دەستپێـك:

ستراتیژییەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە سەرەتای داڕشتنییەوە تاكوو ئێستا بە چەندین قۆناغی جیاوازدا تێ پەڕیوە؛ هەر لە ساتەوەختی دانانییەوە تا كاتی جێبەجێكردنی، لە كۆمەڵێك ئامانجی جۆربەجۆر پێك دێت كە پەیوەندیی ڕاستەوخۆیان بە ئاسایشی نەتەوەییی ئەو وڵاتەوە هەیە. ئێمە لە چوارچێوەی ئەم وتارەماندا ‌و بۆ تێگەیشتن ‌و ڕوونكردنەوەی ستراتیژییەتی ئەمریكا، دەمانەوێت تیشك بخەینە سەر قۆناغەكانی ستراتیژییەتی ئەو وڵاتە ‌و دیارترین ئامانج ‌و بەرژەوەندییە ستراتیژییەكانی.

قۆناغەكانی ستراتیژییەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا:

وەك ئاماژەمان پێ كرد ستراتیژییەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە چەند قۆناغێكی جیاوازدا تێ پەڕیوە، كە دیارترین ئەو قۆناغانەیش بریتین لە:

قۆناغی یەكەم: ستراتیژییەتی كەنارگیری ‌و دوورەپەرێزی: لە سەرەتای درووستبوونی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە تاكوو دوای جەنگی جیهانیی دووەم، ئەو وڵاتە خۆی لە دەستێوەران و دروستكردنی ڕێكخراو لەگەڵ دەوڵەتانی تر ‌و، ئه‌ندامێتی یاخود بەشداریكردن لە هاوپەیمانێتیی سەربازی بەدوور گرتووە. بەم جۆرە ئەمریكا خۆی لە ڕووداوەكانی دەرەوەدا كەنارگیر ‌و دوورەپەرێز گرت. بۆ نموونە لە جەنگی جیهانیی یەكەمدا ئەم وڵاتە لە ڕووداوەكانی ئەوروپا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیا بەدوور بوو و، لە جەنگ و پێكدادان و دروستكردنی ڕیكخراوی كۆمەڵەی گەلان ‌و هاوپەیمانێتییە سەربازییەكانی ئەو كاتە بێلایەنیی هەڵبژاردبوو. بۆیە ئەو جۆرە ستراتیژییەتەی ئەو سەردەمە پەیڕەویی لێ دەكرد، پێی دەگوترا "ستراتیژییەتی كەنارگیری ‌و دوورەپەرێزی".

قۆناغی دووەم: ستراتیژییەتی دەركەوتن ‌و بەشداریكردن: توندبوونی ململانێ ‌و ڕووداوەكان لەسەر ئاستی كیشوەری ئەوروپا و جیهان لە لایەك ‌و، دروستبوونی مەترسی بۆ سەر بەرژەوەندی و ئاسایشی نەتەوەییی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە پاش دەركەوتنی ئەڵمانیا وەك هێزێكی باڵادەست لە ئەوروپا ‌و، هەڵگیرسانی جەنگی جیهانیی دووەم لە لایەكی ترەوە ئەمریكای ڕاكێشایە ناو ڕووداوەكان. هەرچەندە ئەمریكا لە سەرەتای جەنگەكەدا بێلایەن بوو، بەڵام مەترسیی شكستهێنانی وڵاتانی هاوپەیمانان بەگشتی ‌و بریتانیا بەتایبەتی، كە ئەمریكا بەرژەوەندیی هاوبەشی لەگەڵیدا هەبوو، كاریگەریی لەسەر هەڵوێستوەرگرتن و هاوكاریكردنی هاوپەیمانان لە لایەن ئەمریكاوە هەبوو؛ ئەمەیش گۆڕانێكی نوێ بوو لە ستراتیژییەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا. بە جۆرێك هێرشی لەناكاوی ژاپۆن بۆ سەر كەشتیگەلی ئەمریكا لە بەندەری "پیرل هاربەر" (Pearl Harbor) لە دوورگەی هاوای، ئەمریكای ڕاكێشایە ناو جەنگی جیهانیی دووه‌م و، جەنگی لە دژی ژاپۆن ڕاگەیاند و بە قورسایییەكی گەورەوە لەگەڵ هاوپەیماناندا بەشدار بوو. ئەمەیش لە كۆتاییهاتن بە قۆناغی كەنارگیری ‌و دوورەپەرێزی، كاریگەریی بەرچاوی هەبوو. بە بەشداریكردنی ئەمریكایش لەم جەنگە، هاوسەنگیی هێز گۆڕانی بەسەردا هات و، ئەمریكا توانیی پێگەیەكی بەهێز و جیهانی لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا بۆ خۆی دابین بكات. بە سەركەوتنی هاوپەیمانان و كۆتاییهاتنی جەنگ وای كرد، ئەمریكا وەك دەوڵەتێكی زلهێزی براوەی خاوەن هێزی سەربازی و ئەتۆمی و ئابووریی سەرمایەداریی بەهێز دەربكەوێت.

