هەرێمی كوردستان لە نێوان بەرداشی سیاسەتی ئاویی ئێران ‌و توركیادا

سـەروەر حـەمـە، مامۆستا لە كۆلێژی یاسا ‌و زانستە سیاسییەكان/ زانكۆی سەڵاحەددین

پێشەكــی:

ئاو لە ڕەهەندی مرۆیی ‌و ژیاری ‌و تەنانەت سیاسی ‌و ئابوورییشە‌وە، یە‌كێكە لە بە‌هادارترین ماددە‌كانی سە‌ر گۆی زە‌وی؛ بە جۆرێك، سیاسە‌ت ‌و پە‌یوە‌ندیی وڵاتان ‌و باری گوزە‌ران ‌و گە‌شە‌ی كۆمەڵگه‌كانی جیهانی پێوە گرێ دراوە. لە ئێستادا قەیران ‌و تەنگژەی ئاو لە ناوچەكەدا، پێی ناوەتە قۆناغێكی نائاسایی ‌و مەترسیداره‌وه‌. ڕاپۆرتە نێودەوڵەتییەكانیش باس لەوە دەكەن كە 58%ی دانیشتووانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ناوچەی "گوشاری ئاوی"ی بەرزدا دەژین ‌و، زیاتر لە 63%ی سەرچاوە ئاوییەكانی ناوچەكەیش لە دەرەوەی سنوورە نیشتمانییەكانەوە هەڵدەقووڵێن؛ ئەمە جگە لە نەبوونی تێڕوانینی هاوبەش لە نێوان وڵاتانی ناوچەكە بۆ بەڕێوەبردنی ئەم پرسە گرنگە. قەیرانەكە سەرتاپای ئەم هەسارە شینەی گرتووەتەوە ‌و، هەرێمی كوردستانیش لەم قەیرانە بێبەش نییە، كە كاریگەرییەكی نەرێنیی كردووەتە سەر ڕێژەی ئاوەكەی. ئێمە لە چوارچێوەی ئەم وتارەماندا، دەمانەوێت تیشك بخەینە سەر سیاسەت‌ و ستراتیژییەتی ئاویی هەر یەكە لە ئێران ‌و توركیا لە ناوچەكە ‌و، كاریگەرییەكانی لەسەر هەرێمی كوردستان.

سیاسەتی ئاویی ئێران:

وەك دەزانین ئێران لە ساڵانی ڕابردوودا قەیرانی قووڵی وشكەساڵی ڕووی تێ كردووە؛ بە جۆرێك هەندێك لە گرنگترین چەم و دەریاچەكانی وەكوو ورمێ ‌و بەختگان و هاموون و...، وشك بوون و، خەریكە كارەساتی پڕ مەترسیی ژینگەیی تیایدا ڕوو دەدات. قەیرانی وشكەساڵی لە ساڵی ڕابردوودا لە ئێران لە ئاستێكدا بووە، كە بە وتەی بەرپرسانی حكوومەتی ئەو وڵاتە، بووەتە مەترسییەكی گەورە بۆ دابینكردنی ئاوی خواردنەوەی شارەكان و كەرتی كشتوكاڵیش.

ئەوەی جێگەی سەرنجە بۆ ئێمە، قسەكردنە لەسەر ئەو پڕۆژە ئاوییانەی سەر ڕووباری سیروان ‌و زێی بچووك كە كاریگەرییان لەسەر هەرێمی كوردستان دەبێت. ڕووباری سیروان كە لە شاخی زاگرۆسەوە سەرچاوەی گرتووە، لە سنووری پارێزگه‌ی هەڵەبجەوە دێتە ناو خاكی هەرێمی كوردستان و دواتر دەچێتە سنووری پارێزگه‌ی دیالە و، لە باشووری بەغداوە دەڕژێتە ناو ڕووباری فورات. لە سنووری هەرێمی كوردستان دوو بەنداو لەسەر ئەم ڕووبارە دروست كراوە: یەكێكیان "بەنداوی دەربەندیخان" و ئەوی تریشیان "بەنداوی حەمرین"ە. لە دیوی ڕۆژهەڵاتیشەوە ئێران ئەم بەنداو ‌و پڕۆژانەی لەسەر ڕووباری سیروان دروست كردووە، گرنگترینیان بریتین له‌:

