|
ده‌سپێك
ململانێكانى هه‌ولێر و به‌غدا له دواى پێكدادانه‌كه‌ى نێوان حه‌شدى شه‌عبى و هێزى پێشمه‌رگه‌ى كوردستان له شارۆچكه‌ى "پردێ"، به‌ره‌و هێوربوونه‌وه ده‌ڕوات، وه‌لێ تاوه‌كوو ئێسته‌يش هيچ پێشڤه‌چوونێك بۆ ئاسایيكردنه‌وه‌ى په‌يوه‌ندييه‌كانى هه‌ولێر و به‌غدا به‌دى ناكرێت. به ديويكى ديكه، ململانێكه، له دۆخى بزوێنه‌ره‌وه گوازراوه‌ته‌وه بۆ دۆخى چه‌قبه‌ستوو، به‌بێ ئه‌وه‌ى بگاته قۆناغى چاره‌سه‌ر. بۆ ئه‌وه‌ى ململانێكه بگات به قۆناغى چاره‌سه‌ر، وڵاته ئه‌وروپييه‌كان، به‌تايبه‌تى فه‌ڕه‌نسا و ئهڵمانيا، تواناى خۆيان له شێوه‌ى گوشاردروستكردن بۆ سه‌ر به‌غدا خستۆته گه‌ڕ. ته‌نانه‌ت ئهڵمانيا گوشاره‌كانى بۆ سه‌ر به غدا گه‌ياندۆته ئاستى "هه‌ڕه‌شه". واته ئه‌و وڵاته به مه‌رجى ده‌سپێكردنى گفتوگۆ له نێوان هه‌ولێر و به‌غدا، له كۆمه‌كه‌كانى بۆ عێراق به‌رده‌وام ده‌بێت.
سه‌ردانى نێچيرڤان بارزانى بۆ ئهڵمانيا
له ئانوساتێكى پڕ له كێشمه‌كێشمى سياسى و، ئالۆزیى ڕه‌وشى دارايى له هه‌رێمى كوردستاندا، سه‌رۆكى حكوومه‌تى هه‌رێمى كوردستان به شێوه‌يه‌كى فه‌رمى بۆ به‌رلين بانگهێشت ده‌كرێت، تا له نزيكه‌وه ئهڵمانيا پشتيوانیى خۆى بۆ مافه ده‌ستوورييه‌كانى هه‌رێمى كوردستان پشتڕاست بكاته‌وه و، له دووره‌وه‌یش په‌يامى ناڕه‌زايه‌تى له دژى سياسه‌ته‌كانى به‌غدا، كه له دواى 16ى ئۆكتۆبه‌ر به‌رامبه‌ر به هه‌رێمى كوردستان پياده‌ى كردووه، بنێرێ. ئه‌و سه‌ردانه‌ى سه‌رۆكى حكوومه‌ت بۆ به‌رلين، به دووه‌م گرنكترين وێستگه‌ى سه‌ردانه‌كان دێت بۆ ئه‌وروپا له دواى پاريس له ڕووى "ده‌سكه‌وتى ديپلۆماسی"يه‌وه. يه‌كێك له ده‌سكه‌وته ديپلۆماسييه‌كان له‌و سه‌ردانه‌دا، بريتى بوو له به‌ستنه‌وه‌ى هه‌رێمى كوردستان به ده‌ره‌وه له ڕێى كه‌ناڵى ديپلۆماسیى نوێوه.
