دەستپێـك:

پێش 25ی ئەیلوول، هەر یەكە لە ئێـران ‌و توركیـا، دژایەتیی خۆیان بۆ ئەنجامدانی ڕیفرانـدۆمی هەرێم دووپات كردەوە، بە جۆرێك "مەولوود چاوشئۆغڵو"، وەزیری دەرەوەی توركیـا، ڕیفرانـدۆمی بە "هەڵەیەكی گەورە" ناو برد ‌و، پێی وابوو لە بەرژەوەندیی ئاسایشی ناوچەكەدا نەبووە. لە بەرامبەریشدا ئێـرانییەكان لەسەر زاری "بەهرام قاسمی"، گوتەبێژی وەزارەتی دەرەوە، ئەوەیان ڕاگەیاندبوو كە ئەنجامدانی ڕیفرانـدۆم دۆخێكی ئاڵۆز و دژوار بۆ ناوچەكە دێنیتە ئاراوە. لە پاش ئەنجامدانی ڕیفرانـدۆمیش ‌و، سەركەوتنی دەنگی "بەڵێ" بە ڕێژەیەكی بەرچاو، دۆزی كورد ‌و هەرێمی كوردستان چووە قوناغێكی نوێوه‌، كە تێیدا ڕووبەڕووی گوشار ‌و هەڵوێستی توندی عێراق ‌و وڵاتانی دیكەی دراوسێ بووەوە. ئێمە لە دووتوێی ئەم وتارە شیكارییەدا، دەمانەوێت بەدوای وەڵامی ئەو پرسیارەوە بین: ئایا ترسی ئێـران ‌و توركیـا لە ئەنجامدانی ڕیفرانـدۆمی هەرێم، لە چیدا بوو؟ ئایا ئێـران ‌و توركیـا لە بەرامبەر هەرێمی كوردستان، گوشارەكان دەكەن بە كردار؟

ترسی ئێـران ‌و توركیـا لە ئەنجامدانی ڕیفرانـدۆمی هەرێم، لە چیدا بوو؟

هیچ گومانی تێدا نییە، پرسی ئەنجامدانی ڕیفرانـدۆم، زیاتر لە وڵاتانی دیكە، هەر یەكە لە ئێـران ‌و توركیـای نیگەران كردبوو. بە تێڕوانینی ئێمە ئەم ترس ‌و نیگەرانییەی هەر یەكە لەم دوو وڵاتە، بۆ چەند هۆكارێك دەگەڕێتەوە، وەكوو:

