ده‌سپێك

هاوكێشه‌ هه‌رێمييه‌كان بریتين‌ له‌ تۆڕێك له‌ په‌يوه‌ندييه‌ ئاڵۆزه‌كانى نێوان ئه‌كته‌ره‌ سه‌ره‌كييه‌كان (State Actors) و ئه‌كته‌ره‌ ناسه‌ره‌كييه‌كان (Non State Actors) له‌ شێوه‌ى "كار و كارلێكراودا". ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست ناوچه‌يه‌كه‌، پڕاوپڕه‌ له‌ پەیوەندیی ئاڵۆزى فره‌ڕه‌هه‌ند له‌ كايه‌ى جياوازدا. ئه‌و ناوچه‌يه‌ پێی ده‌ڵێن‌‌ "ناوچه‌ گه‌رمه‌كانى جيهان". له‌و ناوچه‌يه‌ هه‌موو جۆره‌ ململانێيه‌ك له‌ نێوان ئه‌كته‌ره‌ سه‌ره‌كييه‌كان به‌دی ده‌كرێت وه‌ك: ململانێ‌ ئايدیۆ‌لۆژييه‌كان، ململانێ‌ سياسييه‌كان، له‌ پاڵ ململانێ‌ سه‌ربازييه‌كان.

يه‌كێك له‌ تايبه‌تمه‌ندييه‌كانى هاوكێشه‌ هه‌رێمييه‌كان له‌  ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست، بريتييه‌ له‌ بوونى كاراكته‌ره‌ سه‌ره‌كييه‌كان و‌ كاراكته‌ره‌ ناسه‌ره‌كييه‌كان. واته‌ له‌ پاڵ ڕۆڵى سه‌ره‌كى له لايه‌ن توركيا، ئێران، سعووديا، ئيسڕائیل و وڵاتى ديكه‌، هاوكات قه‌واره‌ى هاوشێوه‌ى هه‌رێمى كوردستان و ڕێكخراوگه‌لێكى وه‌ك بزووتنه‌وه‌ى حه‌ماسى فه‌ڵه‌ستينى و حزبوڵڵاى لوبنانى،‌ ڕۆڵى لاوه‌كى و ناسه‌ره‌كى له‌ هاوكێشه‌ سياسييه‌كانى ناوچه‌كه‌دا ده‌بينن.

ڕۆڵى هه‌رێمى كوردستان پێش 16ی ئۆكتۆبه‌ر له‌ هاوكێشه‌ى هه‌رێمیدا

دواى ئه‌وه‌ى باشوورى كوردستان به‌فه‌رمى و به‌پێى ده‌ستوورى عێراقى ساڵى 2005 ده‌بێته‌ هه‌رێمێكى فه‌رمى له‌ چوارچێوه‌ى ده‌وڵه‌تێكى فيدراڵدا، هه‌رێمى ناوبراو له‌ ڕێى دوو قۆناغه‌وه توانیى له‌ هاوكێشه ‌سياسيیه‌كانى هه‌رێمیدا ڕۆڵ بگێڕێت،‌ ئه‌ويش: قۆناغى بنياتنانى هێز (construction of power)‌ه‌ وه‌ك قۆناغى پێش گێڕانى ڕۆڵ و، هه‌روه‌ها قۆناغى گێڕانى ڕۆڵ‌ (playing role).

قۆناغى بنياتنانى هێز (قۆناغى پێش گێڕانى ڕۆڵ)

له‌و قۆناغه‌دا هه‌رێمى كوردستان له‌سه‌ر ئاستى عێراق، هه‌وڵی دواه‌ كه‌ خۆى له‌ بوونێكى هێزدا بنوێنێت، ئه‌ويش له‌ ڕێى كۆكردنه‌وه‌ى ڕه‌گه‌زه‌كانى هێز، وه‌ك: هێزى سياسى، ديپلۆماسی، جيۆئابوورى و جيۆپۆلیتيكى. له‌ ڕووى هێزى سياسييه‌وه‌، ده‌توانين بڵێین كه‌ بوونى "هه‌ولێر" به‌ ناوه‌ندێكى گرنگى بڕيار له‌ پاڵ ناوه‌ندى بڕيار له‌ "به‌غدا"، يه‌كێك بوو له‌ گرنكترين سيماكانى هێزى سياسیى هه‌رێمى كوردستان له‌سه‌ر ئاستى عێراق، به‌تايبه‌تى كه‌ هاوسه‌نگیى هێزى سياسى له‌ نێوان هه‌ولێر و به‌غدا به‌دی ده‌كرا. هه‌روه‌ها يه‌كێكی تر له‌ سيماكانى هێزى سياسیى په‌يوه‌ست به‌ هه‌رێمى كوردستان، بريتى بووه‌ له‌ داڕشتنى سيسته‌مى سياسیى عێراق له‌سه‌ر بنه‌ماى دابه‌شكردنى ده‌سه‌ڵات بۆ سه‌ر سێ پێكهاته‌ى ئیتنيكیى سه‌ره‌كى له‌و وڵاته‌ (كورد، شيعه‌، سوننه‌). بۆ ڕاييكردنى هه‌ر پڕۆژه‌يه‌كى سياسى له‌ عێراق، هێز و لايه‌نه‌ سياسييه‌كانى، به‌ سوننه ‌و شيعه‌وه،‌ پێويستيیان به‌ ڕازيكردنى كورد هه‌بووه.