سياسه‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئهڵمانيا
سياسه‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئهڵمانيا له دواى كۆتایيهاتنى "جه‌نگى جيهانیى دووه‌م"، به‌پێچه‌وانه‌ى سه‌رده‌مى "نازى"، جۆرێك له كرانه‌وه‌ى سياسى و ديپلۆماسیى به‌خۆ‌وه بينيبوو. ئه‌و كرانه‌وه‌يه بۆ دوو مه‌به‌ست بوو: يه‌ك، تا ئهڵمانيا ئه‌وه‌ى له جه‌نگى جيهانیى دووه‌م له ڕووى سياسى، ئابوورى و جيۆپۆلیتيكييه‌وه به هۆى سياسه‌ته‌كانى نازييه‌وه له‌ده‌ستی دا، به‌ده‌ستى بهينێته‌وه. دوو، تا ئهڵمانيا سه‌ربه‌خۆيیى خۆى به‌ده‌ست بێنێته‌وه و، چيتر نه‌بێته پاشكۆى سياسه‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مريكا؛ به‌و پێيه‌ى كه ئه‌مريكا وه‌ك هێزێكى سه‌ركه‌توو له جه‌نگى جيهانیى دووه‌م، توانیى ناوه‌ندى بڕيار له به‌رلين بخاته ژێر هێژموونیى خۆى و مۆنۆپۆڵى بكات. ئه‌و هه‌وڵه‌ى ئهڵمانيا بۆ سه‌ربه‌خۆيیى بڕیارى سياسى، زێتر له سه‌رده‌مى ڕاوێژكار "گروهارد شرۆده‌ر" هه‌ستى پێ كرا، كاتێك كه ئهڵمانيا نه‌چووه ژێر گوشاره‌كانى ئه‌مريكا بۆ پاڵپشتيكردنى ئه‌و وڵاته له بڕيارى" لێدانى عێراق" له ساڵى 2003.
بنه‌ما و بنچينه‌كانى سياسه‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئهڵمانيا له دواى جه‌نگى جيهانیى دووه‌م
به‌گشتى بنه‌ماكانى سياسه‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئهڵمانيا له‌سه‌ر "تيۆریى ليبراليزم" داڕێژراوه، كه خۆى له‌و بنه‌مانه‌ى خواره‌وه ده‌بێنێته‌وه:
١- كارى هاوبه‌ش و به‌كۆمه‌ڵ: ئهڵمانيا بڕوايه‌كى زۆرى هه‌يه به پره‌نسپى به‌يه‌كه‌وه‌كاركردن بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى قه‌يرانه‌كان له‌سه‌ر ئاستى هه‌رێمى و نێوده‌وڵه‌تى. پێیشی وايه كه ڕێكخراوه نێوده‌وڵه‌تييه‌كان نموونه‌ترين قه‌واره‌ن بۆ كارى به‌كۆمه‌ڵ. له‌و سۆنگه‌يه‌وه، ئهڵمانيا زۆر پێداگرى له‌سه‌ر كاراكردنى "نه‌ته‌وه يه‌كگرتووه‌كان"، سه‌ربه‌خۆهيشتنه‌وه‌ى بڕيارى ئه‌و ڕێكخراوه و، پاڵپشتيكردنى ئه‌و ڕێكخراوه بۆ يه‌كلایيكردنه‌وه‌ى ململانێكان، ده‌كات. هه‌رچه‌نده ئهڵمانيا له ساڵى 1973 بۆته ئه‌ندام له نه‌ته‌وه يه‌كگرتووه‌كان، به‌ڵام به وڵاتێكى كاراى ڕێكخراوى نه‌ته‌وه يه‌كگرتووه‌كان ئه‌ژمار ده‌كرێت. ئهڵمانيا به سێيه‌م وڵات بۆ كۆمه‌ككردنى نه‌ته‌وه يه‌كگرتووه‌كان له ڕووى دارايیيه‌وه ئه‌ژمار ده‌كرێت. ساڵانه 190 مليۆن دۆلار ده‌به‌خشێته "بوودجه‌ى گشتى"ی نه‌ته‌وه يه‌كگرتووه‌كان و، هه‌روه‌ها 640 مليۆن دۆلاريش ده‌به‌خشێته "بوودجه‌ى تايبه‌ت"ى ئه‌و ڕێكخراوه، به مه‌به‌ستى ڕاپه‌راندنى ئه‌ركه تايبه‌ته‌كانى ئه‌و ڕێكخراوه.
