سەروەر حەمە، مامۆستا لە كۆلێژی یاسا ‌و زانستە سیاسییەكان/ زانكۆی سەڵاحەددین

دەستپێك

بۆ دروستكردنی بەرەیەكی دژ بە ئێران، ئیدارەی "دۆناڵد ترامپ" (Donald J. Trump)، سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، هەوڵی دروستكردنی هاوپەیمانییەكی نوێ لەسەر بنەمای سیاسی و ئەمنی ‌و سەربازی لە ناوچەكەدا دەدات. كۆشكی سپی دەیەوێت هاوشێوەی ڕێكخراوی "ناتۆ" (NATO)، هاوپەیمانیی وڵاتانی عەرەبی لەسەر بنەمای مووشەكی بەرگری، ڕاهێنانی سەربازی و كاری هاوبەشی دژەتیرۆر دابمەزرێنێت. ئێمە لە چوارچێوەی ئەم وتارەماندا، دەمانەوێت تیشك بخەینە سەر ناساندنی ناتۆی عەرەبی ‌و، مەبەست ‌و ئامانجەكانی پشت ناتۆی عەرەبی ‌و، هاوسەنگیی هێز لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە نێوان بلۆكی سوننی ‌و شیعی لە ڕێگه‌ی ناتۆی عەرەبی.

ناساندنی ناتۆی عەرەبی

لای‌ وڵاتانی بلۆكی سوننی ‌و وڵاتانی ڕۆژاوا _ئەوروپا ‌و ئە‌مریكا_، ئێران بە‌رپرسە‌ لە ‌هە‌ڵكشانی‌ ڕاددەی‌ توندوتیژی‌ لە هەر یەك لە ‌عێراق ‌و سووریا ‌و یەمەن ‌و ئە‌فغانستان ‌و لوبنان ‌و پاڵپشتیكردنی بزووتنە‌وەی‌ حە‌ماس‌ لە‌ فە‌ڵە‌ستین و، پێیان وایە‌ ڕاگرتنی‌ گە‌شە‌كردنی‌ دەسەڵاتی‌ ئێران لە ‌ناوچە‌كە‌ كارێكی‌ زۆر گرنگە‌، بە‌ر لە‌وەی‌ ئێران بتوانێ هاوسە‌نگیی‌ هێزی ناوچە‌كە‌ بە لای‌ خۆی‌‌ و هاوپەیمانە‌‌كانیدا بشكێنێتە‌وە.

واشنتۆن و ڕیاز پێیان وایە، تاران لە ڕێگه‌ی دروستكردنی میلیشیای جیاواز، سەقامگیریی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی تێك داوە بۆ ئەوەیش دروستكردنی بەرەیەكی هاوبەش بە چارەسەر دەزانن بۆ بەرپەرچدانەوەی هێژموون ‌و باڵادەستیی ئێران. بۆ ئەم مەبەستەیش چەند بەرپرسێكی ئەمریكی و عەرەبی ڕایان گەیاندووە كە ئیدارەی دۆناڵد ترامپ لە هەوڵی دروستكردنی هاوپەیمانییەكی سەربازی ‌و ئەمنی و سیاسیی نوێدایە لەگەڵ وڵاتانی كەنداوی عەرەبی ‌و میسر و ئوردن بە مەبەستی ڕووبەڕووبوونەوەی هەوڵی فراوانخوازیی ئێران لە ناوچەكەدا.

بڕیارە ئەو هاوپەیمانێتییە ناوی "هاوپەیمانیی ستراتیژیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست"، ناسراو بە "مێسا" MESA)) بێت، كە لە لایەن "جەیمس ماتیس" (James Mattis)، وەزیری بەرگریی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە ئەم دەستەواژەیە بەكار هات؛ كە مەبەستی یەكەمی ڕووبەڕووبوونەوەی پڕۆژەكانی ئێرانە لە ناوچەكە و، ڕۆڵە سیاسی و سەربازییە زیادبووەكەیەتی لە ڕێگەی باڵ و لایەنەكانییەوە. لە لایەكی دیكەیشەوە دەبێتە بەشێك لەو پاڵەپەستۆیەی كە واشنتۆن خستوویەتییە سەر تاران لەوەتەی گەمارۆی ئابووری بۆ سەر ئێران دەستی پێ كردووە، بە مەبەستی گۆڕینی ڕفتار و هەڕه‌شە بەردەوامەكانی ئەو وڵاتە. "جۆن بۆڵتۆن" (John Robert Bolton)، وتەبێژی ئاسایشی نەتەوەییی ئەمریكا لەبارەی ئەم هاوپەیمانێتییەوە دەڵێت: "هاوپەیمانیی ستراتیژیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دژی داگیركارییەكانی ئێران، تیرۆر و توندڕەوی كار دەكات، هەروەها ئامانجیشی ئەوەیە ئاشتی بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگەڕێنێتەوه‌."

