سەروەر حەمە ئەحمەد، مامۆستا لە كۆلێژی زانستە سیاسییەكان/ زانكۆی سەڵاحەددین

پێشەكی

لە ڕێكەوتی 11ی كانوونی یەكەمی 2018، "ڕێك پێری"(Rick Perry) ، وەزیری وزەی ئەمریكا، سەردانی هەولێری كرد و ڕای گەیاند: "كار دەكەن بۆ بونیادنانی ئابوورییەكی باش، چونكە سەرچاوەی وزەیەكی زۆر لە هەرێمی كوردستاندا هەیە ‌و، دەرفەتێكی باشیش لە ئارادایە تاكوو خۆشگوزەرانی بۆ خەڵكی كوردستان زامن بكرێت."

گومان لەوەدا نییە ئابووری بۆ هەر گەل ‌و نەتەوە و هەرێم ‌و وڵاتێك، گرنگی ‌و بایەخی تایبەتی خۆی هەیە، چونكە پەیوەستە بە دەستەبەربوونی مافێكی بنەڕەتیی مرۆڤ كە ئەویش مافی ژیانە؛ لەگەڵ ئەوەی پەیوەستیشە بە كۆی دۆخی سیاسی ‌و كۆمەڵایەتی ‌و پێشكەوتنی هەموو گەل ‌و وڵاتێكەوە. شادەماری سەقامگیری ‌و بەهێزیی هەر وڵاتێك، لە سەقامگیریی ئاسایشی ئابووری ‌و وزەوە سەرچاوە دەگرێت. لەم چوارچێوەیەیشدا وزە _نەوت ‌و گاز_ كاڵایەكی ستراتیژیی گرنگە؛ بەو مانایەی كاریگەریی دەبێت لەسەر داڕشتنی ستراتیژییەتێك بۆ هەرێمی كوردستان لەسەر ئاستی عێراق ‌و ناوچەكە ‌و جیهان، بۆ چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ ژینگەی دەرەوە لەمەڕ پرسگەلێكی وەك سیاسی ‌و ئابووری ‌و جیۆپۆلیتیكی و، هێزی نەوتی هەرێم كاریگەریی دەبێت لەسەر گۆڕینی تێڕوانین ‌و ستراتیژییەتی وڵاتانی زلهێزی بەكاربەری نەوت سەبارەت هەرێمی كوردستان. ئێمە لە نێوه‌ندی ئەم وتارەدا باسی وزە لە پەیوەندیی نێوان هەرێمی كوردستان ‌و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا دەكەین.

هەرێمی كوردستان لە ستراتیژییەتی وزەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا

هەرێمی كوردستان ناوچەیەكی ئابووریی ستراتیژیی گرنگە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. هەبوونی یەدەگی زۆری نەوت ‌و گازی سروشتی، گۆڕەپانێكی ململانێی بۆ وڵاتانی ناوچەیی ‌و جیهانی دروست كردووە؛ بە جۆرێك هەبوونی كۆمپانیاكانی ئەمریكی وەك "ئیكسۆن مۆبیل" (Exxon Mobil) و "شیڤرون" (Chevron)، وای كردووە كە كۆمپانیا ڕووسییەكانیش بێن ‌و بوونیان هەبێت؛ یان ڕۆڵی توركیا وای كردووە، ئێرانیش بیەوێت لە بواری نەوت ‌و گاز لە هەرێمی كوردستان ڕۆڵی هەبێت ‌و ئەم گۆڕەپانە تەنیا بۆ توركیا بەجێ نەهێڵێت. بۆیە دەبینین هەرێمی كوردستان بۆتە گۆڕەپانی ململانێی وڵاتانی ناوچەیی ‌و نێودەوڵەتی؛ ئەمەیش كاریگەریی لەسەر چالاككردنی پەیوەندییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان هەبووە لە ڕێگه‌ی دروستكردنی گۆڕەپانێك بۆ كێبڕكێ بە شێوەیەكی ئەرینی ‌و ڕاكێشانی بەرژەوەندیی وڵاتانی زلهێز ‌و خاوەن نفووزی وەك ئەمریكا بۆ هەرێمی كوردستان.