له‌ ڕووى هێزى ديپلۆماسييه‌وه‌، دروستكه‌رانى بڕيار له‌ هه‌رێمى كوردستان توانيیان ڕايه‌ڵه‌ى ديپلۆماسى و،  پردى په‌يوه‌ندیى نێوان هه‌رێمى كوردستان وه‌ك ئه‌كته‌رێكى ناده‌وڵه‌تى له‌گه‌ڵ وڵاتان، له‌سه‌ر سێ بنه‌ما دروست بكه‌ن: بنه‌ماى به‌رژه‌وه‌ندى، بنه‌ماى مرۆيى و بنه‌ماى سياسى. واته‌ به‌شێك له‌ وڵاتان له‌سه‌ر بنه‌ماى به‌رژه‌وه‌ندى،‌ ئاماده‌ بوونه‌ له‌گه‌ڵ هه‌رێمى كوردستان په‌يوه‌ندى بسازێنن و، به‌شێكێ ديكه‌یش پێی وابووه‌ كه‌ پرسى كورد له‌ عێراق له‌ بنچينه‌دا پرسێكى مرۆييیه‌ و، پێشێلكاریى گه‌وره‌ ‌ به‌ ڕامبه‌ر به‌ مافه‌كانى گه‌لى كورد كراوه. له‌و سۆنگه‌يه‌وه‌ پێويست بووه،‌ په‌يوه‌ندى له‌گه‌ڵ هه‌رێمى كوردستاندا ئاوا بكرێـت. هه‌ندێ وڵاتی ديكه‌ پێيان وابووه،‌ پرسى كورد له‌ دواى ڕووخانى ڕژێمى به‌عس، به‌تايبه‌تى له‌ دواى چه‌سپاندنى ده‌ستوورى عێراقى ساڵى 2005، پرسێكى سياسى بووه‌ و، هه‌رێمى كوردستان  قه‌واره‌يه‌كى سياسييشه‌‌ نه‌ك ته‌نیا ئيدارى. له‌و گۆشه‌نيگايه‌وه‌ ئه‌و وڵاتانه‌یش كه‌ خاوه‌ن بۆچوونێكى سياسی بوون، ئاماده ‌بوونه په‌يوه‌ندیى ديپلۆماسى له‌گه‌ڵ هه‌رێمى كوردستان ببه‌ستن.

سه‌باره‌ت به‌ هێزى جيۆپۆلیتيكى، ئه‌وا‌ خۆى له‌ دوو ڕه‌هه‌نددا ده‌بێنێته‌وه‌: ڕه‌هه‌ندى وزه‌ و ڕه‌هه‌ندى ناوچه‌كانى ده‌ره‌وه‌ى ئيدارى هه‌رێمى كوردستان. هه‌نارده‌كردنى نه‌وت به ‌شێوه‌يه‌كى سه‌ربه‌خۆ، توانیى شوێنى هه‌رێمى كوردستان له‌ جوگرافياى وزه‌ى جيهانیدا بكاته‌وه‌؛ ئه‌مه‌ سه‌ربارى ئه‌وه‌ى كه‌ حكوومه‌تى هه‌رێمى كوردستان له‌ ڕێى كۆمپانياى "خاوه‌ن سه‌رمايه‌‌ گه‌وره‌كان"، ياخود كۆمپانياكانى كيشوه‌ربڕ له‌ بوارى وزه، توانیى به‌رژه‌وه‌ندیى هێزگه‌لێكى گه‌وره‌ بێنێته‌ نێو خاكى هه‌رێم. هه‌رچى په‌يوه‌ستيشه‌ به‌ ڕه‌هه‌ندى دووه‌م، ده‌توانين ئاماژه‌ به‌وه‌ بكه‌ين كه‌ گه‌ڕانه‌وه‌ى ناوچه‌كانى وه‌ك كه‌ركووك، شنگال و،‌ زۆرێك له‌ ناوچه‌كانى ده‌شتى مووسڵ بۆ باوه‌شى باشوورى كوردستان له‌ چه‌ند ساڵى ڕابردووو، له‌ ڕووى توانا جوگرافيييه‌كانه‌وه‌ هێزێكى گه‌وره‌ى به‌خشييه‌ هه‌رێمى كوردستان.

قۆناغى گێڕانى ڕۆڵ

له‌م قۆناغه‌دا تواناكان ده‌گوازرێنه‌وه‌ بۆ ڕه‌فتار؛ ياخود مه‌به‌ست لێى گواستنه‌وه‌ى هێزى ئه‌بستراكته‌ بۆ جووڵه‌ى هێز. بێ گومان ڕۆڵگێڕان پێويستیى به‌ توانا و فره‌هێزى هه‌يه‌. له‌و سۆنگه‌يه‌وه‌ هه‌رێمى كوردستان به‌ له‌به‌رچاوگرتنى ئه‌و هێزانه‌ى كه‌ هه‌رێمى ناوبراو له‌ قۆناغى بنياتنانى هێز بنياتى نابوو وه‌ك؛ (هێزى سياسى و ديپلۆماسى، هێزى جيۆئابوورى و جيۆپۆلۆتيكى) هه‌روه‌ك پێشتر ئاماژه‌مان پێ كردبوو، ببوو به‌ قه‌واره‌يه‌ك كه‌ توانیى له‌ هاوكێشه‌ هه‌رێمييه‌كاندا ڕۆڵ بگێڕێت. به‌ ديوێكى ديكه‌دا هه‌رێمى كوردستان، پاڵپشت به‌ ڕه‌گه‌زه‌كانى هێز، چیتر وه‌ك قه‌واره‌يه‌كى ئيداریى فيدراڵى نه‌مابوو، به‌ڵكوو ڕه‌فتاره‌كانى له‌ شێوه‌ى قه‌واره‌يه‌كى "سياسیى سه‌ربه‌خۆ"، دوور له‌ پابه‌ندبوون به‌ بڕيارى سياسیى به‌غدا ده‌هاته‌ به‌رچاو.

