(پرسی بەشداری لە بەغدا لە نێوان ئەرگیۆمێنتی لایەنگر و نەیارانیدا)

د. پەرویز ڕەحیم قادر- دکتۆرا لە ئاسایشی نەتەوەیی و مامۆستا لە بەشی سیستەمە سیاسییەکان و سیاسەتی گشتی لە کۆلێژی زانستە سیاسییەکان-زانکۆی سەڵاحەددین

پێشەکی

پاش بڕیاری موقتەدا سەدر بۆ کشانەوەی فراکسیۆنی سەدرییەکان لە پەرلەمانی عێراق و دەستلەکارکێشانەوەی بەکۆمەڵیان، پرسێکی جددی هاتۆتە ئاراوە کە لەسەر ئەو گریمانەیە هاتۆتە ئاراوە چونکە پارتی دیموکراتی کوردستان لەگەڵ سەدر و "هاوپەیمانیی سەروەری"ی سوننەکان پێکەوە "هاوپەیمانێتیی ڕزگاریی نیشتمانی"یان پێک هێنابوو و ئێستا بە کرداری پاش دەرچوونی سەدر لە پەرلەمان ئەو هاوپەیمانێتییە هەڵوەشاوەتەوە و، بەم پێیەیش پێویستە پارتی دیموکراتی کوردستان وەکوو سەدرییەکان لە پەرلەمان بکشێتەوە و پڕۆسەی سیاسی بایکۆت بکات. بە بڕوای لایەنگرانی ئەو ڕوانگەیە، لایەنی بەرامبەر کە "چوارچێوەی هەماهەنگی" بێت، دژبەر و بەرهەڵستکاری ئەو هاوپەیمانێتییە بووە و لەسەر ئەم بنەمایەیش پێویستە پارتی دیموکراتی کوردستان هەڵوێستی هەبێت. لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەین ئەم پرسە تاوتوێ بکەین.

لە سەرەتادا پێویستە وه‌ڵامی ئەو پرسیارە بدەینەوە کە، ئایا کشانەوەی کورد بەگشتی و پارتی دیموکراتی کوردستان لە پەرلەمان و پاشان حکوومەتی عێراق، کارێکی دروستە یان هەڵەیە؟ وه‌ڵامی سەرەتاییی ئەم نووسینە ئەوەیە کە، کشانەوەی کورد لە ئێستادا بەگشتی و بەتایبەتی پارتی دیموکراتی کوردستان، وەکوو گەورەترین هێزی کوردستانی کە خاوەن زۆرترین کورسییە لە پەرلەمان و حکوومەتی عێراق، لایەنی نەرێنیی زیاترە. لەم چوارچێوەیەدا و بۆ تاقیکردنەوەی ئەم گریمانەیە سەرەتایییە، هەوڵ دەدەین بە خستنەڕووی هەشت پاساو و ئەرگیۆمێنتی بەهێزی هەردوو ڕوانگەی لایەنگری بەشداری و نەیاری بەشداری یاخود لایەنگرانی پاشەکشەکردن لە پەرلەمانی عێراق، بە هەردوو ڕەهەندی ئەرێنی و نەرێنییەوە، دروستی یان ناڕاستیی ئەم گریمانەیە دەربخەین.

 پاساو و ئەرگیۆمێنتەکانی لایەنگرانی کشانەوەی پارتی دیموکراتی کوردستان لە پەرلەمانی عێراق

یەکەم؛ پارتی دیموکراتی کوردستان لە هاوپەیمانێتییەکدا بەشدار بووە کە لایەنە سەرەکییەکه‌ی، کە سەدرییەکان بن، لەو هاوپەیمانێتییەدا نەماون و خودی هاوپەیمانێتییەکە هەڵوەشاوەتەوە. لە ڕوانگەیەکی ترەوه‌، پارتی دیموکراتی کوردستان چیتر پاساوی بەردەوامیی نەماوە لە پەرلەمانی عێراق پاش ئەوەی کە نەیتوانی لە چوارچێوەی هاوپەیمانێتییەکەدا ئامانجەکانی بهێنێتە دی و ڕکابەر و نەیارەکانی سەرکەوتوو بوون.