هه‌روه‌ها ئه‌و وڵاته، ئه‌ندامه له زۆربه‌ى ڕێكخراوه نێوده‌وڵه‌تييه‌كانی وه‌ك G7, G8, G20؛ ئه‌مه سه‌ربارى ئه‌وه‌ى كه ئهڵمانيا له كاراكردنى ڕۆڵى "ناتۆ" و، ڕۆڵى "يه‌كێتیى ئه‌وروپا" بۆ چۆنێتیی هه‌ڵسوكه‌وتكردن له به‌رامبه‌ر قه‌يرانه‌كان و ململانێكان له‌سه‌ر بنه‌ماى هاوبه‌شى له ئه‌ركدا، ڕۆڵێكى گه‌وره ده‌بێنێت، وه‌ك: ڕۆڵى ئهڵمانيا له دروستكردنى كارى هاوبه‌ش له چوارچێوه‌ى ناتۆدا بۆ مامه‌ڵه‌كردنى "قه‌يرانى ئۆكرانيا"، هه‌روه‌ها ڕۆڵى ئهڵمانيا له دروستكردنى كارى به‌كۆمه‌ڵ له چوارچێوه‌ى يه‌كێتیى ئه‌وروپادا بۆ مامه‌ڵه‌كردنى "قه‌يرانى دارايیى جيهانى" له ساڵى 2001؛ هه‌روه‌ها ڕۆڵى ئهڵمانيا له چوارچێوه‌ى هاوپه‌يمانێتیی نێوده‌وڵه‌تى له دژى داعش.
٢- پاراستنى ئاشتى و ئاسايشى نێوده‌وڵه‌تى به ئامرازى ديپلۆماسى و سياسى: ئهڵمانيا يه‌كێكه له‌و وڵاتانه‌ى كه پێی وايه پاراستنى ئاشتى و ئاسايشى نێوده‌وڵه‌تى، قه‌يران و ململانێكان، پێويسته به ڕێگه و ئامرازى "ديپلۆماسى" چاره‌سه‌ر بكرێت، نه‌ك به ئامرازى "سه‌ربازى"؛ چونكه به‌كارهێنانى هێزى سه‌ربازى بۆ چاره‌سه‌ركردنى قه‌يرانه‌كان، قه‌يرانه‌كان قووڵتر ده‌كاته‌وه. له لايه‌كی ديكه‌یشه‌وه، ئه ڵمانيا پێى وايه كه دابينكردنى ئاشتى و ئاسايش، پێويستى به‌وه‌يه كه وڵاتان له چه‌كى كۆمه‌ڵكوژى، وه‌ك چه‌كى "ئه‌تۆمى" و چه‌كى "كيميايى"، له ڕێى گفتوگۆ و ڕێككه‌وتنه‌وه دابماڵرێن.
له‌و سۆنگه‌يه‌وه ئهڵمانيا له ڕێككه‌وتنه‌كه‌ى وڵاتانى 5+1 له‌گه‌ڵ ئێران سه‌باره‌ت به "به‌رنامه‌ى ئه‌تۆمیى ئێران" له ساڵى 2015، ڕۆڵێكى بێئه‌ندازه‌ى بينى؛ ئه‌ويش به هۆى مكوڕبوونى ئه‌و وڵاته بوو له‌سه‌ر چاره‌سه‌رى ئاشتيیانه‌ى ئه‌و پرسه به ئامرازى ديپلۆماسى. هه‌روه‌ها ئهڵمانيا له ساڵى 2013 بۆ 2014، ڕۆڵێكى سه‌ره‌كیى بينى له له‌ناوبردنى ئه‌و چه‌كه كيميايییانه‌ى سووريا، كه به مه‌به‌ستی له‌ناوبردنيان برانه ده‌ره‌وه‌ى ئه‌و وڵاته. ئه‌مه سه‌ربارى ئه‌وه‌ى كه ئهڵمانيا به‌شداره له‌و پڕۆژانه‌ى كه بۆ دابينكردنى "ئاسايشى بايۆلۆژى" له ڕێى هاوكارييه داراييیه‌كانییه‌وه به‌شداریى كردووه، كه له ساڵى 2016 گه‌يشته 28 مليۆن يۆرۆ؛ ئه‌ويش بريتيیه له پڕۆژه‌ى له‌ناوبردنى "مينى چنراو" له 28 وڵاتدا.