1. ئەوان _ئێـران و توركیـا_ دروستبوونی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان بە مەترسی بۆ سەر ئاسایشی نیشتمانیی خۆیان دەزانن ‌و، پێیان وایە دەبێتە هۆی ناسەقامگیریی زیاتری ناوخۆی خۆیان ‌و ناوچەكە ‌و جیهان.
2. لە ئێستادا ئێـران ‌و توركیـا، لە هەموو كات زیاتر لێك نزیكن، بەتایبەتی لە قەیرانی سووریادا. بۆیە توركیـا لەم كاتەدا، نایەوێ ئێـران نیگەران بكات لەسەر حسابی هەرێمی كوردستان.
3. لە مێنتەڵێتیی تورك و فارسەكاندا، مافی كورد ‌و بنیاتنانی دەوڵەتی كوردستان قبووڵكراو نییە، چونكە ئەوان وای بۆ دەچن كە لە كاتی ڕاگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆی باشووری كوردستان، چیتر كوردەكان دەستەمۆی ئێـران و توركیـا نابن ‌و، پەیڕەوی لە سیاسەتێكی سەربەخۆی خۆیان دەكەن ‌و، نابنە پاشكۆی وڵاتەكانیان.
4. بەو پێیەی كوردستان سنوورێكی درێژی لەگەڵ كۆماری ئیسلامیی ئێـران ‌و ناوچە كوردییەكانی ئەو وڵاتەدا هەیە، بۆیە دەبینین بەرپرسانی باڵای ئێـران، نیگەرانن لەوەی هێزە كوردییەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان لەو ناوچە سنوورییانەوە كێشە ‌و گرفت بۆ ئاسایشی ناوخۆی ئێـران دروست بكەن، چونكە ئەوان وای دەبینن خەباتی كورد لە پارچە جیاجیاكانی كوردستان پێكەوەبەستراون؛ بە جۆرێك كە هەر جۆرە گۆڕانكارییەك لە یەكێك لە بەشەكانی كوردستانی گەورە، كاریگەریی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی بۆ هەموو پارچەكانی دیكەی كوردستان دەبێت.
5. لە ڕوانگەی ئێـرانەوە دروستبوونی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان، واتە دابەشبوون ‌و پارچەپارچەكردنی عێراق ‌و شكستی سیاسیی ئەو وڵاتە لە ناوچەكە، چونكە ئێـران ئەكتەرێكی سیاسیی سەرەكیی سەر گۆڕەپانی سیاسیی عێراقە و، هێژموونی تەواوی بەسەریدا هەیە.
6. لە ڕووی مەزهەبییشەوە، لە خواستی ئێـراندا نییە دەوڵەتێكی دیكەی سوننی لە ناوچەكە دروست دەبێت و، لە ڕووی ئابوورییشەوە ترسی لە دەستگەیشتنی كوردەكانە بە دەریای سپیی ناوەڕاست لە ڕێگه‌ی پێكەوەگرێدانی باشوور و ڕۆژاوای كورستان؛ بەم كارەیش گورزێك بەر ژێرخانی ئابووریی ئیران و توركیـا دەكەوێت.
7. لە ڕووی ستراتیژییەوە، توركیـا پێی وایە دروستبوونی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان زیانی  بۆ توركیـا دەبێت و، دەسەڵاتی ئەو وڵاتە لە گەمەی سیاسیی ناوچەكە ‌و جیهان سنووردار دەكات. لە هەمان كاتدا دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان، دەبێتە چەتری كۆكەرەوەی كوردان لە هەر چوار پارچە، كە ئەمەیش بە زیانی توركیـا دەشكێتەوە؛ بەو پێیەی زۆرترین ڕێژەی گەلی كورد لە وڵاتی توركیـایە.
8. جەهەپە و مەهەپه‌ ‌و حزبە نەتەوەپەرست ‌و ئۆپۆزیسیۆنەكانی دیكە لە ناوخۆی توركیـادا، لەسەر مەسەلەی ڕیفرانـدۆمی هەرێم زۆر توندن، بۆیە خودی ڕەجەب تەییب ئەردۆغان ‌و حزبەكەی، نایانەوێ لە دوای هەڵوێستی ئەوانەوە بن، بەتایبەتی كە هەڵبژاردنێكی یەكلاكەرەوە بۆ داهاتووی ئەردۆغان و حزبەكەی لە كۆتایییەكانی 2019 دا بەڕێوە دەچێت. ئەم خاڵانە، بەشێكن لەو نیگەرانی ‌و مەترسییانەی كە هەر یەكە لە ئێـران ‌و توركیـا، لە ئەنجامدانی ڕیفرانـدۆمی هەرێم، هەیانبووە.

ئایا ئێـران ‌و توركیـا لە بەرامبەر هەرێمی كوردستان، گوشارەكان دەكەن بە كردار؟

تا ئێستا جگە لە ڕاگرتنی بەشێكی گەشتە ئاسمانییه‌كانی هەر دوو فڕۆكەخانەی هەولێر و سلێمانی لە لایەن ئێـران ‌و توركیـاوە، هیچی دیكە لە گوشار ‌و هەڵوێستە توندەكانیان نەچۆتە بواری كردارییەوە، كە بە ڕای ئێمە بەدووری دەزانین ئەو دوو وڵاتە هەنگاوی كرداریی مەترسیدار ‌و سەربازی بنێنن، لەبەر ئەم هۆكارانە، وەكوو:

1. زۆربەی شارەزایانی كاروباری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەسەر ئەوە كۆك ‌و هاوڕان، ئێـران و توركیـا بەتەنیا ناتوانن هەنگاو لە دژی هەرێمی كوردستان بهاوێژن پاش ئەنجامدانی ڕیفرانـدۆم، چونكە ئەگەر هەر كام لەم دوو وڵاتە بەتەنیا هەنگاو بنێت، بۆشایییەكی ستراتیژی بۆ لایەنەكەی دیكە جێ دەهێڵێت كە دەتوانێت بۆ پەرەپێدانی بەرژەوەندییەكانی خۆی لە هەرێمی كوردستان و ناوچەكە كەڵكی لێ وەربگرێ. واتە ئەگەر توركیـا بڕیاری سەپاندنی گەمارۆ بەسەر كوردستاندا بدات و ئێـران نەیكات، ئەوە كۆمپانیا ئێـرانییەكان دەتوانن ئەو بۆشایییە پڕ بكەنەوە كە بە هۆی كشانەوەی كۆمپانیا توركییەكان دروست دەبێ؛ بەپێچەوانەیشەوە بۆ ئێـرانییەكان ڕاستە.
2. لە چەند ساڵی ڕابردوودا توركیـا وەبەرهێنەری سەرەكی بووە لە سەرچاوەكانی وزەی هەرێمی كوردستاندا. بەشێك لەو هەنگاوانەیشی بۆ ئەوە بووە سەرچاوەی نوێی وزە بۆ خۆی بدۆزێتەوە و، هێندە وابەستەی گاز و نەوتی ڕووسیا نەبێت. بۆیە ڕەنگە ئەم هۆكارە لە پشت دەستەوه‌سانی توركیـاوە بێت لە بەكرداریكردنی گوشارەكان بۆ گرتنەوەی بۆڕیی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ بەندەری جیهانی، چونكە جگە لەوەی مانگانە زیاتر له‌ 110 ملیۆن دۆلار زیانی بەر دەكەوێت، لە ڕووی جیۆسیاسییەوە پێگەی توركیـا وەك ناوەندیكی گرنگی هەناردەكردنی وزە دەكەوێتە مەترسییەوە. ئەمە سەرباری ئەوەی قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان كوردستان و توركیـا ساڵانە زیاتر لە 12 ملیار دۆلارە، سەرەڕای ئەوەی وەبەرهێنانی كۆمپانیا توركییەكان لە ناوخۆی كوردستان لە نێوان 30 بۆ 40 ملیار دۆلارە. بۆیە توركیـا لەم دۆخە خراپە ئابوورییەی وڵاتەكەیدا، ناتوانێ دەستبەرداری كوردستان بێت و، ئەو قەبارە گەورەیه‌ی وەبەرهێنانی وڵاتەكەی بخاتە مەترسییەوە. ئەمە جگە لەوەی تاكە دەروازەی توركیـا بۆ عێراق دەروازەكانی كوردستانە، كە داخستنی وا دەكات زیانی زۆر بە عێراق و توركیـا دەگەیەنێت.
3. وەك دەبینین لە ئێستادا سیاسەتی دەرەوەی توركیـا لە كێشەدایە، بەتایبەتی لەگەڵ ئەمریكا و یەكێتیی ئەوروپا و وڵاتانی دیكەی ناوچەكە؛ بۆیە قەیرانێك كەمتر بۆ توركیـا باشترە. هاوكات ئێـرانیش لەژێر سەپاندنی سزای زیاتری ئەمریكا ‌و كۆمەڵگای نێودەوڵەتیدایە. بۆیە ڕەنگە ئەم دوو وڵاتە لە ئێستادا، نەیانەوێت قەیران ‌و كێشەیەكی دیكە بۆ خۆیان زیاد بكەن. ئەمە سەرباری ئەوەی هەر سزا ‌و گوشارێكی زیاتری كۆمەڵگه‌ی نێودەوڵەتی بۆ سەر ئێـران ‌و توركیـا لەم قۆناغەی ئێستادا، بە قازانجی هەرێمی كوردستان تەواو دەبێت.