قۆناغی سێیەم: ستراتیژییەتی دەورەدان ‌و چوارچێوەدانان: كەمبوونەوەی ڕۆڵی بریتانیا ‌و فەڕەنسا ‌و ئەڵمانیا لەسەر شانۆی سیاسیی نێودەوڵەتی، سەرەتایەك بوو بۆ دەستپێكردنی قۆناغێكی نوێ لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، كە بە قۆناغی جەنگی سارد ‌و سیستەمی دووجەمسەری ناسراوە، لە نێوان بلۆكی ڕۆژاوای سەرمایەداری بە سەرۆكایەتیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و، بلۆكی ڕۆژهەڵاتی سۆسیالیستی بە سەرۆكایەتیی یەكێتیی سۆڤیه‌ت، كە تیایدا هەر دوو جەمسەرەكە هەوڵیان دەدا لایەنی بەرامبەر هەرەس پێ بهێنن. بۆیە ئەمریكا لە سەرەتای جەنگی سارددا پەیڕەویی لە ستراتیژییەتی "دەورەدان  (Containment)دەكرد، كە بریتی بوو لە دەورەدان و كەنارگیركردنی دەوڵەتی نەیار و وەڵامدانەوەی بە شێوەیەكی خێرا، ئەگەر هێرش بكاتە سەر ئەمریكا ‌و هاوپەیمانەكانی. "جۆرج كینان" (George Kennen)، نووسەر ‌و ئەندامی لیژنەی كاروباری دەرەوەی كۆنگرێس، دامەزرێنەری ئەم ستراتیژییە بوو. ئەو پێی وابوو هەڕەشەی گەورە بۆ سەر بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لەوەدا كۆ دەبێتەوە، كە هێزێكی سەبازی و پیشەسازیی گەورەی جیهانی، وا دەركەوێت باڵادەستیی خۆی بەسەر ئەوروپا و ئاسیادا بسەپێنێت و ڕووبەڕووی ئەمریكا بێتەوە. لەم ڕووەوە كینان پێی وابوو یەكێتیی سۆڤیه‌ت ئەو هێزە بوو كە هەڕەشەی لە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا دەكرد؛ بۆیە بەپێویستیان دەزانی لە ڕێگه‌ی ئەم ستراتیژییەتەوە، هەوڵ بدرێت دەسەڵات و هێژموونیی یەكێتیی سۆڤیه‌ت كەم بكرێتەوە.

قۆناغی چوارەم: ستراتیژییەتی تۆڵەسەندنەوەی بەرفراوان: هەر لەگەڵ بەردەوامبوونی جەنگی سارد ‌و هاتنەسەر دەسەڵاتی "دوایت ئایزنهاوەر" (Eisenhower)، سی ‌و چوارەمین سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ‌و، "جۆن فۆستەر داڵاس" (John Foster Dulles)، وەزیری دەرەوەی ئەوكات، ئەم ستراتیژییە نوێیە دانرا و پەیڕەیی لێ كرا، كە بە "ستراتیژییەتی تۆڵەسەندنەوەی بەرفراوان" (Massive Retaliation)؛ كە زیاتر پشتی بە ستراتیژیی هاوپەیمانێتییە هەرێمییەكان دەبەست، بۆ پڕكردنەوەی ئەو بۆشایی و خاڵە لاوازانەی كە لە ستراتیژیی دەورەداندا هەبوو. ناوەڕۆكی ئەم ستراتیژییە بریتی بوو لە ئازادیی تۆڵەسەندنەوەی فراوان ‌و خێرا لەو جێگه‌یانەی كە ئەمریكا خۆی هەڵی دەبژێرێت كە پێی وایە مەترسین بۆ سەر وڵاتەكەی و، ئەم ستراتیژییە تەنیا جەختی لە پاراستنی ئەمریكا و ئەوروپای ڕۆژاوا و هاوپەیمانەكانی نەدەكردەوە، بەڵكوو سڕینەوە و لاوازكردنی دەوڵەتانی هێرشكاری بەرامبەریشی دەگرتەوە، بۆ نموونە یەكێتیی سۆڤیەت. لە چوارچێوەی پەیڕەوكردنی ئەم ستراتیژییەدا، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەردەوام بوو لەسەر سیاسەتی دروستكردنی هاوپەیمانێتیی سیاسی و سەربازی بۆ ڕووبەڕووبوونەوە و كەنارگیركردنی یەكێتیی سۆڤیه‌ت و چەسپاندنی ستراتیژیی تۆڵەسەندنەوەی بەرفراوان.