٣- پاراستنى مافه‌كانى مرۆڤ، مافى كه‌مينه‌كان و پرسه ديموكراسييه‌كان: پاراستنى مافه‌كانى مرۆڤ له لاى ئه‌ڵمانه‌كان پرسێكى ده‌ستوورییه؛ به‌و پێيه‌ى كه له يه‌كێك له بڕگه‌كانى په‌يوه‌ست به "مادده‌ى يه‌ك"ى ده‌ستوورى ئه‌و وڵاته هاتووه، كه "ناكرێت ده‌ست بۆ بێبه‌هاكردنى شكۆى مرۆڤ" ببرێت. له‌و سۆنگه‌يه‌وه، ئهڵمانيا پێى وايه كه پاراستنى مافه‌كانى مرۆڤ ئه‌ركى ته‌واوى جومگه‌كانى ده‌سه‌ڵاته و، هه‌روه‌ها پاراستنى مافى مرۆڤ و كه‌مينه‌كان به كڕۆكى دامه‌زراندنى كۆمه‌ڵگه‌يه‌كى ته‌ندروست و، بڵاوكردنه‌وه‌ى ئاشتى و دادپه‌روه‌رى له جيهان داده‌نرێت. له‌و گۆشه‌نيگايه‌وه، ئهڵمانيا له سياسه‌تى ده‌ره‌وه‌ى خۆيدا، گۆشه‌يه‌كى گه‌وره‌ى بۆ هه‌ڵوه‌سته‌كردن له‌سه‌ر ئه‌و پرسه دابين كردووه. ئه‌و پێى وايه كه ئه‌و پرسه كاريگه‌ریى له‌سه‌ر خوڵقاندنى قه‌يرانه‌كان هه‌يه.
ئهڵمانيا له ڕێى سياسه‌تى ده‌ره‌وه و په‌يوه‌ندييه‌كانى ده‌ره‌وه‌ی خۆی، ڕێككه‌وتنى له‌سه‌ر ته‌واوى ئه‌و پرسانه كردووه كه په‌يوه‌ستن به پرسه‌كانى ڕه‌وشى مافه‌كانى مرۆڤ و پرسه ديموكراسييه‌كان، وه‌ك: ڕێككه‌وتننامه‌ى نه‌ته‌وه يه‌كگرتووه‌كان بۆ مافه‌كانى مرۆڤ و، ته‌واوى پرۆتۆكۆڵه‌كانى په‌يوه‌ست به‌و ڕێككه‌وتننامه‌يه. ئه‌مه جگه له واژووكردنى ڕێككه‌وتننامه‌ى نێوده‌وڵه‌تى سه‌باره‌ت به مافه‌كانى ئافره‌ت، منداڵ، نه‌هێشتنى ڕه‌گه‌زپه‌رستى، نه‌هيشتنى ئه‌شكه‌نجه، نه‌هێشتنى له‌سێداره‌دان و چه‌ندين ڕێككه‌وتنى ديكه.
سياسه‌ته‌كانى عه‌بادى و، په‌يوندیى به بنه‌ماكانى سياسه‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئهڵمانيا
ئه‌و سياسه‌تانه‌ى كه عه‌بادى له دواى" 16ى ئۆكتۆبه‌ر" بۆ بچووككردنه‌وه‌ى قه‌باره‌ى ئيدارى و سياسیى هه‌رێمى كوردستان پياده‌ى ده‌كات، له دژى ئه‌و بنه‌مایانه‌ى سياسه‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌ڵمانيان، كه ئاماژه‌مان بۆ كردن. ئهڵمانيا پێى وايه كه سياسه‌تى برسيكردنى خه‌ڵك و بنكۆڵكردنى هه‌رێم و، دواجار سياسه‌تى خنكاندنى هه‌رێم له لايه‌ن عه‌بادييه‌وه، ئالۆزیى سياسی و ئه‌منیى زێتر بۆ عێراق به‌رهه‌م دێنێت، چونكه هه‌رێمى كوردستان ڕه‌گه‌زێكى گرنگى دابينكردنى ئاسايشه له عێراق و، ئه‌مه‌يش ڕه‌نگدانه‌وه‌ى نه‌رێنیى بۆ سه‌ر ئاسايشى ناوچه‌كه ده‌بێت و، ئه‌مه‌يش به‌پێچه‌وانه‌ى پره‌نسيپى "پاراستنى ئاشتى و ئاسايشه" كه له سياسه‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌ڵمانيادا هاتووه.