گرنكترين ئه‌و پرسانه‌ى كه‌ هه‌رێمى كوردستان توانیى له‌سه‌ر ئاستى هه‌رێمى ڕۆڵى تێدا ببينێت، بريتى بوون له‌: پرسى ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى داعش، پرسى قه‌يرانى سووريا و پرسى كورد له‌ توركيا. له‌ لايه‌كی ديكه‌یشه‌وه‌، ئه‌و سێ پرسه‌‌ زۆرترين كێشمه‌كێشمى سياسیى له‌ نێوان ئه‌كته‌ره‌ سه‌ره‌كييه‌كان‌ و ئه‌و ئه‌كته‌رانه‌ى كه‌ ناده‌وڵه‌تین دروست كردبوو.‌ له‌و گۆشه‌نيگايه‌وه، هه‌رێمى كوردستان له‌ په‌راوێزى مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ ئه‌و پرسانه،‌ ببوو به‌ خاوه‌ن پێگه‌يه‌كى گرنگى سياسى له‌ ناوچه‌كه‌؛ ته‌نانه‌ت "هه‌ولێر" له‌سه‌ر ئاستى ناوچه‌كه‌ وه‌ك ناوه‌ندێكى سياسى پێناسه‌ ده‌كرا. ئه‌مه‌ سه‌رباى ئه‌وه‌ى كه‌ بڕياره‌كانى هه‌ولێر هه‌ندێ جار، ده‌بوو به‌ مايه‌ى دروستكردنى هه‌ڵوێست و كردار و په‌رچه‌كردار له‌ لايه‌ن ئه‌كته‌ره‌ ده‌وڵه‌تييه‌كان له‌سه‌ر ئاستى ده‌ڤه‌ره‌كه‌.

پرسى داعش

هه‌رێمى كوردستان ڕۆڵێكى گه‌وره‌ى له‌ دامه‌زراندنى هاوپه‌يمانێتیی نێوده‌وڵه‌تیى دژى "داعش" بينى؛ ته‌نانه‌ت به‌ ئه‌ندامێكى كاراى ئه‌و هاوپه‌يمانێتییه‌ ئه‌ژمار ده‌كرا. په‌يوه‌ندیى نێوان هه‌ولێر و پايته‌خته‌كانى ئانكارا، تاران، ڕياز و به‌غدا له‌مه‌ڕ چۆنێتیی گێڕانى ڕۆڵ و چۆنێتیی ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى داعش، په‌يوه‌ندييه‌كى سياسیى فه‌رمى بوو.  هه‌رێمى كوردستان له‌ ڕێى هێزى پێشمه‌رگه‌ و بڕيارى سياسى، ڕۆڵێكى بێئه‌ندازه‌ى له‌ تێكشكانى داعش له‌ عێراق بينى. ئه‌مه‌يش بووه‌ مايه‌ى ئه‌وه‌ى كه‌ په‌يوه‌ندييه‌ ديپلۆماسييه‌كانى هه‌رێم له‌گه‌ڵ وڵاتانى ڕۆژاوا تۆكمه‌تر بێت. هه‌ر له‌و سۆنگه‌يه‌وه‌ سه‌ركرده‌، سه‌رۆك، وه‌زير و كه‌سايه‌تیى سياسى و سه‌ربازیى گرنگ سه‌ردانى هه‌ولێريان ده‌كرد و له‌ نزيكه‌وه‌ پاڵپشتیى ڕۆڵى هه‌رێمى كوردستانيان ده‌كرد له‌ چۆنێتیی به‌گژداچوونه‌وه‌ى پرسى داعش.

پرسى سووريا

پرسى سووريا، هه‌ر له‌ ده‌سپێكى جووڵانه‌وه‌ى جه‌ماوه‌ریى ساڵى 2011 تاكوو ئێسته‌يش، به ‌هۆى چه‌ندێتیی ده‌ستێوه‌ردانى "ئه‌كته‌ره‌كان" له‌و پرسه‌ و، چۆنێتیی ئه‌و ده‌ستێوه‌ردانه،‌ يه‌كێكه‌ له‌ ئاڵۆزترين ئه‌و پرسانه‌ى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست. هه‌رێمى كوردستان يه‌كێكه‌ له‌و ئه‌كته‌رانه‌ى كه‌ له‌ خستنه‌ڕووى چاره‌سه‌ر و پێشكه‌شكردنى خوێندنه‌وه‌ى كوردستانى بۆ چۆنێتیی ئيداره‌دانى ململانێی نێوان هێزه‌كان، به‌تايبه‌تى هێزه‌ ناوخۆيیيه‌كانى سووريا، وه‌ك هێزه‌ كوردييه‌كان، ڕۆڵى هه‌بووه‌. سه‌ركردايه‌تیى هه‌رێمى كوردستان له‌ ڕێگه‌ى دوو په‌نجه‌ره‌وه‌ ده‌يڕوانيیه‌ دۆسيیه‌ى سووريا و، به‌و هۆيه‌وه‌ ڕۆڵى بينيوه‌: يه‌كه‌ميان/ ئایينده‌ى پرسى كورد له‌ سووريا. دووه‌ميان/ پرسى په‌يوه‌ندیى نێوان هێزه‌ كوردييه‌ ناكۆكه‌كان له‌ سووريا. له‌ په‌نجه‌ره‌ى يه‌كه‌م، سه‌ركردايه‌تیى هه‌رێمى كوردستان له‌ هه‌وڵى ئه‌وه‌ بووه‌ كه‌ مافه‌كانى كورد له‌ سووريا ده‌سته‌به‌ر بكرێت و،‌ له‌و سۆنگه‌يه‌وه هه‌ولێر ته‌و‌اوى ته‌قه‌ڵڵا ديپلۆماسييه‌كانى خۆى خستبووه‌ ڕوو، بۆ ئه‌وه‌ى بتوانێت له‌ پشتيوانيكردنى‌ دۆزى كورد له‌ سووريا ڕۆڵى پاڵپشت ببينێت.