1. بەنداوی ئازادی: ئەم بەنداوە دەكەوێتە باكووری پارێزگه‌ی كرماشان لەسەر ڕووباری زمكان، كە یەكێك لە سەرچاوە پێكهێنەرەكانی ڕووباری سیراون. ئەم بەنداوە توانای گلدانەوەی 70 ملیۆن مەتر چوارگۆشە ئاوی هەیە.
2. بەنداوی جافا: ئەم بەنداوە دەكەوێتە نزیك پارێزگه‌ی سنە ‌و، لەسەر یەكێك لە سەرچاوەكانی ڕووباری سیروان دروست كراوە. ئەم بەنداوە لە توانایدایە 350 ملیۆن مەتر چوارگۆشە ئاو گل بداتەوە.
3. تونێلی زاگرۆس: بە گەورەترین تونێلی ئاوی لە ئێران دادەنرێت، كە لە ساڵی 2004ەوە لەژێر ناوی "پڕۆژەی گەرمەسێر" بە درێژاییی 49كم كاری تێدا دەكرێت. لە ڕێگەی ئەم تونێلەوە 850 بۆ 900 ملیۆن مەتر چوارگۆشە ئاو لە بەنداوی داریانەوە بەرەو دەشتی زەهاو دەگوازرێتەوە. ئامانج لەم پڕۆژەیە گەیاندنی ئاوی سیروانە بە زەوییەكانی ڕۆژاوای كرماشان تا دەگاتە ناوچەی مهران لە پارێزگه‌ی ئیلام.
4. بەنداوی داریان: بە تەواو بوونی ئەم بەنداوە هەر دوو پارێزگه‌ی سلێمانی و هەڵەبجە پێی كاریگەر دەبن و، نزیك بە 3200 هكتار زەوی لە هەڵەبجە و شارەزوور ‌و هەورامان و دەربەندیخان بە شێوەیەكی سەرەكی دەكەونە ژێر كاریگەریی ئەم بەنداوەوە.
5. بەنداوی كۆڵەسە: دروستكردنی بەنداوی كۆڵەسە لە شاری سەردەشتی ڕۆژهەڵاتی كوردستان ‌و گرتنەوەی ئاوی زێی بچووك لە لایەن كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە، دانیشتووانی قەڵادزێ‌ ‌و سنووری قەزای پشدەری ڕووبەڕووی گرفتی كەمئاوی دەكاتەوە. سەرباری ئەوەیش، گرتنەوەی ئەو ئاوە كاریگەریی گەورە ‌و ڕاستەخۆی لەسەر پاشەكشێی كەرتی كشتوكاڵ ‌و سامانی ئاژەڵ ‌و ماسی لە سنوورەكەدا دروست دەكات.

كەواتە دەكرێت بڵێین ئێران لە ئێستادا دەستی كردووە بە گۆڕینی ڕێڕەوی ڕووباری سیروان، كە 70%ی ئاوەكەی لە ئێرانەوە دێت و دەڕژێتە دەریاچەی دەربەندیخانەوە لە پارێزگه‌ی سلێمانی. هەروەها لە كۆتاییی ساڵی 2018دا بەنداوی داریان لە پارێزگه‌ی كرماشان (كرمانشاه) تەواو دەبێت. بە ته‌واوبوونی، قەیرانێكی گەورەی ئاو لە پارێزگه‌كانی سلێمانی و هەڵەبجە دروست دەكات و ناوچەیەكی بەرفراوانی زەوی تیایاندا لەدەست دەچێ و كەڵكی كشتوكاڵكردنیان نامێنێت؛ ئەمە سەرەڕای ئەوەی كە بەرهەمهێنانی كارەبایش بە ڕێژەیەكی بەرچاو كەم دەكاتەوە. دیارە پاش تەواوبوونی بەنداوەكان، لەمەودوا دەبن بە چەكی سیاسی؛ بەدڵنیایییەوە لە هەموو كێشەیەكدا وەك كارتێك بوونیان دەبێت.