قۆناغی پێنچەم: ستراتیژییەتی پره‌نسیپی ئایزنهاوه‌ر: پاش ئەوەی ستراتیژیی تۆڵەسەندنەوەی بەرفراوان نەیتوانی ئامانجەكانی خۆی بپێكی، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە كۆتاییی پەنجاكانی سەدەی ڕابردوودا، هەوڵی داڕشتنی ستراتیژییەكی نوێ دەدا؛ بە شێوەیەك لەگەڵ گۆڕانكاری و پێشكەوتنە سیاسی و ئابووری و سەربازی و تەكنه‌لۆژییە نوێیەكاندا بگونجێت. ئایزنهاوەری سەرۆكی ئەوكاتی ئەمریكا لە نامەیەكیدا بۆ كۆنگریس لە ساڵی 1957دا ستراتیژیی نوێی ئەمریكای خستە ڕوو، كە بە ستراتیژییەتی "پره‌نسیپی ئایزنهاور" (Eisenhower's Doctrine) ناسراوە، كە بریتی بوو لە جێگرتنەوەی پێگەی بریتانیا و فەڕەنسا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ‌و، بەستنەوەی ئاسایشی ئەو وڵاتانە بە ئاسایشی نەتەوەییی ئەمریكاوە. بۆ جێبەجێكردنی ئەم ستراتیژییە، ئەمریكا ده‌ستی كرد بە پێشكەشكردنی هاوكاریی سەربازی و ئابووری بە مەبەستی بەهێزكردنی پێگەی خۆی و، بەرەنگاربوونەوەی بزووتنەوە چەكدارەكانی لایەنگری سۆڤیه‌ت.

قۆناغی شەشەم: ستراتیژییەتی پره‌نسیپی نیكسۆن: پاش ئەوەی "ڕیچارد نیكسۆن" (Richard Nixon) ، بوو بە سی ‌و حەوتەمین سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، بە هاوكاریی "هێنری كیسنجەر" (Henry Kissinger)، وەزیری دەرەوەی ئەوكات، ستراتیژییەكی نوێی بۆ سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا گەڵاڵە كرا، كە بە "پره‌نسیپی نیكسۆن"( Nixon's Doctrine)  ناسراوە. ئەم ستراتیژییە جەختی لەوە دەكردەوە كە ئەمریكا پشتگیریی دەوڵەتە هاوپەیمانەكانی دەكات و هاوكاریی ئابووری و سەربازییان پێشكەش دەكات، بەبێ ئەوەی دەست لە كاروباری ناوخۆی ئەو دەوڵەتانە وەربدات. بەم جۆرە ئەمریكا قەڵغانێكی بەرگری دەبەخشێتە دەوڵەتە هاوپەیمانەكانی، یاخود ئەو دەوڵەتانەی مانەوەیان بۆ ئاسایشی ئەمریكا پێویستە. پره‌نسیپی نیكسۆن تەنیا هاوكاری و یارمەتییە سەربازی و ئابوورییەكانی نەدەگرتەوە، بەڵكوو باری گرانی ئەركەكانی دەسپاردە دەوڵەتە هەرێمییە هاوپەیمانەكانی. بۆیە زۆر جار پره‌نسیپی نیكسۆن بە پره‌نسیپی "جەنگی بەنوێنەرایەتی (به‌وه‌كاله‌ت)" (Proxy Wars) دەناسرێت. واتە ستراتیژیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بۆ دەستەبەركردنی ئاسایش و سەقامگیریی هەرێمی، كاری لەسەر پێویستیی بەشداریكردنی دەوڵەتە هەرێمییە هاوپەیمانەكانی دەكرد لە هەموو جیهان؛ بەمەیش بەشێك لە ئەركە قورسەكانی ئەمریكا بە دەوڵەتە هاوپەیمانەكانی سپێردرا.

