دەستپێـك:

لە ڕێكەوتی دووشەممە، 25ی ئەیلـوولی 2017، هاونیشتمانیانی هەرێمی كوردستان بە گشت پێكهاتە نەتەوەیی ‌و ئایینییەكانییەوە، لە تێكڕای ناوچەكان بەشداریی چالاك ‌و كارایان لە پرۆسەی ڕیفرانــدۆمی سەربەخۆییی كوردستاندا كرد. بە جۆرێك بەپێی دەرەنجامەكانی كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردن و ڕاپرسی، 72.16%ی دەنگدەرانی كوردستان ‌و ناوچەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم بەشدارییان لەم پرۆسەیەدا كردووە ‌و، 92.73%ی بەشداربووان بە "بەڵێ" و، 7.27% بەشداربووانیش بە "نەخێر" دەنگیان داوە. لەم ڕۆژەدا _25ی ئەیلـوول_ كوردستانیان مێژوویان نووسییەوە ‌و، لە دەوری بەها باڵا نیشتمانی و نەتەوەیییەكان كۆ بوونەوە و، دەنگیان بۆ سەربەخۆییی كوردستان دا. لەمڕۆ بەدواوە مێژووی كوردستانیان دەبێت بە دوو قۆناغ: قۆناغی پێش ڕیفرانــدۆم و قۆناغی دوای ڕیفرانــدۆم. لەم قۆناغە نوێیەیشدا كۆمەڵێك پرسی گەورە دێنە پێش كوردستانیان، كە پێویستە بەسەركەوتوویی تێیان پەڕێنن. ئێمە لە دووتوێی ئەم وتارەدا، تیشك دەخەینە سەر دۆخی دوای ڕیفرانــدۆم ‌و هەنگاوەكانی دوای ئەم ئەنجامدانی ئەم پرۆسەیە.

٢٥ی ئەیلـوول، چیی پێ گوتـین؟

لە ڕاستیدا ڕۆژی ئەنجامدانی ڕیفرانــدۆم لە هەرێمی كوردستان، كۆمەڵێك پەیام و مەسجی نەبینراو ‌و نەبیستراوی دا بە چاو و گوێی كۆمەڵگەی كوردستانی لە ناوخۆ ‌و دەرەوە، وەكوو:

- كوردستانیان، ئەو ڕۆژەیان كردە ڕۆژی تۆماركردنی سەروەری و سەربەخۆییی نیشتمان، كە هیوا و ئامانجی دێرینی گەلەكەمانە ‌و، لە كەرنەڤاڵێكی قەشەنگ ‌و پرۆسەیەكی دیموكراسیی ئاشتییانەی سەردەمییانەدا قسەی دڵی خۆیان كرد؛ بەبێ جیاوازیی ڕا و بۆچوونەكان ‌و بەیەكڕیزی و یەكئامانجی و توكمەییی ناوخۆیی، پێكەوە ئەم تابلۆ مێژوویییە نەخشێنرا.

- تا ڕاددەیەكی زۆر باش، هاودەنگییەكی نەتەوەیی و نیشتمانی بە هۆی ئەم پرسە نەتەوەیییەوە لە كوردستان دروست بوو، كە جێگه‌ی ئومێد ‌و دڵخۆشییە دوای زیاتر لە دوو ساڵ چەقبەستووییی سیاسی لە كوردستان ‌و دووریی هێزە سیاسییەكان لە یەكدی، ئەم پرسە هەمووانی كۆ كردەوە.

- سەركەوتنی دەنگی بەڵێ بۆ سەربەخۆییی كوردستان، پەیامی هاونیشتمانیان بوو بەوەی كە گوتیان: "ئەوەی لەسەر شانی ئێمە بوو كردمان و، ئیدی سەرەی ئێوەیە." ئەمەیش بووە بە بەهێزترین چەكی دەستی سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان، بۆ ئەوەی ویستی دەنگدەران جێبەجێ بكات.

- لە هەمووی گرنگتر، 25ی ئەیلـوول ئەو ڕاستییەی سەلماند كە كوردستانیان به‌رگه‌ی گوشاری گەورەی وڵاتانی دراوسێ ‌و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییان بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامدانی ڕیفرانــدۆم، گرت. لەگەڵ ئەوەیشدا بە دونیای دەرەوەیان ڕاگەیاند، كە سەقامگیریی ناوچەكە ‌و جیهان ناخاتە مەترسییەوە.