سیاسەت ‌و ستراتیژییەتی ئاویی توركیا لە ناوچەكەدا:

سیاسەت ‌و پڕۆژەی توركی بۆ كۆنترۆڵكردنی ئاوی باكووری كوردستان، دەگەڕێتەوە بۆ حەفتاكانی سەدەی ڕابردوو؛ لە دیارترینیشیان "پرۆژەی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ"Güneydoğu) Anadolu Projesi) یەكێكە لە گرنگترین پرۆژەكانی گەشەپێدانی باشووری ئەنادۆڵ، كە بە پڕۆژەی "گاپ" (GAP) ناسراوە و، گەورەترین و پڕبایەخترین پرۆژەیە كە حكوومەتی لە توركیا لە مێژووی خۆیدا ئه‌نجامی دابێت. ئەم پرۆژەیە بۆتە پرۆژەیەكی گەورەی فرەڕەهەند، وەكوو: كەرتی ئاودێری، وەبەرهێنانی كارەبا ‌و كشتوكاڵ، پرۆژەی هایدرۆكارەبایی، ژێرخانی ئابووری، پەروەردەیی، تەندروستی و گەشتوگوزاری. پڕۆژەی GAP پێك دێت لە 22 بەنداوی گەورە و 19 وێستگەی هایدرۆكارەبایی و 2 تونێلی ئاودێری لەگەڵ 13 پڕۆژەی لاوەكی.

پڕۆژەكە بە ڕێژەی 80% پشت بە ئاوی ڕووباری فورات دەبەستێت ‌و، بە ڕێژەی 20% لەسەر ئاوی دیجلە دەبێت. ئەم پرۆژەیە چەندین پارێزگه و ناوچە دەگرێتەوە، كە زۆربەیان شارە كوردییەكانن وەكوو: باتمان، دیاربەكر، سرت، غازی عەنتاب، شانلی ئورفە، شیرناخ، كلیسن ئادیەمان و ماردین. لە 9,7%ی ڕووبەری توركیا دەگرێتەوە.

هەرچەندە حكوومەتی توركیا بانگەشەی ئەوە دەكات مەبەست لە پڕۆژەی گاپ بەرهەمهێنانی وزە و پەرەپێدانی كەرتی كشتوكاڵە لە توركیادا، بەڵام گومان لەوەدا نییە كە پرۆژەكە ئامانجی سیاسیی گەورەی لەپشتە. توركیا دەتوانێت لە ڕێگەی كۆنتڕۆڵكردنی سەرچاوە ئاوییەكانەوە دەسەڵات و پێگەی خۆی بەسەر وڵاتانی ناوچەكەدا زاڵ بكات و، دەتوانێت هەر كاتێك بیەوێت ئاوی دیجلە و فورات بگرێتەوە و تا ڕاددەیەكی باش سووریا و عێراق لەژێر كۆنتڕۆڵی خۆیدا بهێڵێتەوە. هەروەك چۆن توركیا لە كۆتایییەكانی سەدەی ڕابردوودا چەند جارێك ئاوی ڕووباری  فوراتی گرتۆتەوە بە مەبەستی ئەوەی وا لە سووریا بكات كە پشت لە پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) بكات و لە خاكی سووریا دەریان بكات، بە هەمان شێوەیش دەتوانێت لە داهاتوودا ڕووباری فورات دژی سووریا و "هەرێمی ڕۆژاوا"یش بەكار بهێنێت. هەروەها توركیا دەتوانێت بە گرتنەوەی ئاوی دیجلە، قەیرانی ئاو لە عێراق و هەرێمی كوردستانێش دروست بكات و، دەتوانێت وا عێراق بكات كە لەژێر كۆنتڕۆڵی خۆیدا بێت دژی هەرێم، یان بەپێچەوانەوە هەرێم دژی عێراق بەكار بهێنێت.