قۆناغی حەوتەم: ستراتیژییەتی دەستێوەردانی خێرا: ستراتیژییەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە سەردەمی ئیدارەی "جیمی كارتەر" (Jimmy Carter)دا، گۆڕانی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی، بەتایبەتی پاش ڕووخانی ڕژێمی شای ئێران و، كەمبوونەوەی ڕۆڵی هێزە هەرێمایەتییەكان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست؛ بە جۆرێك كە ئەمریكا نەیدەتوانی پشتیان پێ ببەستێت. بەمەیش ڕۆڵی ڕاستەوخۆی دەوڵەتە هەرێمییەكان گۆڕدرا بۆ ڕۆڵێكی ناڕاستەوخۆ، كە زیاتر ئەركیان پاراستن و پێشكەشكردنی ئاسانكاری بوو بۆ بنكە سەربازییە ئەمریكییەكان بۆ بەشداریكردنی ڕاستەوخۆ لەو ناوچانەی كە ناكۆكیی توندی تێدا بوو. بۆ جێبەجێكردنی ئەم ستراتیژییە، ئیدارەی كارته‌ر سێ شێوازی گرتە بەر كە بریتی بوون لە: زیادكردنی هێزەكانی ئەمریكا لە ناوچە هەستیارەكانی جیهان، دامەزراندنی هێزی دەستێوەردانی خێرا و ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو هەڕەشانەی كە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا دەخەنە مەترسییەوە، چ لە لایەن دەوڵەتانی ناوچەیییەوە بێت، یان لە لایەن یەكێتیی سۆڤیه‌تەوە بێت.

قۆناغی هەشتەم: ستراتیژییەتی هێژموونی: بە كۆتاییهاتنی جەنگی سارد و هەره‌سهێنانی یەكێتیی سۆڤیه‌ت و ڕووخانی سیسته‌مە سیاسییەكانی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا و هەڵوەشاندنەوەی پەیمانی وارشۆ، گۆڕانێكی ڕەگوڕیشەیی لە سیستەم و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا دروست بوو؛ تیایدا سیستەمی دووجەمسەریی جیهانی كۆتایی هات ‌و سیستەمیكی جیهانیی نوێ هاتە ئاراوە كە خۆی لە تاكجەمسەری و باڵادەستیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا دەبینییەوە. سەركەوتنی سیستەمی سەرمایەداری بە سەرۆكایەتیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، لاپەڕەیەكی نوێی لە مێژوو و هزری ڕۆژاوا و جیهاندا كردەوە و، دەرفەتێكی زێڕینی بۆ ئەمریكا ڕەخساند تا لە ڕێگەی هێزە سیاسی، ئابووری، سەربازی، تەكنه‌لۆژی و كه‌لتوورییەكانییەوە هێژموونی و باڵادەستیی خۆی بەسەر تەواوی جیهاندا بچەسپێنێنت.

بەم جۆرە "جۆرج بوشی باوك" (George Bush)، وەك چل ‌و یەكەمین سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، لە وتارێكیدا لە دیسەمبەری 1991 لەژێر ناونیشانی "سیستەمی نوێی جیهانی" (New World Order)، پره‌نسیپ و بنچینە گشتییەكانی سیستەمی جیهانیی دوای جەنگی ساردی ڕاگەیاند، كە خۆی لە باڵادەستی و هێژموونیی ئەمریكا بەسەر جیهاندا دەبینییەوە. بوش لە وتارەكەیدا گوتی: "جیهانێكی نوێ هاتۆتە ئاراوە كە ئاسۆكانی سیستەمی نوێی جیهانیی تێدا دەردەكەوێت ‌و، ئێمەیش لە بەردەم سەدەیەكی نوێداین؛ ئەو سەدەیەیش سەدەیەكی ئەمریكی دەبێت."

بەم جۆرە، ستراتیژییەتی باڵای ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە قۆناغی نوێی دوای جەنگی سارد و لەژێر ناونیشانی سیستەمی نوێ جیهانی، بریتی بوو لە چەسپاندنی هێژموونی و سەردارێتیی خۆی بەسەر تەواوی جیهان و پڕكردنەوەی ئەو بۆشایییانەی كە لە ئەنجامی پاشەكشێی نەیارەكانی دروست ببوو. ئێستایشی لەگەڵدا بێت ئیدارەكانی دوای جەنگی سارد _ئیدارەی كلینتۆن، جۆرج بوشی كوڕ، ئۆباما ‌و ترامپ_، پەیڕەوی لەم جۆرە ستراتیژییەتە _ستراتیژییەتی هێژموونی_ دەكەن.

لەم قۆناغە مێژوویییانەدا، ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت كە ستراتیژیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە كۆمەڵێك قۆناغ و سەردەمی مێژووییی جیاوازدا تێ پەڕیوە؛ هەر لە كەنارگیر و خۆبەردوورگرتن، تا قۆناغی هێژموونی و سەردارێتیی سیستەمی جیهانی، كە هەموویان ڕەنگدانەوەی سەردەمێكی تایبەتن و گوزارشت لە پێداویستی و هەلومەرجە تایبەتەكانی ئاسایشی نیشتمانی و بەرژەوەندییە باڵاكانی ئەمریكا دەكەن.