له لايه‌كی ديكه‌یشه‌وه، ئهڵمانيا پێى وايه كه ده‌ستبردن بۆ له‌باربردنى "ده‌سكه‌وته ده‌ستوورييه‌كان"ى هه‌رێمى كوردستان له لايه‌ن حكوومه‌تى عێراقه‌وه، به‌پێچه‌وانه‌ى ئه‌و بنه‌مايه‌يه كه جه‌خت له‌سه‌ر پاراستنى مافه‌كانى مرۆڤ و مافى كه‌مينه‌كان ده‌كاته‌وه؛ هه‌ر بۆيه‌یش كاتێك كه "ڕاويژكارى ئهڵمانيا" پيشوازى له سه‌رۆكى حكوومه‌تى هه‌رێمى كوردستان ده‌كات، ئاماژه به‌وه ده‌كات كه "به هیچ شێوه‌يه‌ك، نابێت حكوومه‌تى عێراق مافه ده‌ستوورييه‌كانى گه‌لى كورد پێشێل بكات."
ئه‌مه سه‌ربارى ئه‌وه‌ى كه، گوشاردروستكردن بۆ سه‌ر حكوومه‌تى عێراق له لايه‌ن ئه‌ڵمانياوه تا له‌گه‌ڵ حكوومه‌تى هه‌رێم له‌سه‌ر بنه‌ماى ده‌ستوور ده‌ست به گفتوگۆكردن بكات و، چاره‌سه‌ركردنى قه‌يرانى سياسى له نێوان هه‌ولێر و به‌غدا به ڕێگه‌ى ئاشتى و به زمانى ديپلۆماسى، له‌وه‌وه سه‌رچاوه‌ى گرتووه كه ئه‌و وڵاته به‌قه‌ناعه‌ته‌وه پێى وايه، چاره‌سه‌ركردنى ئه‌و قه‌يرانه پێويستى به كارى هاوبه‌ش و پێكه‌وه‌سازان هه‌يه له نێوان هه‌ولێر و به‌غدا. له‌و سۆنگه‌يه‌وه و له‌سه‌ر بنه‌ماى كارى هاوبه‌ش و به‌كۆمه‌ڵ، وه‌زيرى ده‌ره‌وه‌ى ئهڵمانيا له پرێسكۆنفڕاسێكدا له‌گه‌ڵ سه‌رۆكى حكوومه‌تى هه‌رێم، جه‌ختى له‌وه كرده‌وه كه وڵاته‌كه‌ى به‌و مه‌رجه هاوكارييه سه‌ربازى و داراييیه‌كانى بۆ عێراق ده‌نێرێت، كه حكوومه‌تى عێراق له‌گه‌ڵ حكوومه‌تى هه‌رێم ده‌ست به گفتوگۆ بكات و، به‌يه‌كه‌وه به شێوه‌يه‌كى دوولايه‌نانه هه‌وڵ بده‌ن كه كێشه‌كانيان چاره‌سه‌ر بكه‌ن.
كۆتايى
هه‌روه‌ك چۆن چه‌كى "ميلان"ی ئه‌ڵمانى كاريگه‌ریيه‌كى زۆرى هه‌بوو له هاوسه‌نگكردنى هێز له ڕووى جۆرى چه‌كه‌وه له نێوان هێزى پێشمه‌رگه و هێزه‌كانى داعش له به‌ره‌كانى جه‌نگدا، ئاوایش سياسه‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئهڵمانيا كاريگه‌ریى ده‌بێت له‌سه‌ر گه‌ڕانه‌وه‌ى هاوسه‌نگی هێزى سياسى له نێوان هه‌ولێر و به‌غدا؛ به مه‌رجێك هێز و لايه‌نه سياسييه‌كانى هه‌رێمى كوردستانيش له ژينگه‌ى ناوخۆدا خاوه‌ن يه‌ك تيروانينى سياسى بن سه‌باره‌ت به چۆنييه‌تیى مامه‌ڵه‌كردن له گه‌ڵ دۆخى په‌يوه‌ندييه‌كانى هه‌ولێر و به‌غدا، چونكه ئهڵمانيا هه‌روه‌ك چۆن مه‌به‌ستێتى ته‌بايى سياسى له‌سه‌ر ئاستى عێڕاق بپارێزێت، ئاوايش ده‌يه‌وێت له‌سه‌ر ئاستى هه‌رێمى كوردستان يه‌كڕێزیی سياسى پارێزراو بێت.
|