سه‌ركردايه‌تیى هه‌رێمى كوردستان بۆ هه‌ڵوه‌سته‌كردن له‌سه‌ر مافه‌كانى گه‌لى كورد له‌و وڵاته‌، زێتر هه‌وڵی داوه‌ ئه‌و پرسه‌ له‌گه‌ڵ لايه‌نه‌ ئۆپۆزیسيۆنه‌كانى سووريا تاووتوێ بكات‌، نه‌ك له‌گه‌ڵ ڕژێمى "به‌شار ئه‌سه‌د". به‌و هۆيه‌وه‌ سه‌ركرده‌ و كه‌سايه‌تييه‌ ئۆپۆزیسیۆنه‌كانى سووريا له‌ حزب و لايه‌نه‌ جياوازه‌كان، چه‌ندين جار سه‌ردانى هه‌ولێريان كردووه،‌ بۆ ئه‌وه‌ى له‌ نزيكه‌وه‌ سه‌باره‌ت به‌ داواكارييه‌كانى كورد له‌ ئایينده‌ى سوورياردا گوێ له‌ سه‌ركردايه‌تیى هه‌رێمى كوردستان بگرن.

هێزه‌ ئۆپۆزیسیۆنه‌كانى سووريا پێیان وا بووه‌، كه‌ "هه‌ولێر" لێڤه‌گه‌ڕى سياسى (مه‌رجه‌ع)ی كورد بووه‌ سه‌باره‌ت به‌ دۆزى كورد له‌ ڕۆژاوا.  له ‌لايه‌كى تریشه‌وه‌، خودى "به‌شار ئه‌سه‌د" له‌ ده‌سپێكى هه‌ڵگيرسانى شۆڕشى سووريا، له‌ ڕێى بانگهێشتنامه‌كانييه‌وه‌ چه‌ندين جار هه‌وڵي دا كه‌ "سه‌رۆكى هه‌رێم" بانگهێشت بكات بۆ "ديمه‌شق"، تا له‌سه‌ر پرسگه‌لێكى سياسى و ستراتيژى گفتوگۆ بكرێت؛ وه‌لێ سه‌رۆكى هه‌رێم ڕه‌تی كردۆته‌وه‌ و، پێ وا بووه‌ كه‌ ناوبراو ڕه‌وايه‌تیى لاى گه‌لى سووريا نه‌ماوه‌، بۆيه‌ ناكرێت بانگهێشتنامه‌كه‌ى قبووڵ بكرێت.

به‌ درێژاییى ماوه‌ى تێكچوونى دۆخى سووريا له‌ ڕووى سياسى و سه‌ربازييه‌وه‌، هه‌وڵه‌كانى به‌رپه‌رسانى باڵاى ئێران بۆ ڕازيكردنى به‌رپرسانى حكوومه‌تى هه‌رێمى كوردستان له‌ يارمه‌تيدانى ئه‌و وڵاته‌ بۆ به‌كارهێنانى ناوچه‌ سنوورييه‌كانى هه‌رێمى كوردستان له‌گه‌ڵ سنوورى ڕۆژاواى كوردستان له‌ سووريا، به‌تايبه‌تى ناوچه‌ى "پيشخابوور"، تا ئێران بتوانێت ئه‌و سنووره‌ وه‌ك كۆريدۆرێك به‌كار بێنێت بۆ ئه‌وه‌ى مه‌رامه‌ ستراتيژييه‌كانى خۆى له‌ سووريا بهێنێته‌ دى و،‌ له‌و ڕێگه‌يه‌وه‌ ڕژێمى "به‌شار ئه‌سه‌د" بپارێزێت؛ وه‌لێ ئه‌و هه‌وڵانه‌ى ئێران بێهووده‌ بوو و، هيچى لێ سه‌وز نه‌بوو، چونكه‌ سياسه‌تى هه‌رێمى كوردستان پێچه‌وانه‌ى سياسه‌تى ئێران بوو سه‌باره‌ت به‌ ڕه‌وشى سووريا و حوكمڕانیی "به‌شار ئه‌سه‌د".

