سەروەر حەمە، مامۆستای كۆلێژی یاسا ‌و زانستە سیاسییەكان/ زانكۆی سەڵاحەددین

دەروازە:

هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لە 30ی ئەیلوولی ئەمساڵ ئەنجام درا ‌و، بە ڕێژەی (59%) لەو هاووڵاتیانەی مافی دەنگدانیان هەبوو بەشدارییان تێدا كرد. دواتر كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی لە هەرێم ئەنجامی كۆتاییی هەڵبژاردنەكەی لە 20ی تشرینی یەكەم ڕاگەیاند؛ بە جۆرێك پارتی دیموكرات 45، یەكێتیی نیشتمانی 21، بزووتنەوەی گۆڕان 12، جووڵانەوەی نەوەی نوێ 8، كۆمەڵی ئیسلامی 7، هاوپەیمانی بەرەو ئیسڵاح 5، هاوپەیمانیی یەكێتیی نەتەوەیی 3، گەشەپێدانی توركمانی 2، چاكسازیی توركمانی 1، لیستی میللەت 1، بەرەی توركمانی 1، لیستی ڕافیدەین 1، ئەنجومەنی گەلی كلدانی سریانی ئاشووری 1، قەوارەی تاكی ئەرمەن 1، هاوپەیمانیی سەردەم 1 ‌و لیستی ئازادی 1 كورسییان بەدەست هێنا. لەگەڵ ئەوەیشدا 278,432 (دوو سەد ‌و حەفتا ‌و هەشت هەزار ‌و چوار سەد ‌و سی ‌و دوو) دەنگ بە هۆی بوونی سكاڵا لەسەر سندووقەكان هەژمار نەكرا لەگەڵ دەنگی پووچەڵ ‌و بەتاڵ كە دەكاتە ڕێژەی (9,01%) و، 1,242,663 (یەك ملیۆن ‌و دوو سەد ‌و چل ‌و دوو هەزار ‌و شەش سەد ‌و شەست ‌و سێ) هاونیشتمانی بەشدارییان لەم پرۆسەیەدا نەكردووە، كە دەكاتە (40,23%)ی كۆی ئەو كەسانەی كە مافی دەنگدانیان لە هەرێمی كوردستان هەبووە. مەبەستمانە لە چوارچێوەی ئەم وتارەدا قسە لەسەر نزمیی ئاستی بەشداریی هاونیشتمانیان لە هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان بكەین.

چەمكی بەشداریی سیاسی

بەشداریی سیاسی، ‌وەك یەكێك لە چەمكە بەرچاوەكان لەناو زانستی سیاسەتدا، زۆر قسە ‌و باسی لەسەر دەكرێت و، بە ڕەگەزێكی كارای پرۆسەی دیموكراتی هەژمار دەكرێت. بەشداریی سیاسی، كۆمەڵێك چالاكیی خۆویستانەیە كە بە هۆیەوە ئەندامانی كۆمەڵگه‌یەك لە دانانی فەرمانڕەواكان، كایە جۆربەجۆرەكانی سیاسەت ‌و فەزای گشتیدا بەشداری دەكەن.

بەشداریی سیاسی لای تاكەكانی كۆمەڵگه، بەشدارییەكی ئازادانەیە. واتە بە شێوەیەكی گشتی، بەشداریی سیاسی مانای ئەو پرۆسەیەیە كە تاك لە ڕێگەیەوە لە ژیانی سیاسیی كۆمەڵگه‌كەیدا ڕۆڵی دەبێت ‌و، چانسێكی بۆ هەڵدەكەوێ‌ تاكوو بەشداری لە گفتوگۆی ئامانجە گشتییەكانی كۆمەڵگه‌كەی بكات ‌و باشترین ڕێگەیش بۆ جێبەجێكردنیان دیاری بكات.