دووەم؛ ئەو لایەنەی کە ئێستا گەورەترین فراکسیۆنی پەرلەمانی عێراقە (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ فەیاز+ عەبادی+ حەكیم+ تەنانەت یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانیش)، واتە چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعەکان، هەمان لایەن بوو کە شکستی بە هەوڵی پێکهێنانی حکوومەت لەلایەن هاوپەیمانیی ڕزگاریی نیشتمان هێنا لە ڕێگەی پەنابردنە بەر تۆمارکردنی سکاڵا لە دادگه‌ی فیدراڵی و، پاشان بە کرداری توانی بە پاڵپشتیی بڕیاری دادگه‌ی فیدراڵی سەبارەت بە دانیشتنی تایبەت بە هەڵبژاردنی سەرۆككۆمار ئەمە بکات، چونکە دادگه‌ وا بڕیاری دا کە دانیشتنی یەکەمی هەڵبژاردنی سەرۆککۆمار پێویستی بە دەنگی (220) پەرلەمانتار هەیە لە كۆی (329) پەرلەمانتار؛ لە کاتێکدا سەدرییەکان و هاوپەیمانیی ڕزگاریی نیشتمان پێی وابوو، بە زۆرینەی (50+1)، واتە لە كۆی (329) پەرلەمانتار، (165) پەرلەمانتار، ئەگەر ئامادەی دانیشتنەکە بن، ئەوە ڕێژەی یاسایی واتە "نیساب" تەواو دەبێت. لە دوای تەواوبوونی ڕێژه‌ی یاساییش، بە زۆرینەی سادە، سەدرییەکان و پارتی و هاوپەیمانیی سەروەریی سوننەکان دەتوانن سەرۆککۆمار هەڵبژێرن و، پاش ئەوەیش سەرۆککۆمارى نوێ بەپێی ماددەى 76ی دەستوور لە ماوەى پازدە ڕۆژدا گەورەترین فراکسیۆنى پەرلەمان ڕاده‌سپێرێ، کە دەبێ پاڵێوراو بۆ سەرۆکوەزیران لە ماوەى سی (30) ڕۆژدا هەوڵی پێکهێنانى حکوومەت بدات و هتد. بۆیە و بەپێی ئەم ئەرگیۆمێنتە بێت، ئەوە سەدر و پارتی و هاوپەیمانیی سەروەریی سوننەکان لە هەوڵەکانیان شکستیان هێناوه‌ و هۆکارەکەیشی دروستبوونی "سێیەکى پەکخەر" بووە لەلایەن چوارچێوەی هەماهەنگییه‌وه‌ و، بۆیە دەبێت پارتی دیموکراتی کوردستان پاشەکشە لە بەشداری لە کابینەیەک بکات کە پێکهێنەری سەرەکیی، بریتییە لە چوارچێوەی هەماهەنگی.

سێیەم؛ لە ڕێکەوتی 13/2/2022دا بە بڕیاری دادگه‌ی فیدراڵی هۆشیاری زێباری لە كێبركێی وەرگرتنی پۆستی سەرۆككۆمار دوور خرایەوە. ئه‌مه‌یش پارتی دیموکراتی کوردستانی خستە ژێر گوشار و، تەنانەت وای کرد پەیوەندییەکانی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان بارگرژی و ناکۆکیی زیاتری تێ بکەوێت. ئەمەیش بە هاندان و پاڵپشتیی ڕاستەوخۆی چوارچێوەی هەماهەنگی بووە کە وای کرد پارتی پاڵێوراوێکی بەهێزی خۆی لەدەست بدات.

چوارەم؛ ئەو لایەنەی کە هەوڵی داوە لە پاش ساڵی ٢٠٠٣ لە ڕێگەی بەکارهێنانی دامەزراوە دەستووری و یاسایییەکانه‌وه‌ ئەجێندایەکی سیاسی جێبەجێ بکات، چوارچێوەی هەماهەنگی بوو؛ تەنانەت پسپۆرێکی یاسای دەستووری لە توێژینەوەیەک دەری دەخات کە، تەنیا لە چوار مانگى یەکەمی دواى هەڵبژاردنى پەرلەمانى عێراقی لە 20/10/2021 – 20/2/2022، دادگه 7 جار هاتۆتە سەر خەت و بڕیارى بۆ یەکلاییکردنەوەى هاوکێشە سیاسییەکان داوە و، بڕیارە سەرەکییەکانیش گشتیان لە بەرژەوەندیى ئەو لایەنە بووە کە مەبەستی بووە؛ تایبەتتریش ئەوانەى کە سەر بە "ڕەوتى ئێران"ن. ئەمە لە کاتێکدایە کە بە بڕوای شارەزا و پسپۆڕانی یاسای دەستووری لە کابینەکانی دوای ٢٠٠٣ لە عێراق، زیاتر لە (55) ماددەی دەستووری پێشێل كراوە.