- گەلی كوردستان لە پرۆسەیەكی دیموكراسی ‌و ئاشتییانەدا سەر كەوت. ئەمەیش ئەو پەیامە دەدات، كە ئێمە گەلێكی ئاشتیخوازین ‌و، دەبێ هەر زمانی ئاشتی و دیالۆگیش لە پێناو مسۆگەركردنی هەنگاوەكانی دیكە بگیرێتە بەر.

- بەشداریی چڕوپڕی كوردستانیان لە ڕیفراندۆمدا، ئەو راستییەی سەلماند كە ئەم پرۆسەیە خواستی گەلێكە، زیاتر لەوەی خواستی بەتەنیا كەس و حزبێك بێت.

هەنگاوەكــانی دوای ڕیفرانــدۆم:

لە دوای ئەنجامدانی ئەم پرۆسەیە ‌و ڕاگەیاندنی ئەنجامەكانی ‌و، هاوكات گوشارەكانی حكوومەتی عێراقی ‌و وڵاتانی دراوسێ ‌و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، وا لە كوردستان ‌و سەركردایەتییە سیاسییەكەی دەكات كە لە دوای ڕیفرانــدۆم چەند هەنگاوێك بنێن، وەكوو:

- پاش ئەم سەركەوتنە نەتەوەیییە، كاتی ئەوەیە هەمووان پێكەوە هێز و تواناكانیان وەگەڕ بخەن ‌و لاپەڕەیەكی نوێ بكەنەوە و، بەردەوام بن لەسەر خەباتی سیاسی و یاسایی بۆ چەسپاندن و بەرجەستەكردنی ئەو هەنگاوە بنەڕەتییانەی كە بەدوای ئەم پرۆسەیەدا دێت. ئەركی هێزە سیاسییەكانیشە، لە پەرلەمانەوە پلانی پاراستنی دەستكەوتەكانی ڕیفراندۆم دابنێن.

- پێویستە لەگەڵ ئەنجامی ڕیفرانــدۆمەكەدا بە جۆرێك مامەڵە بكرێت، كە بەرژەوەندییەكانی گەلی كوردستان بهێنێتە دی؛ لە هەمان كاتدا پلان بۆ ئارامكردنەوەی دۆخەكە هەبێت. بە جۆرێك، ئەوە بە تێكڕای وڵاتان ڕابگەیەنین كە دەوڵەتی سەربەخۆی باشووری كوردستان نابێتە هەڕەشە بۆ سەر ئاشتی ‌و ئاسایشی جیهان، بەڵكوو بەپێچەوانەوە، دەبێتە فاكتەرێكی بەهێز بۆ بەدیهێنانی زیاتری سەقامگیریی ناوچەكە ‌و ئاشتی ‌و ئاسایشی تێكڕای وڵاتانی جیهان.

- وەك سوپاس و پێزانین و وەفا بەرامبەر گەلی خۆڕاگری كوردستان، دەبێت هەوڵی باشتركردنی ژیان ‌و دۆخی دارایییان بدرێت، بۆ ئەوەی هاونیشتمانیانی ئەم هەرێمە بەگشتی ‌و، چینی فەرمانبەران ‌و مووچەخۆران بەتایبەتی، خەونی باڵایان هەبێت ‌و هەست ‌و ئینتیمای نەتەوەیی ‌و نیشتمانییان لە ئاستێكی بەرزتردا بێت ‌و، بە هەمان ڕۆحییه‌تی ئەنجامدانی ڕیفرانــدۆمەوە لە پشت بڕیاری سیاسییەكانی وڵاتەكەیانەوە بوەستن.

- دەبێت بیر لە هەنگاونان بۆ بوون بە ئەندامی ڕێكخراوی نێودەوڵەتیی نەتەوە یەكگرتووەكان لە ئاییندەیەكی نزیكدا بكرێتەوە و، بەگوێرەی پەیماننامەی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، كە لە 26ی حوزەیرانی 1945‌و لە لایەن دەوڵەتانی دامەزرێنەری ئەو ڕێكخراوەوە پەسند كراوە، دەرگەی ئەندامێتی واڵایە بۆ هەموو دەوڵەتێك كە داوای ئەندامێتی لەو ڕێكخراوە بكات، بەپێی ئەو ڕێوشوێنانەی كە لە ماددەكانی (3‌و 4‌و 5‌و 6)ی بەشی دووەمی پەیماننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان ئاماژەی پێ دراوە، وەكوو:

یەكەم: ئەندامێتی لە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، بۆ هەموو دەوڵەتێكی ئاشتیخواز دەستەبەر كراوە؛ بەو مانایەی شەڕانگێز نەبێت و، سەرچاوەیەك نەبێت بۆ هەڕەشەكردن لە ئاشتی و ئاسایشی ناوچەیی ‌و هەرێمی ‌و نێودەوڵەتی و، پێویستە ئارەزووی هەبێت لە جێبەجێكردنی ئەرك و پابەندییەكانی پەیماننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان ‌و، توانای جێبەجێكردنی ئەو ئەرك و پابەندییانەی هەبێت.