بیرمەندی گەورەی ئەمریكی "ساموێل هانتینگتۆن" (Samuel Huntington)، بەم شێوەیە پێناسەی بەشداریی سیاسی دەكات ‌و، دەڵێت: "بەشداریی سیاسی، ئەو چالاكییەیە كەوا كۆمەڵێك هاووڵاتیی دیاریكراو، بە مەبەستی كاریگەریدانان لەسەر پرۆسەی دروستكردنی بڕیاری حكوومیدا ئەنجامی دەدەن." واتە بەشداریی سیاسی، بریتییە لەو چالاكییەی كە هاووڵاتیانی ئاسایی بە مەبەستی كاركردنە سەر پرۆسەی دروستكردنی بڕیارە حكوومییەكان ‌و جێبەجێكردنیان، ئەنجامی دەدەن؛ جا ئەو چالاكییە، تاكەكەسی بێت یان بەكۆمەڵ، ڕێكخراوەیی بێت یان هەڕەمەكی، بەردەوام بێت یان پچڕپچڕ، ئاشتییانە بێت یان توندوتیژئامێز، شەرعی بێت یان ناشەرعی، كارا بێت یان ناكارا.

بەشداریی سیاسی، كەم تا زۆر لە هەموو كۆمەڵگه‌كاندا بەرچاو دەكەوێت، بەڵام شكڵ ‌و شێوەی ئەم بەشداریكردنە لە هەموو كۆمەڵگه‌كاندا وەكیەك و یەكسان نییە و، هەموو تاكەكان وەك پێویست خەریكی چالاكیی سیاسی نین ‌و، بەشداریی هاووڵاتیان لە كاروباری سیاسیدا ناهاوسەنگە ‌و، كاریگەریی تاكەكان ‌و گرووپەكانیش لە پرۆسەی بڕیاردانی سیاسیدا جیاوازە. بۆیە دەبینین ئاستەكانی بەشداریی سیاسی لە چەند شێوەیەكی سەرەكیدا خۆی دەبینێتەوە كە لە دەوڵەتێكەوە بۆ دەوڵەتێكی تر ‌و، لە كاتێكەوە بۆ كاتێكی تر جیاوازە كە بە شێوەیەكی گشتی بارودۆخ ‌و ڕاددەی بەشداریی سیاسی ‌و خولیای هاووڵاتی بۆ بەشداری لە كاری گشتیدا، كاری تێ دەكات.

بەشداریی هاونیشتمانیان لە هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان

گرنگیی بەشداریی هاووڵاتیان لە‌ پرۆسەی هەڵبژاردندا لەوەوە سەرچاوە دەگرێ، كە دەنگدەر لە ڕێی ئەم پرۆسەیەوە هەست بە‌ ڕاددەی كاریگەری ‌و بەهای دەنگەكەی لە ‌پرۆسەكەدا بكات. تا دەنگی دەنگدەر كاریگەریی زیاتر‌ و بەهێزتر بێت، ئەوا دیموكراتی بە شێوەیەكی دروستتر هەنگاو بەرەو پێشەوە دەنێت؛ بەپێچەوانەیشەوە تاكوو دەنگی دەنگدەر كەمتر بێت، ئاماژەیە بۆ نزمیی ئاستی بەشداریی سیاسیی هاونیشتمانیان لە كۆمەڵگه‌دا.

ئەگەر لێرەدا لێكدانەوەیەكی وردتر بۆ ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بكەین، ئەوا دەڵێین بەپێی ئامارەكانی دەستەی ئاماری هەرێم، ژمارەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان بۆ ساڵی 2018، بریتییە لە 5,577,815 (پێنج ملیۆن و پێنج سەد و حەفتا و حەوت هەزار و هەشت سەد و پانزە) كەس. لەو ژمارەیە بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان 3,088,642 (سێ ملیۆن و هەشتا و هەشت هەزار و شەش سەد و چل و دوو) كەس مافی دەنگدانیان هەبوو. بەپێی ڕاگەیەندراوی بڕیاری ژمارە (63)ی كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسییش، لە هەرێم 1,845,979 (یەك ملیۆن و هەشت سەد و چل و پێنج هەزار و نۆ سەد و حەفتا و نۆ) كەس بەشدارییان لە پرۆسەكەدا كردووە، كە دەكاتە ڕێژەی (59%)؛ لەو ژمارەیەیش 278,432 (دوو سەد ‌و حەفتا ‌و هەشت هەزار ‌و چوار سەد ‌و سی ‌و دوو) دەنگ بە هۆی بوونی سكاڵا لەسەر سندووقەكان هەژمار نەكراوە، لەگەڵ دەنگی پووچەڵ ‌و بەتاڵ كە دەكاتە ڕێژەی لە سەدا (9,01%). كەواتە لە هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستاندا تەنیا 1,567,548 (یەك ملیۆن ‌و پێنج سەد و شەست ‌و حەوت هەزار ۆ پێنج سەد ‌و چل و هەشت) دەنگی دروست هەبووە كە دەكاتە ڕێژەی (50,75%). لە بەرانبەردا 1,242,663 (یەك ملیۆن و دوسەد و چل و دوو هەزار و شەش سەد و شەست و سێ) كەس دەنگی نەداوە یاخود بایكۆتی هەڵبژاردنیان كردووە، كە دەكاتە ڕێژەی (40,23%)ی كۆی ئەو كەسانەی كە مافی دەنگدانیان لە هەرێمی كوردستان هەبووە؛ كە ئەمەیش ڕێژەیەكی بەرز و بەرچاوە لە بەشدارینەكردنی هاووڵاتیان لە پرۆسەی هەڵبژاردنی ئەم جارەدا.