ئه‌م جياوازييه‌ له‌ سياسه‌ت وای كرد، كه‌ په‌يوه‌ندييه‌كانى نێوان هه‌ولێر و تاران تێك بچێت و، جۆرێك له‌ ساردى به‌خۆيه‌وه‌ ببينێت. ته‌نانه‌ت تاران ده‌ستى كرد به‌ گێچه‌ڵكردن به‌ هه‌رێمى كوردستان له‌ تۆپبارانكردنى ناوچه‌ سنوورييه‌كانى نێوان باشوور و ڕۆژهه‌ڵاتى كوردستان، هه‌روه‌ها گوشارخستنه‌ سه‌ر سه‌ركردايه‌تیى هه‌رێم بۆ وه‌ده‌رنانى حزبه‌ كوردييه‌كانى ڕۆژهه‌ڵات له‌ هه‌رێمى كوردستان. له‌مه‌يش زێتر، تاران ده‌ستى كرد به‌ به‌كارهێنانى سياسه‌تى "نانه‌وه‌ی دووبه‌ره‌كى" له‌ نێوان هێز و لايه‌نه‌ سياسييه‌كانى باشوورى كوردستان.

سه‌باره‌ت به‌ په‌نجه‌ره‌ى دووه‌م، هه‌رێمى كوردستان هه‌وڵێكى زۆرى دا تا له‌ ململانێ‌ ناوخۆييیه‌كانى هێزه‌ كوردييه‌كانى ڕۆژاوا ڕۆڵێ ناوبژيوان ببينێت. سياسه‌تى هه‌رێمى كوردستان له‌وڕووه‌وه‌ ڕوون بوو، ئه‌ويش بريتى بوو له‌: لێكنزيككردنه‌وه‌ى هێزه‌ ناكۆكه‌ كوردييه‌كانى ئه‌‌و به‌شه‌ى كوردستان، به‌تابيه‌تى نزيككردنه‌وه‌ى "په‌يه‌ده"‌ و "ئه‌نه‌كه‌سه" و، ئه‌و هێزانه‌ى كه‌ سه‌ر به‌ ئه‌نه‌كه‌سه‌ن. ئه‌و هه‌وڵانه‌ى هه‌رێمى كوردستان له‌ چه‌ند ساڵى ڕابردووو بۆ نزيككردنه‌وه‌ى لايه‌نه‌ كوردييه‌ ناكۆكه‌كانى ڕۆژاوا، چه‌ند لێكتێگه‌يشتن و چه‌ند ڕێككه‌وتنى لێ كه‌وته‌وه‌ وه‌ك: ڕێككه‌وتنى "هه‌ولێر" و ڕێككه‌وتنى "دهۆك"؛ به‌ڵام هيچ يه‌كێك له‌و ڕێككه‌وتنانه‌ نه‌چووه‌ بوارى جێبه‌جێكردنه‌وه‌، ئه‌ويش له‌به‌ر قووڵیى ناكۆكیى نێوان ئه‌و هێزانه‌ى كه‌ ناومان بردن.

ململانێكانى هێزه‌ كوردييه‌كانى ئه‌و به‌شه‌ى كوردستان، به‌شێكيان په‌يوه‌ستن به‌ تێڕوانينى جياوازى ئه‌و هێزانه‌ سه‌باره‌ت به‌ پرسگه‌لێكى سياسى، ديموكراسى و سه‌ربازى. به‌شێكى ديكه‌یش په‌يوه‌سته‌ به‌ ده‌ستێوه‌ردانى ده‌ره‌كى، چ له‌ لايه‌ن هێزه‌ كوردييه‌كانى پارچه‌كانى ديكه‌ى كوردستان ياخود له‌ لايه‌ن وڵاته‌ هه‌رێمييه‌كان، به‌تايبه‌تيش توركيا و ئێران. جگه‌ له‌مه‌يش، هه‌رێمى كوردستان ڕۆڵێكى گه‌وره‌ى بينى له‌ ڕازيكردنى "ئانكارا‌" بۆ ناردنى هێزى پێشمه‌رگه‌ى كوردستان به‌نێو خاكى باكوورى كوردستاندا، تا بتوانن ‌ له‌ به‌رامبه‌ر "داعش‌"دا به‌رگرى له‌ شارى "كۆبانێ" بكه‌ن.  ئه‌وه‌یش ئه‌رگيۆمێنتێكه‌، ده‌كرێت بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنى ڕۆڵى ئه‌و كاته‌ى هه‌رێم له‌ هاوكێشه‌ هه‌رێمييه‌كاندا، بخرێته‌ ڕوو.

پرسى كورد له‌ توركيا (كرانه‌وه‌ى ديموكراسى)

به‌ هۆى ڕۆڵى ئاشتيیانه‌ى هه‌رێمى كوردستان له‌ ساڵانى ڕابردووو له‌ دروستكردنى ڕايه‌ڵه‌ى په‌يوه‌ندیى نێوان حكوومه‌تى "ئه‌كه‌په‌" و هێزه‌ كوردييه‌كانى باكوور، به‌تايبه‌تى "هه‌ده‌په"‌، ئانكارا‌ هه‌وڵی دا كه‌ بۆ سازكردنى كه‌شوهه‌وايه‌كى گونجاو به ‌مه‌به‌ستى  گفتوگۆكردن له‌گه‌ڵ "هه‌ده‌په‌"، سوود له‌ پێگه‌ى "هه‌ولێر" ببينێت.