هەستیارترینیشیان ئەوە بوو لە ڕێگەی بڕیاری دادگه‌ی فیدراڵی لە ڕێکەوتی ١٥-٢-٢٠٢٢، توانییان گەورەترین زیان بە هەرێمی کوردستان بگەیه‌نن و پاشەکشە لە کۆی پرۆژەی فیدراڵییەتی عێراق بەکرداری دەست پێ بکات، چونکە بەپێچەوانەی  ئاماژەی ڕاستەوخۆ و ڕاشکاوی ماددەی ١١٢ی دەستووری عێراق کە دانی ناوە بە مافی هەرێمی کوردستان بۆ دەرهێنان و پەرەپێدانی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان[1]، توانی بە گوشاری ئێران و لە ڕێگەی زیندووكردنه‌وه‌ و جووڵاندنی دۆسیەی چەند سکاڵایەک کە لە ساڵی 2012 "وەزیری پێشووتری نەوتی عێراق" و، 2019 "ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای بەسرە" لە دژی هەرێمی کوردستان، واته‌ لە دژی یاسای ژماره‌ 22ـی ساڵی 2007- یاسای نەوت و گازی هەرێمی کوردستان تۆماریان كردبوو، ئەم یاسایە بە هەڵوەشاوە یاخود بە نادەستووری بناسێنێت و، بەم پێیەیش کۆی پڕۆسەی دەرهێنان و گواستنەوە و فرۆشتنی نەوت و گازی هەرێمی کوردستانی لە ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەوە خستە ژێر پرسیار و گوشارێکی بێوێنەوە؛ هەروەها دادگەى باڵاى فیدراڵیى عێراق بڕیاری دا بە ناچارکردنى هەرێمى کوردستان بە ڕادەستکردنى بەرهەمى نەوتەکەى بە حکوومەتى فیدراڵى.

هەروەها بەپێی بڕیار دادگه‌ی فیدراڵی، پێویستە وەزارەتی نەوتی عێراق لە یاساییبوون و ڕاستی و دروستیی گرێبەستە نەوتی و گرێبەستە گازییەکانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان لەگەڵ وڵاتان و کۆمپانیا بیانییەکان بکۆڵێتەوە؛ بۆیە چوونەپاڵ ئەم هاوپەیمانێتییە، بە واتای قبووڵکردنی ناڕاستەوخۆی ئەم بڕیارە یان لانی کەم تەسلیمبوون بە ئامانج و گوشارەکانی ئەم هاوپەیمانێتییە و ئەجێنداکانی ئێران دێت. مەبەستی سەرەکیی ئەم یاسایەیش، جگە لە دوایین یاسای پارلەمانی عێراق لەژێر ناونیشانی یاسای "بەتاوانناساندنی ئاساییكردنەوەی پەیوەندی لەگەڵ ئیسرائیل" کە لە 26ی ئایاری 2022 بە دەنگی 275 پەرلەمانتاری ئامادەبوو، پەسند کرا، بە بڕوای شرۆڤەکار و ئەکادیمییەکان، توندکردنی گوشار و ئابڵووقەکان بووە بۆ سەر هەرێمی کوردستان.

پێنجەم؛ حکوومەتی عێراق و بەتایبەتی ئیحسان عەبدولجەبار، وەزیرى نەوتى عێراق، بە پاساوی جێبەجێکردنی بڕیاری دادگه، چەندان هەنگاو و ڕێکاریان دژی هەرێمی کوردستان گرتۆتە بەر. بۆیە ئەم هەنگاوانە وەکوو بەشێک لە توندکردنی گوشارەکانی سەر هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی ئەجێنداکانی ئێران و لایەنگرانی لە چوارچێوەی هەماهەنگی هەژمار دەکرێت.