ئەگەر سەرنجێكی خێرای ڕێژەی بەشداریكردنی خەڵك بدەین لە چوار خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا، بۆمان دەردەكەوێت كە ئەم ڕێژەیە، خول لە دوای خول دابەزیوە. بۆ نموونە ڕێژەی بەشداری لە خولی دووەمدا كە لە 30ی كانوونی دووەمی ساڵی 2005 ئەنجام درا، گەیشتە 79,6% و، پاشان لە خولی سێیەمدا كە 25ی تەمووزی 2009 بەڕێوە چوو، ڕێژەی بەشداری 62,4% بوو. لە خولی چوارەمدا كە لە 21ی ئەیلوولی 2013 ئەنجام درا، ڕێژەی بەشداری كەم بووەوە بۆ 60%. لە ئێستایشدا كە لە 30ی ئەیلوولی 2018، هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوە چووە، ڕێژەی بەشداری دابەزیوە بۆ 59%.

ئەگەرچی لە ڕووی یاسایییەوە، یاسای هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان ژمارە 15ی ساڵی 2013 _هەمواری حەوتەمی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ژمارە 1ی ساڵی 1992ی هەمواركراو_، هیچ ڕێژەیەكی بۆ ئاستی بەشداریی هاووڵاتیان لە هەڵبژاردنەكاندا دانەناوە، بەڵام لە ڕووی واقعی ‌و لۆژیكییەوە، ڕێژەی بەرزی بەشداریی هاووڵاتیان لە هەڵبژاردنەكاندا، دەتوانێ ئاماژەیەك بێت بۆ ڕەواییی دەسەڵات و، بەپێچەوانەیشەوە بەشدارینەكردنی هاونیشتمانیان دەتوانێ ڕەواییی دەسەڵاتی سیاسی بخاتە ژێر نیشانەی پرسیارەوە.

هۆكارەكانی پشت كەمیی بەشداریی هاونیشتمانیان لە هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان

هەڵبژاردن یەكێكە لە پێوەرەكانی گەشەسەندنی سیاسی و، ڕاڤەكاری ڕۆڵی خەڵكە لە حكوومەتدا. ڕێژەی بەشداریی خەڵكیش لە هەڵبژاردن، نیشاندەری پەیوەندیی حكوومەت و خەڵك و بارودۆخی كۆمەڵایەتییانە. لە كۆمەڵگه‌ی فرەچەشنی ئێستادا، هەڵبژاردن تاكە ڕێگەیە بۆ بەدەستهێنانی ڕەواییی سیستەمی سیاسی. ئامانجی سەرەكی و بنەڕەتیی هەڵبژاردن، بریتییە لە بەشداریی سیاسی بۆ سەرجەم چین و توێژەكانی كۆمەڵگه كە خۆیان لە حزب و قەوارە و لیستی جیاواز جیاوازدا ڕێك خستووە. بەشداریی سیاسیی سەرجەم لایەنەكان، تا ڕاددەیەكی باش سەقامگیریی سیاسی و كۆمەڵایەتیی لێ دەكەوێتەوە و كەشوهەوایەكی لەبار و گونجاو بۆ گەشەكردن و پێشكەوتن دێنێتە ئاراوە.