لە ئێستادا هەرێمی كوردستان بەپێی داتا جیۆلۆجییەكان، خاوەنی نزیكەی 45 ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگ ‌و 200 تریلیۆن پێ سێجا _5,66 تریلیۆن مەتر سێجا_، یەدەگی گازی سروشتییە. گرنگترین ‌و دیارترین كێڵگە نەوتی ‌و گازییەكانی ناو هەرێمی كوردستان كە نەوت ‌و گازی تیادا دۆزراوەتەوە، بریتین لە كێڵگەكانی خورمەڵە ‌و شێخان ‌و ئەتروش ‌و تاوكێ‌ ‌و تەقتەق ‌و كوردەمیر ‌و شێخ عادی ‌و پوڵكانە ‌و تۆپخانە ‌و چەمچەماڵ ‌و كۆرومۆر ‌و میران ‌و بیناباوی ‌و سومەیل ‌و بابە گوڕگوڕ ‌و جمبور ‌و بای حەسەن ‌و ئاڤانا ‌و كێڵگەی بور ‌و خەباز و هتد. بەم شێویەیە دەتوانین بڵێین سەركەوتنی دۆزینەوەی نەوت ‌و گاز لە هەرێمی كوردستان ‌و ئەنجامدانی گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیا جیهانییە گەورەكانی نەوت ‌و هەناردەكردن ‌و فرۆشتنی نەوت بە شێوەیەكی سەربەخۆ لە لایەن حكوومەتی هەرێمی كوردستانەوە، پاڵپشتیی سیاسی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بۆ هەرێم فەراهەم دەكات.

ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا گەورەترین هاوردەكار ‌و بەكاربەری وزەیە لە جیهاندا، كه‌ دەیەوێت وزە لە بەرژەوەندیی خۆی وەك چەكێكی كارا ‌و كاریگەر بەكار بهێنێت. بۆ ئەم مەبەستەیش زۆرترین چاوی لەوەیە كە پێداویستیی وزەی خۆی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پڕ بكاتەوە؛ هەروەك یاریدەدەری پێشووتری وەزیری بەرگریی ئەمریكی، "پۆل وۆلفوویتز" (Paul Wolfowitz)، نەوتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە خوێنی ژیان پێناسە دەكات، كە وڵات بۆ زیندوومانەوەی خۆی پێویستی پێیەتی. بۆیە دەبینین هەر لە سەردەمی ئیدارەی "جیمی كارتەر"ەوە هەوڵی پێكەوەپەیوەستكردنی سیستەمی ئابووریی وڵاتەكەی لەگەڵ وڵاتانی بەرهه‌مێنەری وزە كردووە؛ ئەمەیش بوو بە یەكێك لە بەرژەوەندی ‌و ستراتیژییەتەكانی نەتەوایەتیی ئەمریكا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست؛ پێیان وابوو هەر هێز ‌و لایەنێكی دیكە هەوڵی كۆنترۆڵكردنی وزەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بدات هەڕەشەیەكی جددی ‌و ڕاستەقینە دەبێت بۆ سەر ئاسایشی نیشتمانی ‌و ئابووری ‌و بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا.

لە سەردەمی ئیدارەی جۆرج بۆشی كوڕ، ستراتیژییەتی وزەی ئەمریكا بە ناوی گەورەترین دەستپێشخەریی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕاگەیەنرا، كە مەبەستی سەرەكی تیایدا كۆنترۆڵكردنی ئەو ناوچانە بوو كە سەرچاوەی وزەی جیهانین. دواتر ئیدارەی باراك ئۆباما هەر لەسەر ئەم ستراتیژییەتە بەردەوام بوو، بە هەندێك هەمواركردنەوە، بە مەبەستی دووبارە بنیاتنانەوەی ئابووریی ئەمریكا لەگەڵ پیشەسازیی نوێی وزە؛ بە جۆرێك هەوڵی دەدا بۆ ڕاگرتنی پەیوەندییە نەرێنییەكانی وڵاتەكەی لەگەڵ ئەو وڵاتانەی كە سەرچاوەی هەڕەشە ‌و مەترسین بۆ ئەمریكا.

ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە مامەڵەكردنی لەگەڵ وڵاتانی بەرهەمهێنەری نەوت بەگشتی ‌و وڵاتانی ئەندامی ئۆپێك بەتایبەتی، كار لەسەر تیۆریی پێكەوەپەیوەستكردنی ئابووری دەكات، كە سیناتۆری پێشووتری ئەمریكا، "ولیام فولبرایت" (William Fulbright)، داڕێژەرییه‌تی. ئەم تیۆرییە باس لە پەیوەندیی پێكەوەپەیوەستكردن دەكات لە نێوان وڵاتانی بەرهەمهێنەر ‌و بەكاربەری وزە _نەوت ‌و گاز_؛ واتە وەك میكانزمێكی ئاسایشی وێنا دەكرێت بۆ دابینكردنی ئاسایشی وزەی هەر دوو لا. لە هەمان كاتدا ڕێگه‌گرتنێكە لە بەكارهێنانی نەوت وەك چەك لە لایەن وڵاتانی ئۆپێك ‌و بەرهەمهێنەری نەوت كە هەوڵی كۆنترۆڵكردنی بازاڕەكانی نەوتی جیهانی دەدەن. ئەم تیۆریە لە لایەن ئەمریكاوە وەك شمشێرێكی دووسەرە بەكار دێت؛ بە جۆرێك كە ئەمریكا پێداویستیی وزەی خۆی پێ دابین دەكات ‌و، لە لایەكی دیكەیشەوە وڵاتانی بەرهەمهێنەری وزە پەیوەست دەكات بەخۆیەوە؛ بە جۆرێك ئەو هەستە لای وڵاتانی خاوەن وزە دروست دەكەن كە بەرژەوەندییان پەیوەستە بە گەشەسەندن ‌و بەرژەوەندیی ئەمریكاوە. بەم جۆرە، ئیدارەكانی ئەمریكا لەسەر ئەم سیاسەت ‌و تیۆرییە بەردەوام بوو، وەك بەشێك لە ئاسایشی وزەی وڵاتەكەی، كە دواجار لە ڕێگه‌ی پەیڕەوكردنی ئەم سیاسەتەوە توانیویانە هێژموون بەسەر ناوچەكەدا بكەن ‌و سەركردایەتیی كۆنترۆڵكردنی وزەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكەن. لە  بەرامبەریشدا هەوڵی پاراستن ‌و پارێزگاری لە ئاسایشی ئەو وڵاتانە دەدەن كە بەرژەوەندییه‌كانیانی تێدایە، تاكوو بتوانرێت سەقامگیری لە دابینكردنی نەوت ‌و گونجاندنی نرخەكەیدا بكەن. هەر لەم چوارچێوەیەیشدا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ستراتیژییەتی وزەی خۆیان بەم جۆرە داڕشتووە:

1. هێژموون ‌و باڵادەستیی ئابووری لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
2. كۆنترۆڵكردنی سەرچاوەكانی وزە، بۆ بەڕێوەبردنی بازاڕی نەوتی نێودەوڵەتی.
3. ڕێگه‌گرتن لە گەشەكردنی ڕكابەرانی لە ناوچەكە.
4. بەردەوامبوون لە سیستەمی پیترۆ دۆلار ‌و شكستهێنان بە سیستەمی یۆرۆ.
5. كۆنترۆڵكردنی نرخەكانی نەوتی نێودەوڵەتی لە ئابووریی جیهاندا.

لێرەدا ‌و بە لەبەرچاوگرتنی خستنەڕووی ستراتیژییەتی وزەی ئەمریكا، دەكرێت بڵێین پێگەی هەرێمی كوردستان لەسەر نەخشەی وزەی ناوچەكە ‌و، هەڵسوكەوتی ئیدارەی ئەمریكی لەگەڵیدا، لە چوارچێوەی تیۆریی پێكەوەپەیوەستكردنی ئابووری ‌و ستراتیژییەتی وزەی ئەمریكایە، كە مەبەستی سەرەكی تیایدا كۆنترۆڵكردنی سەرچاوەی وزەی ناوچەكەیه‌.

وەبەرهێنانی ئەمریكا لە هەرێمی كوردستان ‌و كاریگەریی لە بەرەوپێشبردنی ئاستی پەیوەندییە سیاسییەكانی نێوانیان

تەمەنی وەبەرهێنان لە هەرێمی كوردستاندا زۆر درێژ نییە ‌و، مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ كۆتایییەكانی ساڵی 2005 و، دوای دەركردنی یاسای ژمارە 4ی وەبەرهێنانی ساڵی 2006، كە تایبەتە بە ڕێكخستنی چالاكییەكانی وەبەرهێنان لە كوردستان ‌و، دەركردنی یاسای ژمارە 22ی نەوت وگازی هەرێمی كوردستان ساڵی 2007، هەرێمی كوردستان توانی ژمارەیەكی پێوانەیی لە گرێبەستی نەوتی لەگەڵ گەورە كۆمپانیاكانی جیهان واژوو بكات ‌و، سەرنجیان بۆ كاری وەبەرهێنان لەم بوارەدا لە هەرێمی كوردستان، ڕابكێشێت.