شەشەم؛ لە پاش هەڵبژاردنی ١٠-١٠-٢٠٢٢ لە ڕۆژی 13ی ئاداری 2022، دوازدە مووشەکی بالستیکی بە ناوەکانی "فاتح- 110" و "ڕەعد- 500"، ڕاستەوخۆ لە بنکەکانی هێزی ئاسمانیی سوپای پاسدارانه‌وه‌ بە پاساوی بوونی بنکە و بارەگای ئیسرائیل، چەند شوێنێکیان لە شاری هەولێر، پایتەختی هەرێمی کوردستانی عێراق کردە ئامانج و، ئێران بەئاشکرا بەرپرسیارێتییەکەی گرتە ئەستۆ؛ هەرێمی کوردستان بە درۆن و مووشەک لەلایەن گرووپە میلیشیایییەکانەوە چەندان جار کراوەتە ئامانج. ئەمە جگە لە چەندان هێرش بۆ سەر کێڵگەی گازی "کۆرمۆر" لە سنووری چەمچەماڵ لە پارێزگای سلێمانی. لە ڕوانگەی لایەنگرانی کشانەوە لە پەرلەمان و بەشدارینەکردنی پارتی دیموکراتی کوردستان لە کابینەی پێکهێنراو لەلایەن چوارچێوەی هەماهەنگییەوە، ئەوەیش بەڵگەیەکی بەهێزە کە چوونە پاڵ ئەو بەرەیە دەبێتە هۆی ئەوەی کە هەر کاتێک بیانەوێت دەتوانن هەمان گوشار و ئامراز بەکار بێننەوە، بەبێ ئەوەی هیچ تێچوویەکی ئەوتۆی جگە لە ئیدانەکردنی زارەکی و میدیاییی هەبێت. لە لایەکی تریشەوە بەشداریکردن لە کابینەی لایەنگرانی ئێران لە چوارچێوەی هەماهەنگی، ئەوەی لێ دەخوێنرێتەوە کە، ئێران و پرۆکسییەکانی توانییان بە تۆقاندن و  تەنانەت هەڕەشەی ناڕاستەوخۆ، پارتی ناچار بکەن کە بەشدار بێت لەگەڵ لایەنگرانی ئێران لە حکوومەت و، ملنان بە داواکارییەکانیان و دوورکەوتنە لە سەدرییەکان. جگە لە هەموو ئەمانەیش، نەیارانی بەشداری لەم کابینەیەی چوارچێوەی هەماهەنگی ئەوە دەخەنە ڕوو کە، هێرش و سووتاندنی بارەگای پارتی دیموکراتی کوردستان لە بەغدا لەلایەن میلیشیاکانەوە ئاماژەیەکی ڕوونە بۆ دروستبوونی ئەم ئەرگیۆمێنتە.

هەفتەم؛ جگە لە ڕووداوەکانی ١٦ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١٧، ئەو لایەنه‌ی دەستی بۆ پرسێکی هەستیار برد و بوودجەی هەرێمی کوردستانی بڕی و حکوومەت و هاووڵاتیانی کوردستانی تاوەکوو ئێستایش ڕووبەڕووی قەیرانی دارایی و ئابووریی کردۆتەوە، لایه‌نی "نووری مالیکی" و خودی ئه‌و بوو کە، ئێستا گەورەترین پێکهاتەی چوارچێوەی هەماهەنگی و بەهێزترینیانە. بۆیە بەشداریکردن لەم کابینەیە لەگەڵ مالیکی، بە واتای ڕەوایەتیدانه‌ بەو سیاسەت و ڕەفتار و کەسایەتییانە. لە لایەکی دیكه‌ییشەوە هەر ئەم لایەنانە تاوەکوو ئێستا بە پاساوی جۆراوجۆر خۆیان لە جێبەجێکردنی دەستوور و بەتایبەتی ماددەی ١٤٠ و پێدانی مافەکانی کورد و هەرێمی کوردستان دزیوەتەوە. تەنانەت عەلى عەلاوی، وەزیرى داراییی عێراق ڕای گەیاند، بڕیارەکەی دادگه‌ی باڵای فیدراڵی بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى یاسای نەوت‌ و گازی هەرێمی کوردستان، ڕێگری دەکات لە حکوومەتی ناوەند کە بەشێک لە بوودجەی گشتیی داهاتوو، وەک پشکی هەرێمی کوردستان تەرخان بکات. بۆیە ئەم لایەنانە مافی هەرێمی کوردستانیان لە یاسای پاڵپشتیی خێرای ئاسایشی خۆراک و پەرەپێدان، کە بوودجەکەى 25 ترلیۆن دینارە و لە ڕێکەوتی 8ى حوزەیرانى 2022 لە پەرلەمانی عێراق پەسند کرا، بێبەش کرد؛ ئەمەیش لە پاڵ ڕاگرتنی ناردنی 200 ملیار دینارەکەی بەغدا کە پچڕپچڕ وەک "پێشینە" بۆ هەرێمی کوردستان دەنێردرێت.

بۆیە لە ڕوانگەی نەیارانی بەشداریکردنی پارتی دیموکراتی کوردستان لە کابینەی چوارچێوەی هەماهەنگی، ئه‌مه‌ پێدانی دەرفەتی دووبارەیە بەم هێزانە کە پاش خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەکانی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١٩ و پاشان لە هەڵبژاردنی ئۆکتۆبەری ٢٠٢١ شکستیان خواردبوو و ڕەوایەتیی جەماوەرییان لەدەست دابوو. ئەمە دەبێتە هۆی ئەوەی کە جارێکی تر  ئەم لایەنە شیعییانە بەهێز ببنەوە و پارتی دیموکراتی کوردستان بچێتە بەرەی دژی گەلی عێراق کە ده‌نگی به‌م هێزانە نه‌داوه‌ته‌وه‌.