سياسه‌تى "هه‌ولێر" به‌رامبه‌ر به‌ پرسى كورد له‌ باكوور له‌سه‌ر سێ بنه‌ما بوو: "لايه‌نگرینه‌كردن" بۆ هیچ لايه‌كى ناكۆك، جه‌ختكردنه‌وه‌ له‌سه‌ر "چاره‌سه‌رى ئاشتييانه‌"ى پرسه‌كه‌ و، هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ر پێويست بوو و له‌سه‌ر داواى لايه‌نه‌ ناكۆكه‌كان، هه‌رێمى كوردستان ڕۆڵى "ناوبژيوان" ببينێت. به‌ له‌به‌رچاوگرتنى ئه‌و سێ بنه‌مايه‌ى سياسه‌تى "هه‌ولێر" له ‌لايه‌ك و،‌ له‌ لايه‌كی ديكه‌یشه‌وه‌ به‌ هۆى په‌يوه‌ندييه‌ تۆندوتۆڵه‌كانى نێوان هه‌رێم و توركيا له‌ چه‌ند ساڵى ڕابردووودا له‌ بوارگه‌لێكى وه‌ك وزه و بازرگانى، كاريگه‌ریى زۆرى له‌سه‌ر "ئانكارا"‌ هه‌بووه‌ تا ستراتيژييه‌تى "كرانه‌وه‌ى ديموكراسى" ڕابگه‌یه‌نێت. هه‌رچه‌نده‌ ستراتيژييه‌تى "كرانه‌وه‌ى ديموكراسى" شكستى هێنا، نه‌يتوانى ئامانجه‌ ديموكراسييه‌كان بپێكێت و، پێڤاژووى ئاشتى هه‌ره‌سى هێنا و، توندوتيژى له‌ نێوان سوپاى توركيا و هێزه‌كانى P.K.K كه‌وته‌وه‌، وه‌لێ هه‌رێمى كوردستان ڕۆڵێكى به‌رچاوى هه‌بووه‌ له‌‌ ده‌سپێكردنى پێڤاژۆ (پڕۆسه‌)ى به‌رپابوونى ئاشتى له‌ توركيا.

 16ی ئۆكتۆبه‌ر چييه‌؟

 16ی ئۆكتۆبه‌ر ڕووداوێكى بێوێنه‌ بوو له‌ مێژووى ڕووداوه‌كانى په‌يوه‌ست به‌ په‌يوه‌ندی و ململانێكانى نێوان هه‌ولێر و به‌غدا، هه‌روه‌ها كاريگه‌ریى ئه‌و ڕووداوه‌ به ‌شێوه‌يه‌كى نه‌رێنى له‌سه‌ر پێگه‌ى سياسیى هه‌رێمى كوردستان له‌ هاوكێشه‌ هه‌رێمييه‌كاندا. ئه‌و ڕووداوه‌ ئاسه‌وارى ستراتيژیى دوورمه‌وداى له‌سه‌ر ئاسۆى په‌يوه‌ندييه‌كانى نێوان هه‌ولێر و به‌غدا دروست كرد، وه‌لێ ئه‌وه‌ى كه‌ جێی هه‌ڵوه‌سته‌كردن و مايه‌ى سه‌رنجدانه، ئه‌وه‌يه‌ كه‌‌ ئه‌و ڕووداوه‌ به‌ هۆكاره‌‌ خودييه‌كان هاتۆته‌ كايه‌وه‌، نه‌ك به‌ هۆكارى بابه‌تى. واته‌ فاكته‌رى ناوخۆيى له‌ پشت دروستبوونى ئه‌و ڕووداوه‌ بووه‌. كه‌وابێ، 16 ئۆكتۆبه‌ر به‌ بارته‌قاى "سايكس پيكۆ" گه‌له‌كۆمه‌ى له‌ كوردستان كرد، وه‌لێ به‌ جياوازپى كاراكته‌ره‌كان و فاكته‌ره‌كان.

لێكه‌وته‌كانى

يه‌كێك له‌ لێكه‌وته‌كانى 16ی ئۆكتۆبه‌ر، بريتى بوو له‌ تێكچوونى هاوسه‌نگیى هێز له‌ نێوان هه‌ولێر و به‌غدا و، لاسه‌نگبوونى هێز له‌ ڕووى هێزى سياسى، هێزى ديپلۆماسى، هێزى جيۆپۆلیتيكى و ئابوورى  له‌ به‌رژه‌وه‌ندیى به‌غدا.

لێكه‌وته‌ى سياسى و ديپلۆماسى

16ی ئۆكتۆبه‌ر كاريگه‌ريیه‌كى نه‌رێنیى گه‌وره‌ى له‌سه‌ر سه‌نگى سياسى و ديپلۆماسیى هه‌رێمى كوردستان دروست كرد. به‌ واتايه‌كى ديكه‌، له‌ ئێسته‌دا هه‌ولێر وه‌ك ناوه‌ندى بڕيار مامه‌ڵه‌ى له‌گه‌ڵ ناكرێت و، په‌يوه‌ندييه‌كانى هه‌ولێر و به‌غدا له‌ په‌يوه‌ندييه‌كى سياسییه‌وه‌، خه‌ريكه‌ ده‌بێته‌ په‌يوه‌ندييه‌كى ئيدارى و ئۆرگانيكى. له‌ لايه‌كی ديكه‌یشه‌وه‌، پێگه‌ى ديپلۆماسیى هه‌رێمى كوردستان لاواز بووه‌ و، كه‌ناڵه‌ ديپلۆماسييه‌كانى هه‌رێم كارایییان له‌ده‌ست داوه‌. هه‌روه‌ها جموجۆڵه‌ ديپلۆماسييه‌كان له‌ ئاستى به‌رزه‌وه‌، دابه‌زيوه‌ بۆ ئاستێكى بچووك. واته‌ سه‌ردانى ديپلۆماته‌كان بۆ هه‌رێمى كوردستان، له‌ كه‌سايه‌تیى باڵيۆز و نوێنه‌ردا قه‌تيس ماوه‌ته‌وه‌. بۆ نموونه‌ "تێرێزا مه‌ى"، سه‌رۆكوه‌زيرانى بريتانيا، جگه‌ له‌ به‌غدا سه‌ر‌دانى هه‌ولێرى نه‌كرد.