دووەم: پەسەندكردنی هەر دەوڵەتێك بۆ بەئەندامبوون لە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، بە بڕیاری كۆمەڵەی گشتی لەسەر پێشنیاری ئەنجومەنی ئاسایشی سەر بە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان دەبێت.

بەم جۆرە، دەبینین بۆ بەئەندامبوون لە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، لە سەرەتادا پێویستە دەوڵەتەكە داواكارییەك پێشكەش بە ئەمینداری گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان بكات ‌و، تیایدا داوای ئەندامێتی بكات. لەگەڵ ئەوەیشدا، دەبێت پەیمان بدات كە دەبێتە فاكتەری بەدیهێنانی ئاشتی ‌و ئاسایشی زیاتر لە جیهاندا ‌و، توانای هەیە هەموو ئەرك و پابەندییەكانی ناو پەیماننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان جێبەجێ بكات. پاشان ئەم داواكارییە لە لایەن ئەمینداری گشتییەوە، بۆ هەر یەك لە كۆمەڵەی گشتی (‪General Assembly) ‌و، ئەنجومەنی ئاسایش (‪Security Council) بەرز دەكرێتەوە.

دواتر ئەنجومەنی ئاسایش داواكارییەكە لە لایەن ئەندامەكانییەوە تاووتوێ دەكات، كە ژمارەیان پازدە ئەندامە، بە جۆرێك پێنچ لە ئەندامەكانی، ئەندامی هەمیشەیین و مافی ڤیتۆیان هەیە كە بریتین لە: ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، شانشینی یەكگرتووی بریتانیا، فەڕەنسا، ڕووسیا ‌و چین. دە لە ئەندامەكانی دیكەیشی، ئەندامی ناهەمیشەیین ‌و ماوەی ئەندامێتییان تەنیا دوو ساڵە ‌و بە شێوەیەكی خولی دەگۆڕدرێن. پاش تاووتوێكردن، داواكارییەكە دەخرێتە دەنگدانەوە، كە پێویستە زۆرینەی دەنگەكان بەدەست بهێنێت _واتە لە كۆی 15 دەنگ، 9 دەنگ بهێنێت_ بە مەرجێك هیچ ئەندامێك لە پێنج ئەندامی هەمیشەیی، مافی ڤیتۆ دژ بە پێشنیارەكە بەكار نەهێنن.

پاش دەنگدان لە ئەنجومەنی ئاسایش، داواكارییەكە بەرز دەكرێتەوە بۆ كۆمەڵەی گشتی، كە ژمارەی ئەندامەكانی 193 دەوڵەتە و، بۆ ئەوەی دەوڵەتی داواكار ببێت بە ئەندام لە نەتەوە یەكگرتووەكان، پێویستە كۆمەڵەی گشتی لەسەر ڕاسپاردەكەی ئەنجومەنی ئاسایش بڕیارێك دەربكات بە زۆرینەی دوو لەسەر سێی ئەندامەكانی _واتە لە كۆی 193 دەوڵەت، 129 دەوڵەت ڕازی ببن_ بۆ بەئەندامبوونی دەوڵەتە نوێیەكە؛ دواتر بە دەرچوونی بڕیارەكە بە "بەڵێ"،‌ دەوڵەتەكە دەبێتە ئەندام لە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان و، دەتوانێ هەموو ماف و ئیمتیازاتێكی ئەندامێتی پیادە بكات. بۆیە لە جێگەی خۆیدایە هەرێمی كوردستان لە كاتی پێویستدا ئەم هەنگاوەیش بۆ بە ئەندامبوونی كوردستان لە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان بگرێتە بەر.

كۆتــایی:

ئەنجامدانی ڕیفرانــدۆم، گرتنەبەری ڕێگه‌یەكی ئاشتییانە بوو بۆ گوزارشتكردن لە دەنگی ڕەوای میللەتێكی ستەملێكراو. قۆناغی دوای ڕیفرانــدۆم، قۆناغی هەنگاونانە بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی باشووری كوردستان، بنیاتنانی پایەكانی دیموكراسی و باشتركردنی بژێوی ژیانی هاونیشتمانیان.