هەشتەم؛ لایەنگرانی کشانەوە لە پەرلەمان و بەشدارینەکردن لە حکوومەت ئەو بەڵگەیە دەهێننەوە کە زۆرینەی لایەنەکانی چوارچێوەی هەماهەنگی و هێزە میلیشایییەکانی پشتیوانیان، لەلایەن ئەمریکاوە بە دوژمن یاخود لانی کەم نەیار و بەرهەڵستکار هەژمار دەکرێن و بەپێچەوانەیشەوە. لە هەمان کاتیشدا  بە بڕوای نەیارانی بەشداریکردن لەم کابینەیە، گەورەترین هێزی پشتیوان و پاڵپشت و تەنانەت پارێزەری هەرێمی کوردستان، ئەمریکایە. بۆیە بەپێی ئەم ڕوانگەیە بەشداریکردنی لە حکوومەتێکی توندڕەوی لایەنگری ئێران، ئەگەری دروستبوونی کاردانەوە یان لانی کەم دوورکەوتنەوەی ئەمریکای لێ دەکەوێتەوە؛ کە ئەمەیش لە زیانی هەرێمی کوردستانە و، مانەوە و بەردەوامی و بەگشتی ئاسایشی هەرێمی کوردستان دەخاتە مەترسییەوە.

پاساو و ئەرگیۆمێنتەکانی لایەنگرانی مانەوەی پارتی دیموکراتی کوردستان لە پەرلەمانی عێراق و بەشداری لە کابینەی چوارچێوەی هەماهەنگی

یەکەم؛ "سازان، ھاوبەشی ‌و ھاوسەنگی"، سێ دروشم یاخود پڕەنسیپی پارتی دیموکراتی کوردستان بووە بۆ بەشداریکردن لە حکوومەتی عێراق. بەم پێیەیش سازان ئەوە دەسەپێنێت کە پارتی دیموکراتی کوردستان، لە لایەک لەگەڵ هێزە کوردستانییەکان و لەلایەکی تریشەوە لەگەڵ هێزە عێراقییەکان بگاتە سازان، بەتایبەتی لە پرسی پێکهێنانی حکوومەت. هەروەها پڕەنسیپی هاوبەشی (نەک تەنیا بەشداری) وا دەخوازێت کە لەگەڵ ئەو لایەنانەدا بەشداری بکرێت و، ئەمە گرنگترین خاڵە کە لەلایەن هێزە شیعییەکانەوە پشتگوێ خراوە و ئەگەر ئەمە بگاتە ئەنجام، دەتوانێت بەشێکی زۆر لە کێشەکانی نێوان هەولێر و بەغدا چارەسەر بکات. لە لایەکی تریشەوە هاوسەنگی، بنەمایەکی سەرەکیی سیستەمێکی فیدراڵی و دیموکراسییە؛ کە ئەمەیش تاوەکوو ئێستا لە عێراق نەهاتۆتە دی و، بۆیە بە بڕوای لایەنگرانی بەشداریکردن لە حکوومەتی عێراق و مانەوە لە پەرلەمانی عێراق، ئه‌مه‌ پێویستییەکە کە دەبێت کاری بۆ بکرێت. تەنانەت دەتوانین بڵێین کە حکوومەتی زۆرینەی نیشتمانیی سەدر، لادانێک دەبوو لەو سێ چەمک و پڕەنسیپە سەرەکییە، چونکە سەدر لەگەڵ لایەنەکان نەگەیشتە سازان و، هەروەها لە سیستەمێکی فیدراڵیدا هاوبەش و هاوسەنگی، کۆڵەکەیەکی سەرەکین و لە سیستەمەکانی هاوشێوەی عێراق کە فرەنەتەوەن، دیموکراسیی زۆرینە و کەمینە ناتوانێت مافی پێکهاتەکانی دیکە دەستەبەر بکات؛ بۆیە تەوافوق مەرجی سەرەکییە.

دووەم؛ تا ئەو کاتەی هەرێمی کوردستان بەشێک بێت لە عێراق، هیچ میکانیزمێکی دیکە لە ئارادا نییە جگە لە بەشداریکردن و وەرگرتنی پشکی کورد و بەرگریکردن لە مافە دەستوورییەکان. بەم پێیەیش پرسی کشانەوەی، بەبێ جێگرەوەیەکی دیار و ڕوون، زیانی لە قازانج زیاتر دەبێت. باشترین نموونەیش ئەزموونی سوننەکانە کە لە سەرەتاکانی پاش ڕووخانی حکوومەتی بەعس و گۆڕانی سیستەمی سیاسیی عێراق، دژایەتی و گۆشەگیری و بەشدارینەکردنیان پەیڕەو کرد و لێکەوتەی زۆر نەرێنیی بۆ دانیشتووان و ناوچەکانیان هەبوو و قەرەبووکردنەوەی زۆر ئەستەم بوو. هەرچەندە هەرێمی کوردستان بەهۆی ئەوەی وەکوو دیفاکتۆ پێش ساڵی ٢٠٠٣ بوونی هەبووە، هەلومەرجی جیاوازی هەبووە.