بەپێی ڕاپۆرتێكی ڕۆژنامەی "واشنتۆن پۆست" (Washington Post)، دوای سەركەوتنی دۆناڵد ترامپ لە كێبركێی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، ئەو پڕۆژەیە _مێسا_ لەگەڵ "محەممەدی كوڕی شا سەلمان" (Mohammad bin Salman)، شازادەی جێنشینی سعوودیا باس كراوە؛ هەروەها وردەكارییەكانی لە دیداری شاندەكانی سعوودیا لە واشنتۆن لەگەڵ "جارید كۆشنێر" (Jared Corey Kushner)، ڕاوێژكاری ترامپ باسی لێوە كراوە.

لە خوێندنەوەمان بۆ ئەم ئارگۆمێنت ‌و ئاماژانەی سەرەوە لە وتەی دروستكەرانی بڕیار لە ویلایەتە یەكگرتووەكان، دەكرێت بڵێین كە سەرۆككۆماری ئەمریكا بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئێران، لە هەوڵی ئەوەدایە هاوپەیمانییەكی سیاسی-ئەمنی بە بەشداریی سعوودیا، ئیمارات، قەتەر، بەحرێن، عەمان، كوێت، میسر و ئوردن پێك بهێنێت. ترامپ بەتەمایە بە یارمەتیی ئەو هەشت وڵاتە عەرەبییە لە بواری قەڵغانی مووشەكی، ڕاهێنانی سەربازی و دژایەتیی تیرۆریزم هاوپەیمانێتی پێك بهێنێت و، هاوكات پەیوەندییە ئابووری و دیپلۆماتیكەكانی خۆی لە ناوچەكە پەرە پێ بدات.

مەبەست ‌و ئامانجەكانی پشت ناتۆی عەرەبی

لە دوای جەنگی سارد لە كۆتاییی سەدەی بیست ‌و، ڕووخانی ڕژێمی پێشووی عێراق لە سەرەتاكانی سەدەی بیست ‌و یەك، دەبینینن ڕۆڵی ئێران لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست زیاتر گەشەی كردووە و فراوانبوونی بەخۆیەوە بینیوە. ئێران لەمڕۆدا ڕۆڵی سیاسی و سەربازیی لە عێراق ‌و لوبنان ‌و سووریا ‌و یەمەن و فەڵەستیندا هەیە. تۆڕێكی پانوپۆڕی هێژموونی سیاسییشی، لە پاكستانەوە تا مەغریبی عەرەبی و بەشێكی ئەفریقا، بۆ خۆی دروست كردووە. ئەم فراوانخوازییەی شیعە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ‌و ئاسیای ناوەڕاست و تا ڕاددەیەك قەوقازیش، ترسی بۆ ئەمریكا و وڵاتانی سوننی بەگشتی ‌و، توركیا و سعوودیا ‌و ئیمارات ‌و میسر بەتایبەت دروست كردووە. بۆیە لەبیری ئەوه‌دان سنوورێك بۆ قەڵەمڕەوی ئێران دابنێن.

لێرەوە پێمان وایە مەبەست ‌و ئامانجەكانی پشت ناتۆی عەرەبی، خۆی لە چەند خاڵێكدا دەبینێتەوە، وەكوو:

1. هاوپەیمانیی ستراتیژیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ناسراو بە (مێسا/ MESA)، بەربەست و سەنگەرێكە لە بەرانبەر دەستدرێژی تیرۆریزم و توندڕەوی و زێدەخوازییەكانی ئێران، وە دەبێتە هۆی پاراستنی ئاسایش و سەقامگیریی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
2. واشنتۆن لە ڕێگه‌ی ئەم هاوپەیمانێتیەوە دەیەوێت پەیوەندییەكانی لەگەڵ وڵاتانی كەنداوی عەرەبی بەهێزتر بكات لە بواری مەشقی سەربازی و بەرگری موشەكی و ڕووبەڕووبوونەوەی تیرۆر و هاوكاری كردنی زیاتری سیاسی ‌و سەربازی ‌و ئابووری و دیبلۆماسی ئەو وڵاتانە.
3. مێسا، بنیاتنانی قەڵغانێكە لە بەرگری ئاسمانی كە ببێتە پارێزەر بۆ هەموو وڵاتانی ئەندام تیایدا، لە دژی مووشەكی بالیستیی ئێران بە شێوەیەك تاران توانا مووشەكییەكەی و كاریگەرییەكانی تا ڕادەیەكی زۆر بێ كەڵك بێت.
4. واشنتۆن لەپاڵ ئەوەی كەلە سەرەتای مانگی تشرینی دووەمی ئەمساڵ خۆی بۆ ڕاگەیاندنی زنجیرەی دووەمی سزاكانی بۆ سەر تاران ئامادەدەكات كە كەرتی وزە ‌و هەناردەكردنی نەوتی ئەو وڵاتە دەگرێتەوە. هەوڵی ئاراستەكردنی زیاترین پاڵەپەستۆ بۆ سەر تاران و ڕژێمی ئەو وڵاتە دەدات لە ڕێگەی هاوپەیمانیەتێكی یەكگرتووی عەرەبی هاوشێوەی ناتۆی عەرەبی.
5. هاوپەیمانیی ستراتیژیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئامانجی بەرپەرچدانەوەی هێژموونی پاوانخوازیی ئێرانە لە ناوچەكەدا. هەروەك ئاژانسی هەواڵی "رۆیتەرز" (Reuters) ڕایگەیاندوە كە كۆشكی سپی دەیەوێت هاوكاری لەگەڵ وڵاتانی كەنداوی عەرەبی ‌و باكووری ئەفریقا پتەوتر بكات، بە تایبەتی لە بواری بەرگریی موشەكەیی بۆ لە چوارچێوەدانی ئێران.

هاوسەنگیی هێز لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە نێوان بلۆكی سوننی ‌و شیعی لە ڕێگه‌ی ناتۆی عەرەبی

بە هاتنی ترامپ بۆ كۆشكی سپی، پەیڕەوی لە پلانی نوێی ئاسایشی نەتەوەیی ‌و، پلانی زیڕۆ-گەیم (یاریی سفر)، وەك بنەمایەكی نوێ لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا دەكرێت، بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی چەندین پرسی گرنگ ‌و ئالۆز كە لە ناوچەكە دەگوزەرێت، وەك: ترس لە هێژموونی زیاتری ڕووسیا ‌و ئێران و چۆنێتیی سنوورداركردنیان و، پرسی یەكخستنی ڕۆڵی توركیا ‌و سعوودیا ‌و قەتەر و پاكستان ‌و ئیمارات ‌و میسر ‌و ئوردن لە دروستكردنی سیستەمێكی نوێی بەرگری بۆ بچووككردنەوەی ڕۆڵی ئێران.

ئەم پڕۆژەیە _هاوپەیمانیی ستراتیژیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناسراو بە  ناتۆی عەرەبی_ پڕۆژەیەكە دەیەوێت جوگرافیایەكی ئارام و بێمەترسی و پارێزراو بۆ وڵاتانی سوننی دروست بكات و، بەربەست بۆ هێژموون و مەترسییەكانی ئێران و شیعە دابنێت.

ئەگەر ڕێكخراوی هاوپەیمانیی باكووری ئەتڵەسی، ناسراو بە "ناتۆ"، بۆ ڕووسیا ئەو دیوارە بووبێت كە یەكێتیی سۆڤیەتی پێ لەجووڵە خرا، ئەوا پێمان وایە ناتۆی عەرەبییش ئێران پەك دەخات و جووڵە سیاسی ‌و سەربازی و مەزهەبییەكانی دەوەستێنێت ‌و سنوورداریان دەكات. پێشمان وایە ناتۆی عەرەبی هاوسەنگیی هێز و ڕەگەزەكانی هێز، دووبارە لە نێوان ئەكتەرە هەرێمی ‌و نێودەوڵەتییه‌كاندا دادەڕێژێتەوە.

سعوودیا لە سەرووی هەموو وڵاتانی سوننییەوە، دەیەوێت بۆ ڕێگەگرتن لە پێشڕەوییەكانی ئێران ڕۆڵ بگێڕێت. بۆ ئەم مەبەستە دەیەوێت هاوبەش و هاوكاری سوننی كۆ بكاتەوە بۆ ئەوەی ئاسایشی وڵاتانی سوننیی پێ بپارێزێت. سعوودیا دەیەوێت هەر یەكە لە مالیزیا و ئیندۆنیزیا كە دوو وڵاتی كاریگەر و بەهێز ‌و خاوەن توانایەكی سەربازی و تەكنەلۆژیی گەورەن، بخاتە نێو جەمسەری سوننەوە و، بۆ هاوسەنگكردنەوەی هێز لە بەرامبەر ئێراندا سوود لە تواناكانیان وەربگرێت. هاوكات توركیایش لە كۆبوونەوەی لووتكەی ڕێكخراوی هەماهەنگیی ئابووری، كە ئێران و توركیا و پاكستان و وڵاتانی ئاسیای ناوەند تێیدا ئەندامن، هەوڵی ئەوە دەدات پاكستان و وڵاتانی ئاسیای ناوەند (قەزاقستان، ئوزبەكستان، قرقیزستان و تاجیكستان) ڕابكێشێتە نێو جەمسەری سوننی، تاكوو باشتر خۆیان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئێران ئامادە بكەن  ‌و، چوارچێوەیەك بۆ پاوانخوازییەكانی ئێران دابنێنن.

