسەقامگیری لە ناوچەكە زیاتر دەكات، لە كاتێكدا پێویستە هەوڵەكان بۆ تێكشكاندنی داعش بێت."

بەڵام بەپێچەوانەی بریتانیا، "ئیمانوێل ماكرۆن"، سەرۆكی فەڕەنسا، لە پەراوێزی كۆبوونەوەی خولی 72 ساڵانەی كۆمەڵەی گشتیی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان ڕای گەیاند: "ئەوان لە بەردەم ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی كوردستان، نابنە ڕێگر." هه‌روه‌ها "پیا كومپۆلا"، پەرلەمانتاری فینلەندی لە پەرلەمانی ئەوروپا، دەڵێت: "ڕیفراندۆم وەك مافێكی دیموكراتی، زۆر گرنگە، تاكوو لە ڕێگه‌یەوە هەموو گەلێك بتوانن دەنگ بۆ ناوچەی خۆیان و مافەكانیان بدەن؛ وڵاتەكەم دژی ڕیفراندۆمی باشووری كوردستان نییە." لە هەمان كاتدا لە ڕێكەوتی 19ی ئەیلوولی 2017 لە پەرلەمانی سوید، حزبی سۆسیال دیموكراتی سوید، كە حزبی دەسەڵاتداری وڵاتەكەیە، پشتگیریی خۆی بۆ ڕیفراندۆمی باشوور ڕاگەیاند و، جەختی كردەوە كه‌ ئەوان حزبێكی پشتگیریخوازی ڕیفراندۆمن و، پێیان باشە ئەنجام بدرێت.

ڕیفراندۆمی هەرێمی كوردستان لە دیدی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە:

ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، وەك گەورەترین ڕێكخراوی نێودەوڵەتی، كە وڵاتە سەربەخۆكانی جیهانی لەخۆ گرتووە، لەسەر زاری "ئەنتۆنیۆ گۆتەرێز"، سكرتێری گشتیی ئەو ڕیكخراوە، ڕای گەیاندووە كە "وێڕای ئەوەی هاوسۆزییەكی زۆرم بۆ كوردستان هەیە، بەڵام هیوادارم هەولێر و بەغدا بە دیالۆگ كێشەكانیان چارەسەر بكەن." لێرەدا دەكرێت بڵێین ئەم ڕێكخراوە جیهانییە، لە لایەكەوە ناتوانێت دژی مەبدەئی ڕیفراندۆم بێت، چونكە هەروەك لە دەستپێكدا ئاماژەمان پێ دا، ئۆرگانێكی سەرەكی ‌و گرنگی ئەم ڕیكخراوە، كە كۆمەڵەی‌ گشتییە، ڕیفراندۆمی كردۆتە بنەمایەكی سەرەكی بۆ بەدەستهێنانی سەربەخۆییی گەلان و، لە لایەكی ترەوە نایشتوانێت بەئاشكرا پاڵپشتیی ئەم خواستە بكات _ڕیفراندۆمی هەرێمی كوردستان_، چونكە هەر جۆرە پاڵپشتییەك بۆ ئەم پرسە، دەبێتە ئاماژە بۆ پێشێلكردنی سەروەریی خاكی عێراق، كە ئەندامی ئەم ڕێكخراوەیە.

ڕیفراندۆمی هەرێمی كوردستان لە دیدی وڵاتانی عەرەبییەوە:

ئەگەر دیدی وڵاتانی عەرەبی لە كۆمكاری عەرەبییەوە سەیر بكەین، ئەوا دەبینین لە ڕێكەوتی 12ی ئەیلوولی 2017 "ئەحمەد ئەبو غەیس"، ئەمینداری گشتیی كۆمكاری عەرەبی، لە وتارێكدا كە لە دانیشتنی كردنەوەی كارەكانی خولی 148ی ئەنجومەنی كۆمكاری عەرەبی لەسەر ئاستی وەزیرانی دەرەوەی وڵاتانی عەرەبی پێشكەشی كرد، گوتی: "مانەوەی عێراق بەیەكپارچەیی، لە بەرژەوەندیی عێراقییەكاندایە بەبێ‌ جیاوازی." لێرەوە، دەكرێت بڵێین ئێمەی كورد نابێت ئاییندەمان لەسەر هەڵوێستی پشتگیریی وڵاتانی عەرەبی هەڵبچنین، چونكە ترسی وڵاتانی عەرەبی لە ئەنجامدانی ڕیفراندۆم، بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە دەرگه‌ی دابەشبوون بەسەر وڵاتانی دیكەی عەرەبیدا دەكاتەوە، كە لە ئێستادا باشووری یەمەن، ڕۆژهەڵاتی لیبیا، بیابانی ڕۆژاوا لە مەغریب و "نۆبییەكان"ی باشووری میسر، لەسەر ڕێگه‌ی جیابوونەوە و سەربەخۆیین.