ته‌نانه‌ت ئێسته‌يش هه‌وڵ هه‌يه‌ بۆ لاوازكردنى پێگه‌ى ديپلۆماسیى هه‌رێمى كوردستان له‌ لايه‌ن حكوومه‌تى عێراقه‌وه‌، له‌ ڕێگریكردنى سه‌رۆك، سه‌رۆكوه‌زيران و، هه‌روه‌ها وه‌زيرانى ده‌ره‌وه‌ بۆ سه‌ردانكردنى هه‌رێمى كوردستان؛ هه‌روه‌ك چۆن حكوومه‌تى عێراق ڕێگه‌ى نه‌دا  وه‌زيرى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌ڵمانيا سه‌ردانى هه‌ولێر بكات.

لێكه‌وته‌ جيۆپۆليتيكى و ئابوورييه‌كان

16ی ئۆكتۆبه‌ر، بووه‌ مايه‌ى له‌ده‌ستدانى زێتر له‌ نيوه‌ى خاكى هه‌رێمى كوردستان و، كه‌وتنى ئه‌و ناوچانه‌ به‌ده‌ست هێزه‌كانى حه‌شدى شه‌عبى و هێزه‌كانى سوپاى عێراق. ئه‌و ناوچانه‌ بايه‌خ و پێگه‌ى حيۆپۆليتيكیى گرنگيان هه‌يه‌ چ له‌ ڕووى هێزى وزه‌وه‌ وه‌ك كه‌ركووك، ياخود له‌ ڕووى سنوورى ئه‌و ناوچانه‌وه‌ كه‌ نزيكن له‌ سنوورى نێوده‌وڵه‌تى وه‌ك: شنگال و ده‌وروبه‌رى؛ ياخود ئه‌و ناوچانه‌ى كه‌ هه‌رێمى كوردستان ده‌به‌ستێته‌وه‌ به‌ ناوه‌ڕاست و خوارووى عێراق، وه‌ك: ناوچه‌كانى ده‌شتى مووسڵ. له‌ لايه‌كى ديكه‌یشه‌وه‌، به‌ له‌ده‌ستدانى ئه‌و ناوچانه،‌ به‌تايبه‌تى كه‌ركووك، بارى ئابووریى هه‌رێمى كوردستان قورستر ده‌بێت و،‌ قه‌يرانى دارايى له‌ هه‌رێم قووڵتر ده‌كاته‌وه، چونكه‌ پێش له‌ده‌ستدانى كه‌ركووك، حكوومه‌تى هه‌رێم ڕۆژانه‌ 550 هه‌زار به‌رميل نه‌وتى هه‌نارده‌ى ده‌ره‌وه‌ ده‌كرد، كه‌چى ئيستا 250 هه‌زار به‌ڕميل له‌ ڕۆژێكدا هه‌نارده‌ ده‌كات. ئه‌وه‌ى كه‌ ڕوونه‌ ئه‌وه‌يه‌، كه‌ نه‌وت سه‌رچاوه‌يه‌كى سه‌ره‌كى و گرنگه‌ له‌ داهاتى گه‌لانی هه‌رێمى كوردستان و،‌ ئابووریى هه‌رێمى كوردستان زێتر پشتى به‌ وزه به‌ستووه‌.  ‌

پێگه‌ى هه‌رێمى كوردستان له‌ هاوكێشه‌ هه‌رێمييه‌كان له‌ دواى 16ی ئۆكتۆبه‌ر

به‌ له‌به‌رچاوگرتنى ڕه‌وشى سياسى و جيۆپۆلیتيكیى هه‌رێمى كوردستان، وه‌ك ده‌رهاوێشته‌ى ڕووداوه‌كه‌ى 16ی ئۆكتۆبه‌ر له‌ كه‌ركووك، پێگه‌ى هه‌رێمى كوردستان له‌ هاوكێشه‌ هه‌رێمييه‌كان، له‌ پێگه‌يه‌كى سه‌رووى قه‌واره‌ى "ئه‌كته‌رى ناده‌وڵه‌ت" بۆ پێگه‌يه‌كى خوارووى قه‌واره‌ى "ئه‌كته‌رى ناده‌وڵه‌ت" دابه‌زيوه‌؛ چونكه‌ هه‌رێمى كوردستان وه‌ك قه‌واره‌يه‌ك، له‌ ڕواڵه‌تدا ده‌وڵه‌ت نه‌بووه‌ و، به‌شێك بووه‌ له‌ ده‌وڵه‌تى عێراق وه‌لێ له‌ ناوه‌ڕۆكدا وه‌ك ده‌وڵه‌ت هه‌ڵسوكه‌وتى كردووه سه‌باره‌ت به‌ وه‌رگرتنى بڕيارى سياسى و بڕيارى ئابووریى سه‌ربه‌خۆ. به‌ واتايه‌كى ديكه‌، هه‌رێمى كوردستان له‌ ئێسته‌دا چيتر وه‌ك قه‌واره‌يه‌كى سياسى له‌ هاوكێشه‌ هه‌رێمييه‌كان و هاوكێشه‌كانى هێز له‌سه‌ر ئاستى ناوچه‌كه،‌ نه‌ماوه‌ته‌وه‌ و، هه‌رێمى ناوبراو به‌بێ ڕۆڵ ماوه‌ته‌وه‌ و، ناتوانێت له‌ هه‌مبه‌ر پرسه‌ سياسييه‌كان و پرسه‌ ستراتيژييه‌كان له‌ ناوچه‌كه‌ هه‌ڵوێست وه‌رگرێت و سياسه‌ت بكات.