وەك ئاماژەمان پێ دا، بەشداریی سیاسی بریتییە لەو چالاكییەی كە هاووڵاتیان بە شێوەی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ بۆ دانانی كاریگەری لەسەر دیاریكردنی نوێنەرانیان لە دەسەڵاتی یاسادانان و لە ڕێگەی ئەویشەوە بۆ دانانی دەسەڵاتی جێبەجێكردن، ئەنجامی دەدەن. ئامانجی بەشداریی سیاسییش، دانانی كاریگەرییە لەسەر سیاسەت و بەرنامەڕێژیی وڵات، ئاڵوگۆڕ لە دەسەڵاتی سیاسی و گوشارخستنە سەر دەسەڵاتداران. تاكوو ئێستایش هەڵبژاردن پێوەرێكی سەرەكییە بۆ دەستنیشانكردنی ڕێژەی بەشداریی سیاسیی خەڵك لە كۆمەڵگه‌دا.

بە شێوەیەكی گشتی، چەندین فاكتەری تاكەكەسی و سیاسی و كۆمەڵایەتی دەتوانن كاریگەرییان لەسەر ڕێژەی بەشداریی خەڵك لە پرۆسەی هەڵبژاردندا هەبێت. سەبارەت بە دۆخی هەرێمی كوردستانیش، دەتوانین بڵێین هۆكارەكانی بەشدارینەكردنی خەڵك لە هەڵبژاردندا بریتین لە:

1. بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی ناوخۆی هەرێمی كوردستان، زیاتر لە چل حزبی سیاسیی ڕێگەپێدراو كار و چالاكی دەكەن ‌و مۆڵەتی كاركردنیان لەم هەرێمەدا هەیە، بەڵام مخابن ناتەبایی ‌و ناكۆكیی نێوانیان وای كردووە، تەواوی كۆمەڵگه‌ی كوردییش بەسەر خۆیاندا دابەش بكەن ‌و، بەرەیەك بكەن بە دژی بەرەیەكی دیكە؛ ئەمەش بووه‌ته‌ هۆی ئه‌وه‌ی جۆرێك لە بێمتمانەیی لە نێوان هاووڵاتیان ‌و دەسەڵات دروست بكات.
2. لە هەموو سیستەمە سیاسیەكاندا، مەرجی سەركەوتن بریتییە لە هەبوونی ئاستێكی زۆر باڵای هەستكردن بە لێپرسراوێتیی نیشتمانی ‌و لەبەرچاوگرتنی بەرژەوەندی ‌و چاكەی گشتی ‌و وەلانانی بەرژەوەندیی تایبەتی ‌و حزبی. لێرەوەیە دەكرێت بڵێین ئەم مەرجە بۆ گەیشتن بە سەركەوتنی ئیدارەدانی ئەم هەرێمە، لە نێوان حزبە سەرەكییەكانی هەرێمی كوردستاندا بزر ‌و غائیبە.
3. حزبە سیاسییەكانی ئەم هەرێمە، ئەوەندەی شەڕ ‌و ململانێیان لەسەر سەپاندنی ئیرادە ‌و ئیدارەی خۆیان ‌و ئەو دامەزراوەیە دەكرد كە بەدەستیانەوە بوو، هێندە ململانێیان لە پێناو بەرژەوەندییە باڵاكانی نیشتمان ‌و هاونیشتمانیان نەدەكرد. بۆیە بە دید ‌و تێڕوانینی ئێمە، تەواوی هێز ‌و لایەنە سیاسییەكان بە شێواز ‌و قەبارەی جۆراوجۆر، بەم نەفەسەوە مامەڵە دەكەن كە دەیانەوێت ئیرادە و ئیدارەی خۆیان لەسەر حسابی ئەوی دیكە بسەپێنن؛ كە ئەمەیش دەرەنجامی خراپی لێ دەكەوێتەوە.
4. یەكێك لە بنەما ‌و پێوەرەكانی زانستی سیاسی ئەوەیە كە "نادادپەروەری ‌و نایەكسانیی سیاسی، ئابووری ‌و كەلتووری، سەر بۆ توندوتیژی دەكێشێت. بە هەمان شێوەیش دادپەروەری ‌و یەكسانی، دەبێتە هۆی هێنانەدیی سەقامگیریی سیاسی و ئاشتی." بۆیە دەبینین ئەزموونی 26 ساڵی حكومڕانی لەم هەرێمە، نەیتوانیوە دادپەروەری ‌و یەكسانی بۆ هاونیشتمانیان فەراهەم بكات تاكوو لە ڕێگەیەوە سەقامگیریی سیاسی و ئاشتیی كۆمەڵایەتی بەدی بهنێت. لە هەمان كاتدا لاوازیی ئیرادەی سەركردایەتیی سیاسیی حزب ‌و لایەنەكان ‌و كۆمەڵگه‌كەمان بەگشتی بۆ قبووڵكردنی دیموكراسی وەك شێوازێكی گونجاوی فەرمانڕەوایی، بۆتە هۆی دروستبوونی جۆرێك لە بێباكی لای فەرمانڕەوا و سەركردە سیاسییەكان بەرامبەر بە هاووڵاتیان؛ ئەمەیش سەری كێشاوە بۆ لەدەستدانی متمانەی هاووڵاتیان بەم مۆدێلەی ئێستا لە فەرمانڕەواییكردن.
5. پابەندنەبوون ‌و ناڕاستگۆییی كاندید ‌و نوخبەی سیاسیی دەسەڵاتدار لە هەرێمی كوردستان لە ئاست بەڵێنە گەورە و بریقەدارەكانی كاتی بانگەشەی هەڵبژاردن.
6. چارەسەرنەبوونی كێشە و گرفتە ئابوورییەكانی خەڵك بەگشتی ‌و مووچە ‌و قووتی فەرمانبەران بەتایبەتی و، تەشەنەكردنی گەندەڵی و بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێكاری و هەژاری، هۆكارێكی دیكەی لاوازیی ئاستی بەشداریی سیاسیی هاووڵاتیانە لە پرۆسەی هەڵبژاردن.
7. نەبوونی سەروەریی یاسا ‌و، بێگەردنەبوونی پرۆسەی هەڵبژاردن و، بێهیواییی خەڵك لە گۆڕانكاری لە ڕێگەی سندووقەكانی دەنگدانەوە.
8. گوێنەگرتن لە خواستەكانی جەماوەر و، دروستبوونی كەلێنێكی گەورە لە نێوان خەڵك و دەسەڵاتداراندا لە ڕووی سیاسی، كۆمەڵایەتی، ئابووری، كه‌لتووری ‌و هتد.