ئامانج و بەرژەوەندییە ستراتیژییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا:

سیاسەتی دەرەوەی هەر وڵاتێك ڕەنگدانەوەی واقعی ناوخۆ و هێز و تواناكانی دەوڵەت و بارودۆخی ژینگەی نیودەوڵەتییە. بەپێی بەرژەوەندییە نەتەوەیییەكانیش دادەڕێژرێت و، گوزارشت لە پێداویستی و داخوازییە گرنگەكانی دەوڵەت دەكات. هه‌روه‌ها دەوڵەت ئامانجه‌كان داده‌نێت و دیارییان ده‌كات و، ئەركی ستراتیژیی نەتەوەیش بریتی دەبێت لە هێنانەدیی ئامانجەكان.

دیاریكردنی ئامانج و بەرژەوەندییە ستراتیژییەكانی ئەمریكا، ڕەنگدانەوەی پەیوەندیی نێوان ئاسایشی نەتەوەیی و بەرژەوەندییە زیندووەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكایە لە هەموو جیهان، كە خۆی لە پاراستنی ئاسایش و سەروەری و یەكپارچەییی خاكی ئەمریكا و، دابینكردنی سەلامەتی و ئازادیی هاووڵاتیانی و پاراستنی ئارامی و سەقامگیریی سیستەمی سیاسیی ئەمریكادا دەبینێتەوە؛ هەروەها پاراستنی هێژموونی و سەردارێتیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە جیهاندا، ئەویش لە ڕێگەی دامەزراندنی سیستەمێكی جیهانی كە ئەمریكا خۆی فەرمانڕه‌وا و باڵادەست بێت.

"برۆنۆ كۆلسۆن" (Bruno Colson)، بیرمەندی فەڕەنسی ‌و شارەزا لە بواری ستراتیژیی ئەمریكا پێی وایە، ئامانجە سیاسییەكانی ستراتیژیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بریتییە لە پاراستنی هێژموونی و پێگە باڵادەستەكەی لە جیهاندا؛ لەم پێناوەیشدا هەوڵ دەدات دوژمنەكانی تێك بشكێنێت. هەروەها "جۆن ئیكنبری" (John Ikenberry)، پسپۆڕ لە بواری كاروباری نیودەوڵەتی، پێی وایە ستراتیژیی باڵای ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەوڵ دەدات، سیستەمی تاكجەمسەری لەگەڵ پاراستنی ئاسایش و سەلامەتیی خاكی ئەمریكا و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بپارێزیت.

كەواتە بە شێوەیەكی گشتی، دەكرێت ئامانج و بەرژەوەندییە ستراتیژییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، لە ئامانج و بەرژەوەندییە سیاسی، سەربازی، ئابووری، كه‌لتووری و...ه‌كاندا كورت بكرێتەوە.

كۆتایـی:

لە چوارچێوە گشتییەكەدا، دەكرێت بڵێین ستراتیژیی ئەمریكا لەو خاڵەوە سەرچاوە دەگرێت كە هەوڵ دەدات ئاسایشی نیشتمانی، هێژموونیی سیاسی، ئابووری، سەربازی و كه‌لتووری پتەو بكات و پارێزگاری لە پێگە و باڵادەستییە جیهانییەكەی بكات و بەرژەوەندییە زیندووەكانی لە هەموو جیهاندا بپارێزێت و، ڕێگە بە هیچ دەوڵەتێكی تر نەدات كێبڕكێ بكات و شوێنی ئەمریكا بگرێتەوە یاخود ببێتە ڕێگر لە بەردەم بەدیهێنانی ئامانجە نیشتمانییەكان. ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هه‌روه‌ها بۆ بەدیهێنانی ئەم ئامانجە، هەموو میكانیزمە سیاسی، سەربازی، ئابووری و كه‌لتوورییەكانی گرتۆتە بەر.

هەر كەس ‌و گەل ‌و ناوەندێكی ئەكادیمی ‌و دەوڵەتێك بیەوێت لە ستراتیژییەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا تێ بگات، دەبێت بەوردی مێژووی قۆناغەكانی ستراتیژیی ئەو وڵاتە بخوێنێتەوە ‌و، ئامانج و بەرژەوەندییە ستراتیژییەكانیشی بزانێت، بۆ ئەوەی دواجار سەنگ ‌و قورساییی خۆی لە لای ئەمریكییه‌كان بزانێت.