سێیەم؛ لە ئاستی دەرەکی و نێودەوڵەتییش، هەموو کات ئەکتەرە کاریگەرەکان لە گۆڕەپانی سیاسی و ئاسایشیی عێراق، هانی هەرێمی کوردستانیان داوە کە لە پڕۆسەی سیاسی لە بەغدا بەشدار بێت و بەردەوام پێداگرییان لە پاڵپشتیکردن لە کوردستانێکی بەهێز و عێراقێکی یەکپارچە و خاوەن سەروەری کردۆتەوە و، ئەمەیش سوود و زیانی بۆ هەرێمی کوردستان بووە. لە ڕوانگەیەکی دیکەوە، تاوەکوو ئێستا سیستەمی نێودەوڵەتی و ئەکتەرەکان کار بۆ پاراستنی عێراق دەکەن و، ئەمەیش لە ڕێگەی ڕەواتیپێدانی حکوومەتەکەی، لە ڕێگەی بەشداریی پێکهاتە سەرەکییەکانییه‌وه‌ ئەنجام دەدەن.

چوارەم؛ هێزە سیاسییە شیعەکان بۆ پەردەپۆشکردنی شکستی حوکمڕانی و شاردنەوەی کەموکورتی و ناکۆکییەکانیان، سیاسەتێکی چەندڕەهەندی و ئاوێتەیان گرتۆتە بەر کە، بریتییە لە دژایەتیی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی تەفسیری نوێی دەستووری و بەکارهێنانی دامەزراوە یاسایییەکان، هەروەها دروستکردنی بەربەست بۆ گەشەسەندنی هەرێمی کوردستان و لە هەمان کاتیشدا خۆلادان لە جێبەجێکردنی ماددە دەستووورییەکان و تەنانەت هەوڵدان بۆ هەموارکردنەوەی دەستوور لە زیانی هەرێمی کوردستان و لەمانەیش مەترسیدارتر؛ لە ڕووی میدیایییەوە هەوڵ دەدەن هەرێمی کوردستان بە هۆکاری سەرەکیی دواکەوتوویی و پەرەنەسەندووییی بەشەکانی دیکەی عێراق لە ئاستی ڕای گشتی وێنا بکەن. بەو مانایه‌ی کە هەرێمی کوردستان بە فرۆشتنی نەوتی عێراق و وەرگرتنی بوودجە، ئەم پێشکەوتنەی ئێستای، بە بەراورد لەگەڵ ناوچەکانی دیکە دەستەبەر کردووە و، ئەمەیش لەسەر حسابی هاووڵاتیانی عێراقی و عەرەب بووە. لایەنگرانی بەشداری لە درێژەدا، بەڵگەی ئەوە دەهێننەوە کە ئەمەیش لە ڕێگەی دوورکەوتنەوە لە بەغدا قووڵتر دەبێتەوە و، هەر بۆیە پێویستە چالاکانە و لە ڕێگەی میدیایی و سیاسی و...، هەوڵ بۆ سڕینەوەی ئەم وێنایە لە لای تاکی عێراقی بدرێت.

پێنجەم؛ بە بڕوای لایەنگرانی بەشداریی کورد و بەتایبەتی گەورەترین هێزی هەرێمی کوردستان واتە پارتی لە بەغدا، دەستووری عێراق کۆمەڵێک مافی بە هەرێمی کوردستان داوە کە تەنیا لە ڕێگەی بەشداریی چالاکانه‌ و کاریگەر لە بەغدا، ئەو ماف و دەسەڵاتانە دەستەبەر و تەنانەت پارێزگارییان لێ دەکرێت و، بەپێچەوانەوە لە پەرلەمان و حکوومەتی عێراق، لە بۆشاییی نەبوونی پارتی دیموکراتی کوردستان لەگەڵ هێزە کوردستانییەکان، ئەو ماف و دەسەڵاتانە زیاتر پێشێل دەکرێت. تەنانەت بەڵگە دەهێننەوە کە کەمبوونەوه‌ی ڕێژەی کورد لە دامەزراوە هەستیارە سەربازی و ئاسایشییەکان، بەرهەمی دوورەپەرێزی و پەراوێزخستنی بەغدایە لەلایەن کوردەوە.