بەم جۆرە، دەتوانین بڵێین كەمبوونەوەی بەرچاوی ڕێژەی بەشداریی سیاسی، نیشانەی كەلێن و مەودایەكی زۆرە لە نێوان خەڵك و سیستەمی سیاسی. ئەم دۆخە لە ئەنجامدا، دەتوانێت گرفتی گەورە لە بەردەم بەڕێوەبردن و سەقامگیریی سیاسی و كۆمەڵایەتیی وڵاتدا دروست بكات.

كۆبەند:

پرۆسەی هەڵبژاردن بریتییە لە ‌فەراهەمكردنی بەشداریی هاووڵاتیان لە‌ حوكمی دیموكراتیدا، چونكە دیموكراتیی ڕاستەوخۆ، فۆرمێكە لە ‌فۆرمەكانی حوكمڕانی، كە تیایدا بڕیاری سیاسی ڕاستەوخۆ لە لایەن ئەم هاووڵاتیانەوە دەدرێت، كە شیاون بۆ بڕیاردان. واتە هەڵبژاردن ڕەگەزێكی گرنگی تەواوكاریی سیاسی‌ و كۆمەڵایەتییە لە‌ هەر كۆمەڵگه‌یەكدا؛ یان لانی كەم دەتوانێ كارئاسانی بۆ هێنانەدیی ئەم تەواوكارییە سیاسی‌ و كۆمەڵایەتییە بكات.

لەژێر ڕۆشناییی ئەو باسەی سەرەوەدا، تێبینیی ئەوە دەكەین كە بەشداریی سیاسیی تاكی كورد بۆ پرسە سیاسییەكان، لە ئاستێكی بەرز ‌و پێویستدا نییە. دەتوانین بڵێین ئەو هۆشیارییەی بەشداریكردن كە لای تاكی كورد هەیە، بەرهەمی ئەو ژینگەیەیە كە لە كۆمەڵگه‌ی كوردیدا خوڵقاوە، كە چەندین هۆكار و فاكتەری ناوخۆیی ‌و دەرەكی، دەستی لە بەدیهێنانیدا هەبووە كە بێ گومان كاری كردۆتە سەر ئەوەی كە بەشداریی سیاسی لای تاكی كوردی لە ئاستێكی بەرز ‌و پێویستدا نەبێت.