كێشەی ئاویی نێوان توركیا ‌و عێراق لە بنەڕەتدا پێوەندیی بە سیاسەتی ئاویی هەر دوو وڵاتەوە هەبووە؛ واتە دوو دونیابینیی جیاواز بوو؛ لەبەر ئەوەی سیاسەتی ئاویی توركیا لەسەر ئەوە دامەزرابوو، كە ڕووباری دیجلە ‌و فورات، دوو ڕووباری نیشتمانین‌ و نێودەوڵەتی نین ‌و مافی سەروەریی ڕەهای بەسەریانەوە هەیە هەتا ئەو خاڵەی، كە سنووری وڵاتەكە جێ دەهێڵن.

كاریگەریی سیاسەت‌ و ستراتیژییەتی ئاویی ئێران ‌و توركیا لەسەر هەرێمی كوردستان:

ئەگەرچی هەرێمی كوردستان دەكەوێتە ئەو ناوچانەی كە ساڵانە بڕێكی باش بارانی لێ دەبارێت، بەڵام لە ڕووی جوگرافییەوە دەكەوێتە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە ناوچەیەكی زۆری بیابانە و ناوچەكانی تریش مەترسیی بەبیابانبوونیان لەسەرە. ئەمەیش بووە بە هۆی ئەوەی كە وڵاتان بیر لە دروستكردنی بەنداو بكەنەوە و قەرەبووی كەمیی ئاو بكەنەوە. ئێران و توركیایش یەكێكن لەو وڵاتانەی كە دراوسێی هەرێمی كوردستانن و دروستكردنی بەنداویان خستۆتە بەرنامەی كاریانەوه‌؛ كە ئەمەیش هەرێمی كوردستان لە ساڵانی داهاتوودا ڕووبەڕووی قەیرانی ئاو دەكاتەوە و زیانێكی زۆریش بە زەوییە كشتوكاڵی و بەرهەمە ناوخۆیییەكانی دەگەیەنێت. ئەمەیش ئاماژەی مەترسیی ڕاستەقینەیە لەسەر ئاوی هەرێمی كوردستان، چونكە زۆرینەی دەریا و چەمەكانی كوردستان سەرچاوەیان لە دەرەوەی هەرێمە، بەتایبەت لە ئێران و توركیان، كە ئەوانیش پابەند نین بە ڕێككەوتننامەی ئاوی نێوانیان لەگەڵ هەرێمدا. دەكرێت گرنگترین كاریگەری ‌و مەترسییەكان لەم چەند خاڵەدا كورت بكەینەوە، كە ئەمانەن:

1. كەمكردنەوەی بڕی ئەو ئاوەی كە دێتە هەرێمی كوردستانەوە. بەپێی داتاكان لە ئەنجامی پرۆژەكانی توركیا لەسەر ڕووباری دیجلە، ئاوی ڕووبارەكە بە نزیكەی 3,5 ملیار م3 لە ساڵێكدا كەمی كردووە. ئەو پرۆژانەی كە توركیا لەسەر ڕووباری زێی گەورە ئەنجامی داون، دەبنە هۆی كەمبوونەوەی ئاوی ڕووبارەكە بە نزیكەی نیو ملیار م3 لە ساڵێكدا؛ ئەمەیش لە ساڵە وشكەكاندا كاریگەریی خراپی لەسەر هەرێمی كوردستانی عێراق دەبێت. بەم شێوەیە دەبینین لە ئەنجامی "پڕۆژەی گاپ"دا ئاوی هەرێمی كوردستان بە بڕی 4 ملیار م3 كەم دەكات، كە بەشی هەرە زۆری لە ئەنجامی كەمبوونەوەی ئاوی ڕووبارەی دیجلەوەیە.
2. توركیا لە داهاتوودا دەتوانێت ئاو وەك كارتێكی گوشار لە سیاسەتی دەرەوەدا بەكاری بهێنێت، چونكە ئەو وڵاتە بەردەوام باس لەوە دەكات چۆن عێراق نەوتی هەیە، توركیایش ئاوی هەیە؛ بۆیە دان بەو ڕێككەوتنانە نانێت كە باس لەوە دەكەن ئەم ئاوە ئاوێكی نێودەوڵەتییە و مافی هەموو ئەو دەوڵەتانەیە كە تیایدا بەشدارن. لەبەر ئەوە توركیا دەیەوێت سوود لەو ئاوە وەربگرێت؛ بەتایبەتی كە كێشەی ئاو هەموو جیهانی گرتووەتەوە، بەتایبەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
3. مەترسییەكی دیكە ئاوی خواردنەوەیە، كە ڕەنگە لە ساڵانی داهاتوودا ڕووبەڕووی ببینەوە؛ كە ئەمەیش ویستی توركیایە كە پێشنیار كراوە بۆ فرۆشتنی ئاوی خواردنەوە بە دەوڵەتە عەرەبییەكانی كێشوەری ئاسیا كە كێشەی كەمئاوییان هەیە.
4. گاپ مەترسیی گەورە بۆ هەر دوو وڵاتی سووریا و عێراق، بە هەرێمی كوردستانیشەوە، دروست دەكات. هەروەها ئەگەری ئەوە هەیە كە لە چەند ساڵی داهاتوودا ڕووباری فورات بەتەواوی وشك بكات و زیانی ترسناكی ژینگەیی و ئابووری و مرۆییی گەورە ڕووبەڕووی عێراق ببێتەوە.

كۆبەنــد:

وێڕای ئەوەی قەیرانی كەمیی ئاو لە دەوڵەتانی ناوچەكەدا نوێ نییە، بەڵام لەگەڵ زیادبوونی كێشە ‌و گرفتە سیاسی ‌و ئەمنی ‌و ئابوورییەكانیشدا، ئەویش ڕووی لە زیادبوون كردووە. لە كۆتاییی ئەم وتارەدا ئەم چەند خاڵه‌ وەك كۆبەند دەخەینە ڕوو:

1. گرفتە ئاوییەكانی ئێستا، ئەو سنوورە تەقلیدییە دێرینانەیان تێ پەڕاندووە كە بە هۆی كەمیی ئاوەوە دەسەپێنران؛ بەو پێیەی پێشبینی دەكرێت زۆرێك لە پارێزگه‌كانی سووریا و عێراق لە سایەی بەردەوامبوونی ململانێكانەوە بەدەست نیمچەپچڕاندنی هەمیشەییی ئاوەوە بناڵێنن. جگە لەوەی پێدەچێت لە داهاتوودا لەسەر ئاستی نیشتمانی و لە نێوان ناوچە ئیداری و كۆمەڵگه ناوخۆیی و خێڵەكاندا كێشمەكێشمی ئاو هەڵبگیرسێت؛ بەو پێیەی شارەكانی باشووری عێراق بەدەست كەمیی ئاو و وشكبوونی ڕووبارەكانەوە دەناڵێنن؛ بە جۆرێك كە بە هۆی ئەو زیادەڕۆیییانەی لە پشكی هەندێكیان لە ئاودا دەكرێت، ناكۆكی لە نێوان ئیدارەی پارێزگه‌كاندا سەری هەڵداوە.
2. بەگوێرەی ڕاپۆرتی The World Resources Institute، وڵاتی عێراق لە دە ساڵی داهاتوودا تووشی گەورەترین قەیرانی ئاو دەبێت. سامانی ئاوی عێراق، لەبەڕ ڕەوشی ناهەموار و جه‌نگ و ناخۆشی لە مەترسیدایە.
3. بەئاشكرا لە ناوچەكەدا، ململانێ لەسەر ئاو هەیە؛ ڕاستەوخۆیش كاریگەریی لەسەر ئاسایش و ئارامی دەبێت، بەتایبەت كەمبوونەوەی سەرچاوەكانی ئاو لە زۆربەی وڵاتانی ناوچەكە. بۆیە ئاو بۆتە بابەتێك لە ڕەهەندەكانی ئاسایشی نیشتمانی و سیاسەتی دەرەوە و بەرقەراربوونی ئارامی لە ناوەوە.
4. گرفتی كەمبوونەوەی ئاو لە هەر كونجێكی ئەم جیهانەدا بە شێوەی جیاجیا هەیە. لە ئەفریقا و وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە شێوەیەكی چڕتر بە دەست كەمی و پیسیی ئاوەوە دەناڵینن. لە 1% ئاوی سازگار لە جیهاندا لەم دوو ناوچەدایە، لە كاتێكدا 5%ی دانیشتووانی جیهانی تێدایە.
5. قۆرخكردنی ئاو لە داهاتوودا، یەكێك دەبێت لە سیاسەتەكانی وڵاتانی دراوسێ؛ ئەویش بە هۆی كەمبوونەوە و دەگمەنیی ئاوەوە. ئەو كاتە كوردستان، دەبێت بە ژێردەستەی وڵاتانی دراوسێ. ئەمڕۆ ئاو بووە بە بەشێك لە ڕامیاریی وڵاتان؛ لە پەیوەندیی نێوان وڵاتاندا وەك چەكێك بەرامبەر بە دراوسێ بەكار دەهێنرێت.
6. بەپێی نوێترین توێژینەوەی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، 40%ی دانیشتووانی جیهان لە ئێستادا بەدەست كێشەی كەمئاویەوە دەناڵێنن و، پێشبینی دەكرێت كە تا 10 بۆ 15 ساڵی تر دوو لەسەر سێی دانیشتووانی جیهان ڕووبەڕووی كێشەی ترسناكی كەمئاوی، یان نەبوونی ئاوی پێویست بۆ كشتوكاڵ و پیشەسازی ببنەوە. بەشێكی زۆری وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەناو بازنەی ئەو وڵاتانەن كە بەدەست قەیرانی كەمئاویی ترسناكەوە لە داهاتوودا، دەناڵێنن.
7. كێشەی دابەشكردنی ئاوی ڕووباری دیجلە و فورات و لقەكانیان لەم ناوچەیەدا قووڵتر دەبێت و زیاتر پەرە دەستێنێت؛ كە لەوانەیە سەر بكیشێت بۆ ململانێ و پێكدادانی سەربازی لە داهاتوودا، ئەگەر چارەسەرێكی گونجاو بۆ ئەم كێشەیە نەدۆزرێتەوە. دروستكردنی ژمارەیەكی زۆر لە بەنداو و وێستگەی هایدرۆلیكی لە لایەن توركیاوە لەسەر هەر دوو ڕووبارەكە، كاریگەریی ڕاستەخۆی بۆ سەر ئاسایشی سووریا و عێراق دەبێت، بە هەرێمی كوردستانیشەوە، ئەگەر وڵاتانی ناوچەكە بەیەكەوە لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم كێشەیە هاوكار نەبن.
8. وڵاتەكان هەوڵی كۆنتڕۆڵكردنی سەرچاوەكانی ئاو لەسەر حسابی وڵاتانی دراوسێیان دەدەن. ئاو ڕۆڵێكی گرنگ ‌و هەستیاری لە پێوەندییە هەرێمییەكانی توركیا بەگشتی ‌و بەتایبەت لەگەڵ سووریا‌ و عێراقدا دەگێڕێ، چونكە هەر دوو ڕووباری دیجلە‌ و فورات، كە لەنێو خاكی توركیاوە هەڵدەقووڵێن، بەناو خاكی ئەو دوو وڵاتەدا تێپەڕ دەبن‌ و خۆیان لە ڕووی بەكارهێنان ‌و سوودلێوەرگرتنی‌  و خاوەندارێتییەوە بە هاوبەش دەزانن.