4. توندیی بەرپرسانی توركیـا تەنیا خزمەتی بەرژەوەندییەكانی ئێـران دەكات. ئەگەر بەم شێوەیە توركیـا بەردەوام بێ و گەمارۆ و هەڕەشەكان بكات بە كردار، ئەوا لە كۆتاییدا دۆڕاوی سەرەكیی ئەم گۆڕانكارییە نوێیە دەبێت و، لە ماوەیەكدا دەبینێ كە بەغدا و هەولێریشی لەدەست داوە و بە ئەكتەرێكی لاواز لە عێراق دەمێنێتەوە.
5. پێم وایە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ڕێگە بەوە نادات توركیـا و ئێـران هەنگاوی كرداری بنێن ‌و هێرشی سەربازی بۆ سەر كوردستان ئەنجام بدەن، چونكە كردنەوەی دەرگه‌ی شەڕێكی خوێناویی ناوچەیی بەسەر وڵاتاندا دەكرێتەوە ‌و، تێكڕای بەرژەوەندییەكان دەكەوێتە مەترسییەوە؛ ئەمە سەرباری ئەوەی ئەگەری جه‌نگ و شۆڕش لە ناوخۆی ئێـران و توركیـادا بەهێزتر دەكات ‌و، ئاسایشی نیشتیمانییان زیاتر دەكەوێتە مەترسییەوە.
6. بە دید و تێڕوانینی من، "پاراستنی ئاسایشی نیشتمانی" بنەمای وەرگرتنی بڕیار ‌و هەڵوێستە لە سیاسەتی دەرەوەی ئێـران ‌و توركیـا، بۆیە تاكوو هەرێمی كوردستان نەبێتە هەڕەشەی جددی لەسەر ئاسایشی نیشتمانیی ئەو دوو وڵاتە، هەنگاوی كرداریی مەترسیداریان لێ نابینرێت.
7. بۆ سەركەوتنی هەوڵەكانی ئێـران ‌و توركیـا لە دژی هەرێمی كوردستان ‌و، بەكرداریكردنی هەنگاوەكانیان، ڕەزامەندی و هاوكاری ‌و هاوهەڵوێستیی وڵاتانی زلهێزی دونیا پێویستە، لە سەرووی هەموویشیانەوە ئەمریكا ‌و ڕووسیا. بەڵام وەك دەبینین هەڵوێستی زلهێزان بەرامبەر ڕیفرانـدۆمی هەرێمی كوردستان زۆر ڕوون نییە: لە لایەكەوە دەڵێن ڕێز لە ئیرادەی خەڵكی كوردستان دەگرن و، لە لایەكی دیكەیشەوە جەخت لەسەر یەكپارچەییی خاكی عێراق دەكەنەوە. بەڵام بەگشتی وای دەبینم پاراستنی بەرژەوەندیی ئابووریی وڵاتانی زلهێز لە كوردستان، دەتوانێت ڕێگر بێت لەوەی ئێـران ‌و توركیـا هەوڵی سەربازی، یان هێرشی ئاسمانی لە دژی دامەزراوە نەوتی و غازییەكانی هەرێمی كوردستان بەكار بهێنن. ئەمانە ئەو هۆكارانە بوون كە بە دید ‌و تێڕوانینی ئێمە دەبنە بەربەست لە بەردەم ئێـران ‌و توركیـا، بۆ ئەوەی گوشار ‌و هەڵوێست ‌و لێدوانە توندەكانیان، بكەن بە هەنگاوی كرداری.

دەرەنجـام:

بە تێڕوانینی ئێمە، هیچ كام لەو دوو وڵاتە گوشار ‌و هەڵوێستەكانیان لە قۆناغی ئێستادا، ناكەن بە كرداری مەترسیدار بۆ سەر هەرێمی كوردستان، چونكە بەرژەوەندیی هاوبەش پێكەوە گرێیان دەدات. بۆیە لە بەرامبەریشدا زۆر گرنگە كورد ‌و سەركردایەتییە سیاسییەكەی، دڵنیاییی زیاتر بە  توركیـا ‌و ئێـران بدەن و، تەواوی نیگەرانی ‌و مەترسییەكانی ئەوان لە دروستبوونی دەوڵەتی سەربەخۆی باشووری كوردستان لە ئاییندە بڕەوێننەوە؛ بە جۆرێك كە لە داهاتوودا وەك دوو دەوڵەتی دراوسێ، لەگەڵ هەر یەكێكیان پەرە بە باشتركردنی پەیوەندییە سیاسی ‌و ئابووری ‌و دیپلۆماسییەكانی نێوانیان دەدەن.