له‌وه‌یش خراپتر له‌ ئێسته‌دا ئه‌وه‌يه‌، كه‌ وڵاتانى  توركيا و ئێران وه‌ك قه‌واره‌يه‌كى فيدراڵیى ئيدارى ناڕواننه‌ هه‌رێمى كوردستان، به‌ڵكوو وا ده‌ڕاوانه‌ هه‌رێم كه‌ چه‌ند پارێزگه‌يه‌ك بن له‌ چوارچێوه‌ى پارێزگه‌كانى عێراق. هه‌روه‌ها له‌ ئێسته‌دا، دان به‌وه‌ نانێن كه‌ ئیداره‌يه‌كى كوردى به ‌ناوى حكوومه‌تى هه‌رێمى كوردستان هه‌بێت، هه‌ر بۆيه‌یشه‌ به‌رپرسانى ئه‌و وڵاتانه‌ له‌ هه‌ر بابه‌تێك كه‌ په‌يوه‌ست بێت به‌ هه‌رێمى كوردستان، ڕاسته‌وخۆ حكوومه‌تى عێراق ده‌دوێنن، نه‌ك حكوومه‌تى هه‌رێم. كه‌وابێ 16ی ئۆكتۆبه‌ر هه‌رێمى كوردستانى بێپێگه‌ و بێڕۆڵ كرد، ئه‌ويش له‌به‌ر ئه‌وه‌يه‌ كه‌ 16ی ئۆكتۆبه‌ر هه‌رێمى كوردستانى له‌ هه‌موو هێزێك كه‌ پێشتر ناومان بردن داماڵى؛ دواتر‌ كاريگه‌ریى هه‌بوو له‌سه‌ر داماڵينى هه‌رێم له‌ بينينى هه‌ر چه‌شنه‌ ڕۆڵێك له‌ هاوكێشه‌ هه‌رێمييه‌كان.

كۆتایی

بۆ گێڕانه‌وه‌ى ڕۆڵ، هه‌رێمى كوردستان پێويسته‌ سياسه‌تى "هه‌نگاو به‌ هه‌نگاو" بگرێته‌ به‌ر، چونكه‌ بنياتنانه‌وه‌ى هێز بۆ جارێكی تر، پێويسته‌‌ هه‌نگاو به‌ هه‌نگاو بێت‌. سياسه‌تى هه‌نگاو به‌ هه‌نگاو جه‌خت له‌وه‌ ده‌كاته‌وه‌ كه‌ پێويسته‌ دروستكه‌رانى بڕيار هه‌لومه‌رج له‌ ژينگه‌ى ده‌ره‌وه‌ له‌ ڕووى سياسييه‌وه‌ هێدى هێدى وه‌گه‌ڕ خه‌ن و، له‌ ژينگه‌ى ناوخۆیش هێدى هێدى خۆى ڕێك بخاته‌وه ‌‌و‌ هێز بنيات بنێت، به‌تايبه‌تى هێزى سياسى، كه‌ خۆى له‌ هێزى يه‌كگرتنى لايه‌نه‌ سياسييه‌كان ده‌بینێته‌وه‌.

‌ پێويسته‌ هێز و لايه‌نه‌ سياسييه‌كانى كوردستان بۆ گێڕانه‌وه‌ى پێگه‌ى هه‌رێم له‌سه‌ر ئاستى عێراق و ناوچه‌كه، له‌ هه‌ر هه‌نگاوێكى سياسى، ديپلۆماسى و ئيداریدا پاڵپشتى حكوومه‌تى هه‌رێمى كوردستان بن، چونكه‌ ئه‌و پاڵپشتيیه‌ى ئه‌وان ئيراده‌ى گه‌لى كوردستان له‌ هه‌مبه‌ر هه‌وڵه‌كانى حكوومه‌تى عێراق بۆ بچووككردنه‌وه‌ى پێگه‌ى ده‌ستووریى هه‌رێم له‌ "پێگه‌يه‌كى فيدراڵى" بۆ پێگه‌يه‌كى "كه‌متر له‌ فيدراڵى"، تۆكمه ‌ده‌كات. بۆيه‌ سوودوه‌رگرتن له‌ ژینگه‌ى ناوخۆيى، به ‌مه‌به‌ستى بنياتنانى "هێزێكى سياسیى ناوخۆيى"، هه‌نگاوى ده‌سپێك ده‌بێت بۆ دروستكردنه‌وه‌ى پێگه‌ى هه‌رێم له‌ ژينگه‌ى ده‌ره‌وه‌؛ ئه‌گه‌رچى‌ هه‌رێم له‌ دواى 16ی ئۆكتۆبه‌ر، ژينگه‌ى هه‌رێمى و نێوده‌وڵه‌تیيشى له‌ده‌ست دابێت.