داڕشتنی سیاسەتی وزەی ئەمریكا، دەتوانێت كاریگەرییەكی زۆری لەسەر سیاسەت ‌و ئاسایشی ئابووریی وڵات ‌و هەرێمە بەرهەمهێنەرەكانی نەوتەوە هەبێت، چونكە پێویستیی ئابووریی ئەمریكا بە هاوردەكردنی نەوت لە دەرەوە ‌و بەتایبەت ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هۆكاری سەرەكی بووە بۆ پەلكێشكردنی هەرچی زۆرتری ئەمریكا بۆ ئەم ناوچەیە. لەم چوارچێوەیەدا دەبینین لە ڕێكەوتی 18ی تشرینی یەكەمی 2011، هەرێمی كوردستان ‌و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پێیان نایە قۆناغێكی گرنگی وەبەرهێنانەوە، ئەویش دوای دانوستاندنێكی درێژ، كۆمپانیای بەناوبانگی ئەمریكی "ئیكسۆن مۆبیل" (Exxon Mobil)، گرێبەستی لەگەڵ حكوومەتی هەرێمی كوردستاندا بە مەبەستی گەڕان ‌و دەرهێنانی نەوت واژوو كرد؛ بە شێوه‌یه‌ك كۆمپانیای ئیكسۆن مۆبیڵ، پشكداریی لە شەش بلۆكی نەوتیدا دەكات، كە سێیان لە سنووری ئیداریی هەرێمی كوردستاندان لە هەر یەك لە عەربەت ‌و پیرمام ‌و بێتواتە؛ سێیەكەی دیكەیش دەكەونە ئەو ناوچانەی بە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان ناو دەبرێن ‌و، دەكەونە ناوچەكانی قەرەهەنجیر ‌و باشیك ‌و ئەلقوش.

هاتنی ئیكسۆن مۆبیل بۆ هەرێمی كوردستان ڕووداوێكی گرنگ ‌و دەستكەوتێكی گەورە بوو و، هەرێمی كوردستانی زیاتر بە دنیای دەرەوە ناساند؛ بە جۆرێك كە كاریگەریی هەبوو لەسەر هێنانی زۆر كۆمپانیای گەورەی دیكە بە دوای خۆیدا وەك: شێڤرۆنی ئەمریكی ‌و تۆتاڵی فەڕەنسی ‌و گازپرۆمی ڕووسی. دەیشكرا هەرێمی كوردستان سوودی زیاتر لە ئیكسۆن مۆبیل وەربگرن بۆ دروستكردنی كاریگەری لەسەر سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بۆ ئەوەی هانی وەبەرهێنەرانی بیانیی زۆرتر لە هەرێمی كوردستان بدات.

دووبارە لە ڕێكەوتی 18ی حوزەیرانی 2013، شێفرۆن وەك دووەم كۆمپانیای ئەمریكی دوای ئیكسۆن مۆبیل، گرێبەستی لەگەڵ حكوومەتی هەرێمی كوردستان واژوو كرد، بە مەبەستی گەڕان ‌و دەرهێنانی نەوت لە سێ بلۆكی نەوتی، كە بریتین لە ڕۆڤی ‌و سارتا ‌و قەرەداخ.

بەم جۆرە دەبینین، كە هەرچەندە ڕێژەی وه‌به‌رهێنانی كۆمپانیاكانی ئەمریكی لە بواری نەوت ‌و گازی هەرێمی كوردستان زیاتر بێت، بەو ئەندازەیە دەبێتە هۆی ئەوەی كە بەرژەوەندییەكانی هاوبەشی ئابووریی حكوومەتی هەرێمی كوردستان ‌و كۆمپانیاكانی ئەمریكا زیاتر بێت. ئەو كۆمپانیانەیش لەبەر بەرژەوندییەكانی ئابووریی تایبەت بە خۆیان، بەرگری لە هەرێمی كوردستان دەكەن ‌و، ئەوانیش كاریگەرییان لەسەر سیاسەتەكانی ناوخۆ ‌و دەرەوەی ئەمریكا هەیە. ئەمەیش كاریگەریی زۆر ئەرێنیی لەسەر باشتربوونی پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان ‌و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەبێت.

بەكورتی دەڵێین، لە ڕێگه‌ی هاتنی كۆمپانیا بیانییەكان بەگشتی ‌و كۆمپانیا زەبەلاحە نەوتییەكانی ئەمریكا وەك ئیكسۆن مۆبیل ‌و شێفرۆن بەتایبەتی، ئاستی وەبەرهێنانی هەرێمی كوردستان چۆتە قۆناغێكی نوێوە، كە دەكرێت لە ڕووە سیاسییەكەیشەوە كاریگەریی بەرچاو لە نێوان هەرێمی كوردستان ‌و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دابنێت.

كۆتایی

پێگەی هەرێمی كوردستان لەسەر نەخشەی وزەی ناوچەكە ‌و، هەڵسوكەوتی ئیدارەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەگەڵیدا، لە چوارچێوەی تیۆریی پێكەوەپەیوەستكردنی ئابووری ‌و ستراتیژییەتی وزەی ئەمریكایە، كە مەبەستی سەرەكی تیایدا كۆنترۆڵكردنی سەرچاوەی وزەی ناوچەكەیه‌.