لە لایەکی تریشەوە، لایەنگرانی بەشداریکردن ئەو بەڵگەیە دەهێننەوە کە، دەستەبەرکردن و جێبەجێکردنی ئەو مافە دەستوورییانە لەلایەن حکوومەتی عێراقەوە دەکرێت؛ بۆ نموونە ماددەی ١٤٠ و نەوت و گاز، پرسی بوودجە و پێشمەرگە و دەسەڵاتەکانی هەرێمی کوردستان و هتد. بەم پێیە پەراوێزکەوتنی کورد، دۆخەکە ئاڵۆزتر دەکات و لە بەرژەوەندیی هەرێمی کوردستان نییە کە هیچ کارتێکی گوشاری تر بۆ جێبەجێکردنی ماددەکانی دەستوور لە ئارادا نەبێت. جگە لەوانەیش بەهۆی ئەوەی کە عێراق خاوەن سەروەریی دەرەکییە و کۆمەڵێک پرسی هەستیار دەکەوێتە چوارچێوەی دەسەڵاتە پاوانكراوه‌كانی بەغدا، وەکوو بەرگری و سیاسەتی دەرەوە و داڕشتنی سیستەمی دارایی و ئابووری و، کاریگەری لەسەر هەموو بوار و ڕەهەندەکانی ژیانی سیاسی و ئابووری و ئاسایشیی هەرێمی کوردستان دادەنێت، هه‌ر بۆیه‌ ناکرێت کورد لەم سیستەمەدا خۆی پەراوێز بخات؛ تەنانەت لە پرسە ئاسایشییەکان و هێرش و دەستوەردانی وڵاتاندا، ئەوە عێراقە کە هەم توانا و هەمیش مافی بەرەنگاربوونەوەی ئەو وڵاتانەی هەیە و دەتوانێت لە ناوەندە نێودەوڵەتییەکاندا و بەتایبەتی ئەنجومەنی ئاسایش سکاڵا تۆمار بکات.

شەشەم؛ سروشتی فرەنەتەوەیی، هەروەها پێکهاتەی سیاسی و کۆمەڵایەتی و تەنانەت دامەزراوەیی و دەستووریی عێراق ڕێگە بەوە نادات کە هیچ پێکهاتەیەک ببێتە ئۆپۆزیسیۆن یان وەکوو هێزی ئۆپۆزیسیۆنی پەرلەمانی یاخود دەرەوەی پەلەمان سیاسەت بکات، چونکە لەم شێواز و چەشنە لە سیستەمە فیدراڵییە و، هەروەها لەم ئەزموونەی ڕابردوو دەرکەوتووە کە، هەر هێز و لایەنێکی پێکهاتەکان لە پڕۆسەی سیاسی بچێتە دەرەوە، ئەوە هیچ گەرەنتییەکی پتەو بۆ پاراستنی ماف و دەسەڵاتەکانی لە ئارادا نییە؛ تەنانەت هێزە شیعەکانیش کە لە ڕووی سیاسی و پێکهاتەیییەوە زۆرینەی عێراق پێک دێنن، ده‌ترسێن ببن به‌ ئۆپۆزیسیۆن. هەر بۆیە ئەو بڕیارەی سەدر، لێکدانەوە و خوێندنەوەی جیاوازی بۆ دەکرێت و تەنانەت وەکوو ئامادەکارییەک بۆ ڕووخانی حکوومەتی لایەنی بەرامبەر یان هەنگاونان بۆ وەرگرتنی هەموو دەسەڵات لێک دەدرێتەوە. بۆیە لە ڕوانگەی لایەنگرانی بەشداریکردنەوە ئەزموونی سەدر ناتوانێت لەلایەن کوردەوە پەیڕەو بکرێت.

حەفتەم؛ لایەنگرانی بەشداریکردن، ئەو ئەرگیۆمەنتە دەخەنە ڕوو کە هەرچەندە ئەمریکا دژی ئێران بێت یاخود لە هێزە شیعییەکانەوە دوور بێت، بەڵام بەهۆی ئەوەی کە ئەمریکا ئەو ڕاستییە دەزانێت کە ئەو هێزانەن کە تاوەکوو ئێستا لە عێراقی پاش ٢٠٠٣ حکوومەت پێک دێنن و تەنانەت ئەمریکا لە ڕابردوویشدا پەیوەندیی ڕاستەوخۆی لەگەڵ ئەو هێزانە هەبووە و مامەڵەی لەگەڵ کردوون، تەنانەت زۆر جار ئەمریکا گوشاری لە هەرێمی کوردستان کردووە کە لە بەشێک لە ماف و داواکارییەکانی پاشگەز بێتەوە یان دان بە خۆیدا بگرێت لە پێناو تێکنەچوونی سەقامگیری و ئاسایشی عێراقی زۆرینە شیعی! بۆیە لە ڕوانگەی لایەنگرانی بەشداریکردنەوە، ئەوە پاساوێکی لاوازە کە پێمان وابێت ئەمریکا سزای هەرێمی کوردستان دەدات کە لەگەڵ هێزەکانی نزیک لە ئێران بچێتە ناو هاوپەیمانێتییەوە؛ بەڵکوو بەپێچەوانەوە ئەمریکا تەعامول لەگەڵ واقع دەکات و باشترین بەڵگەیش دانوستانەکانییەتی لەگەڵ ئێران بۆ ڕێککەوتن لەگەڵ ئەو وڵاتە و، هه‌ر بۆیه‌ لە عێراقیش بۆ دەستەبەرکردنی بەرژەوەندییە باڵاکانی، هەمان سیاسەت دەگرێتە بەر. جگە لەوانەیش نزیکترین ئەزموون و بەڵگە، دانوستان و ڕێککەوتنی ئەمریکایە لەگەڵ "تالیبان" لە ئەفغانستان و ڕادەستکردنی ئەو وڵاتەیە بە گرووپێک کە لە ڕوانگەی ئەمریکا و هاوپەیمانەکانییه‌وه‌ لە لیستی ڕێکخراوە تیرۆریستییەکاندا بووە و نزیکەی ٢٠ ساڵ لە دژی یەکتری جەنگاون.