ڕیفراندۆمی هەرێمی كوردستان لە دیدی ئیسڕائیلەوە:

ئیسڕائیل یەكەمین دەوڵەتی ناوچەكە ‌و جیهانە، كە بەئاشكرا پشتگیریی خۆی بۆ سەربەخۆیی ‌و ڕیفراندۆمی هەرێمی كوردستان دەربڕیوە؛ بە جۆرێك كە لەسەر زاری "بنیامین نەتانیاهۆ"، سەرۆكوەزیرانی ئیسڕائیلەوە دووپات كراوەتەوە كە "پشتگیریی مافی شەرعیی گەلی كورد دەكەن بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی خۆیان." هه‌روه‌ها "ئایلێت شاكید"، وەزیری دادی ئەو وڵاتە، پێی وایە كە ئیسڕائیل و وڵاتانی ڕۆژاوا ‌و ئەمریكا بەرژەوەندییەكی زۆریان لە دروستبوونی دەوڵەتی كوردستان هەیە؛ بۆیە كاتی ئەوە هاتووە پشتیوانی لەو پرۆسەیە بكەن.

دوور لە خوێندنەوەیەكی نەتەوەیی ‌و تەسكی ئایینی بۆ ئەم پرسە، پێم وایە پشتگیریی ئیسڕائیل بۆ سەربەخۆیی ‌و ڕیفراندۆمی هەرێمی كوردستان گرنگە ‌و لۆبییەكی باش دەبێت بۆ كورد، بەتایبەت لەسەر ئەمریكا، چونكە ئیسڕائیل كاریگەریی باشی لەسەر وەرگرتنی هەڵوێست ‌و بڕیار ‌و سیاسەتی دەرەوەی وڵاتانی ڕۆژاوا ‌و ئەمریكا بەرامبەر بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەیە.

ڕیفراندۆمی هەرێمی كوردستان لە دیدی توركیا ‌و ئێرانەوە:

توركیا ‌و ئێران، وەك دوو وڵاتی دراوسێ ‌و، بوونی گەورەترین پارچەی خاكی كوردستان تیایاندا، چاوەڕوانی ئەوەیان لێ ناكرێت لەگەڵ ڕیفراندۆم ‌و سەربەخۆییی باشووری كوردستاندا بن. هەر بۆیە دەبینین، "مەولوود چاوشئۆغڵو"، وەزیری دەرەوەی توركیا، ڕیفراندۆمی هەرێم بە هەڵەیەكی گەورە ناو دەبات و داوا لە نەتەوە یەكگرتووەكان دەكات هەڵی بوەشێنێتەوە، چونكە پێیان وایە لە بەرژەوەندیی ئاسایشی ناوچەكەدا نابێت. هەروەها "نوورەدین جانیكلی"، وەزیری بەرگریی توركیایش دەڵێت: "ڕیفراندۆم بە مانای پێشێلكردنی سەروەریی خاكی عێراق دێت و، مەترسییەكی گەورە دەبێت بۆ توركیا."

لە بەرامبەریشدا ئێران نیگەرانیی خۆی نەشاردۆتەوە ‌و لە ڕێگه‌ی "بەهرام قاسمی"، گوتەبێژی وەزارەتی دەرەوە ‌و، "عەلی شەمخانی"، سكرتێری ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتمانیی ئێران، داوا لە بەرپرسانی كوردستان دەكەن پێداچوونەوە بە بڕیاری ئەنجامدانی ڕیفراندۆمدا بكەن و هەڵی بوەشێننەوە، چونكە ئەنجامدانی دۆخێكی ئاڵۆز و دژوار بۆ ناوچەكە دێنیتە ئاراوە. بەم جۆره‌، دەبینین ئێران ‌و توركیا دروستبوونی دەوڵەتی كوردستان بە مەترسی بۆ سەر ئاسایشی نیشتمانیی خۆیان دەزانن ‌و، پێیان وایە دەبێتە هۆی ناسەقامگیریی زیاتری ناوچەكە.