دەكرێت بڵێین كە وڵاتانی نێو یەكێتیی ئەوروپا و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، لە لایەكەوە لەگەڵ هەستانەوە و بەهێزبوونی سوننەن لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و دەیانەوێت لە ڕێگەی سوننەكانەوە بەرژەوەندییەكانیان پارێزراو بێت، لە لایەكی دیكەیشەوە دەیانەوێت خۆیان بە ئێرانەوە ماندوو نه‌كەن و ناڕاستەوخۆ ململانێكە لە نێوان بلۆكی سوننە ‌و شیعەدا بەڕێوە ببەن؛ لێرەوەیە دەكرێت بڵێین ڕۆژاوا _ئەوروپا ‌و ئەمریكا_ دەیانەوێت هاوسەنگیی هێز بۆ ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ڕێگەی ناتۆی عەرەبییەوە بگەڕێننەوە.

كۆتایی

سیاسەتی ئیدارەی ئێستای ئەمریكا بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، درێژكراوەی هەمان سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی پێشووە كە بریتی بوو لە كەمكردنەوەی تێوەگلانی ئەمریكا لە كێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بەڵام وەكوو "ڕیڤا گوژون"، شرۆڤەكار لە ناوەندی ستراتفۆری ئەمریكی ئاماژەی بۆ دەكات: "دۆناڵد ترامپ دەیەوێ ئامرازێكی نوێ بۆ هەمان ئامانج بەكار بهێنێ، ئەویش دروستكردنی هێزێكی سەربازیی یەكگرتووی عەرەبی سوننەیە كە لە درێژخایەندا بتوانێ هەڕەشەی سەرهەڵدانی گرووپە توندئاژۆ ئیسلامییەكان پووچەڵ بكاتەوە و، لە لایەكی دیكەوە پاشەكشە بە ستراتیژیی فراوانخوازیی ئێران بكات." بۆ ئەم مەبەستەیش ئیدارەی دۆناڵد ترامپ سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەیەوێت وڵاتانی سعوودیا، ئیمارات، قەتەر، ئوردن، میسر، عەممان، كوێت و بەحرێن لە چوارچێوەی هاوپەیمانێتییه‌كی سیاسی و ئەمنی ‌و سەربازیدا كۆ بكاتەوە بە مەبەستی ڕووبەڕووبوونەوەی سیاسەتەكانی كۆماری ئیسلامیی ئێران لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. كۆشكی سپی دەیەوێت بە پێدانی سیستەمی مووشەكی بەو وڵاتانە و ڕاهێنانی سەربازی، جەنگی دژەتیرۆر و سیاسەت و دیپلۆماسیی خۆی لە ناوچەكەدا پێش خات.

بەم جۆرە دەبینین ئامانجی‌ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئە‌مریكا لە‌باربردنی‌ كاریگە‌ریی‌ ئێرانە‌ لە‌سە‌ر ناوچەی‌ ڕۆژهەڵاتی‌ ناوەڕاست لە ‌ڕێگەی‌ كە‌مكردنە‌وەی‌ دە‌ستكە‌وتە‌كانی ‌‌و ژمارەی‌ ئە‌و گرووپ ‌و ڕێكخراوانەی‌ پشتگیری‌ ‌و هاوپەیمانێتیی‌ ئێران دە‌كە‌ن. لە ‌لایە‌كی‌ تریشە‌وە‌ بۆ بەهێزكردنی‌ ڕۆڵی‌ دەوڵەتانی‌ كە‌نداو لە‌ ڕووبەڕووبوونەوەی‌ دەسەڵاتی‌ ئێران لە ‌ناوچەكە، ئە‌مریكا بە‌بەردەوامی چە‌ك ‌و تە‌قە‌مە‌نی بە وڵاتانی كە‌نداو دەفرۆشێت؛ ئە‌مە‌یش بۆ زیادكردنی‌ توانا بە‌رگرییە‌كانی‌ ئە‌و دەوڵەتانەیە بۆ بە‌رپە‌رچدانە‌وەی‌ هە‌ر هە‌وڵێكی‌ فراوانخوازانەی‌ ئێران‌ لە ‌ناوچە‌كەدا.