دەرەنجام ‌و ڕاسپاردە:

لە دوای خستنەڕووی شرۆڤەی خۆمان ‌و، هەڵوێستی وڵاتانی دراوسێ ‌و ناوچەكە ‌و جیهان لەمەڕ پرسی ڕیفراندۆمی هەرێمی كوردستان، لە دەرەنجام ‌و كۆتاییدا بە خستنەڕووی چەند ڕاسپاردەیەك، دەڵێین:

• بڕیاردان لە مافی چارەنووس، مافێكی بنەڕەتی ‌و سروشتی ‌و ئاسایی ‌و یاسایی ‌و ڕەوایە بۆ هەر گەل و نەتەوەیەك لە جیهاندا و، بۆ بەدەستهێنانی ئەم مافەیش ڕیفراندۆم بە میكانیزمێكی دیموكراتی ‌و ئاشتییانه‌، په‌سه‌ند كراوه‌. لێرەدا، دەكرێت بڵێین هیچ گەل ‌و نەتەوە ‌و وڵاتێك، ناتوانێت وەك پره‌نسیپ (مبدأ) دژی ئەم مافە بێت؛ بۆیە دەبینین تێكڕای وڵاتان لەگەڵ دواخستنی ئەم پرۆسەیەن نەك دژایەتیكردنی.
• بڕیاردان لە مافی چارەنووس ‌و دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستان‌ مافێکی سروشتيی‌ گەلی کوردستانە ‌و، خەباتی ڕزگاریخوازانەی زیاتر لە سەد ساڵی ڕابردووی گەلەکەمان لە هەموو پارچەکانی کوردستان لە پێناوی سەربەخۆیی ‌و دیاریكردنی مافی چارەنووس بووە.
• كوردستان، لە چوارچێوەی مافی بڕیاردانی چارەنووسدا مافی دروستكردنی دەوڵەتی سەربەخۆی باشووری كوردستانی هەیە؛ بۆ ئەوەی بۆ دونیای دەرەوەی ڕوون بكەینەوە كە نەتەوەی كورد، گەورەترین نەتەوەی بێدەوڵەتە لە ناوچەكە ‌و جیهان كە لە مافی بڕیاردانی چارەنووس ‌و بڕیاردان لە داهاتووی خۆی بێبەش كراوە.
• دەوڵەت چەپكەگوڵێك نییە پێشكەشمان بكرێت، یان چاوەڕێ بكەین و بكرێتە دیاری ‌و پێمان ببەخشرێت، بۆیە دەبێت خۆمان بۆ هەڵویست ‌و كاردانەوەی وڵاتان ساز ‌و ئامادە بكەین، چونكە سەربەخۆيی ‌و بنیاتنانی دەوڵەت باجی خۆی هەیە.
• زۆرترین نیگەرانییەكانی ئەو وڵاتانەی ناومان هێنا, ئەوەیە كە دروستبوونی دەوڵەتی كوردستان دەبێتە هۆی ناسەقامگیريی ناوچەكە و تێكدانی ئاشتیی جیهانی. بۆیە دەكرێت بڵێین زۆر گرنگە ئەوە بە وڵاتان ڕابگەیەنین كە لە داهاتوودا دەوڵەتی سەربەخۆی باشووری كوردستان نەك نابێتە هەڕەشە بۆ سەر ئاشتی ‌و ئاسایشی جیهان، بەڵكوو بەپێچەوانەوە، دەبێتە فاكتەرێكی بەهێز بۆ بەدیهێنانی زیاتری سەقامگیریی ناوچەكە ‌و ئاشتی ‌و ئاسایشی تێكڕای وڵاتانی جیهان.
• گرنگە دڵنیاییی زیاتر بە وڵاتانی دراوسێ، بەتایبەتی توركیا ‌و ئێران بدرێ‌ و، تەواوی نیگەرانی ‌و مەترسییەكانی ئەوان لە دەوڵەتی ئاییندە بڕەوێنرێتەوە.
• دەبێت هەرێمی كوردستان ڕۆڵی بەرچاو ببینێت بۆ ڕاكێشانی بەرژەوەندیی وڵاتانی زلهێز بۆ ناوخۆی هەرێمی كوردستان، كە ئەمەیش دەبێتە هۆكاری پاراستنی دەوڵەتی كوردستان لە ئاییندەدا.