هەشتەم؛ خاڵێکی زۆر ورد و گرنگ کە ناکرێت پشتگوێ بخرێت ئەوەیە کە، ڕاستە سەدرییەکان زۆرینەی پەرلەمانیان لە ڕووی کورسییەوە بەدەست هێنا، بەڵام ئه‌وه‌ی ڕاستی بێت، دەنگی لایەنەکانی چوارچێوەی هەماهەنگی زۆر لە سەدرییەکان زیاترە و ئەمەیش ئەو پاساوە پووچەڵ دەکاتەوە کە سەدرییەکان زۆرینەی عێراقیان لەگەڵدایە. بەم پێیەیش چوونە پاڵ چوارچێوەی هەماهەنگی، لە دژی زۆرینەی ڕای گشتییە لە عێراق؛ بەڵکوو ئەمە دەرفەتێکی دەگمەن بوو کە سەدرییەکان لە ڕێگەی کەڵکوەرگرتن لە یاسای نوێی هەڵبژاردنەوە قۆستیانەوە و لایەنەکانی دیکە هەڵەی گەورەیان کرد. بۆ نموونە، کوتلەی سەدر بە ٧٣ کورسی (885 هەزار و 310) لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەراندا دەنگیان بەدەست هێنا، لە کاتێکدا تەنیا دەوڵەتی یاسای نووری مالیکی بە ٣٣ کورسییەوە (502 هەزار و 188) دەنگ و، فەتحی هادی عامری بە ١٧ کورسییەوە (462 هەزار و 800) و هاوپەیمانیی هێزەکانی دەوڵەت کە لەلایەن عەمار حەکیم سەرۆکایەتی دەکرێت  کە (4) کورسییان بەدەست هێنا، بەڵام (359 هەزار و 876) دەنگیان بەدەست هێناوە؛ ئەمە جگە لە هێزەکانی تری چوارچێوەی هەماهەنگی و، هەروەها گۆڕانکاری لە دەنگ و کورسییەکانیان لە دوای کشانەوەی سەدرییەکان و پڕکردنەوەی کورسییەکانیان لەلایەن هێزە شیعەکانەوە.

کۆبەند

ڕاستییەکەی جگە لە نەبوونی کەلتوور و ژێرخانێکی دیموکراسی و پابەندنەبوونی شیعەکان بە بنەماکانی فیدراڵی و تەنانەت پاشگەزبوونەوەیان لە دەستوور، گەورەترین کێشەی کورد لە عێراقی پاش ٢٠٠٣ ئەوە بووە کە، هێزە کوردەکان وەکوو هێزی سیاسی لە پڕۆسەی سیاسی بەشدار بوونە نەک وەکوو کیان یاخود پێکهاتەیەکی نەتەوەیی. تەنانەت کێشە و گرفتەکانی ناوخۆییی هەرێمی کوردستانیش گوازراوەتەوە بۆ عێراق و لە بەغدا ڕەنگی داوەتەوە. لە لایەکی تریشەوە، هەردوو ڕوانگە یان بەرەی لایەنگر و بەرهەڵستکاری بەشداریکردنی پارتی دیموکراتی کوردستان لە کابینەی نوێی عێراق کە پێشبینی دەکرێت لەلایەن چوارچێوەی هەماهەنگییەوە پێک بهێنرێت، ئەرگیۆمێنت و پاساوی بەهێزیان هەیە کە پشتئەستوورە بە ئەزموونی ڕابردوو و بارودۆخی عێراق و هەرێمی کوردستان و تەنانەت پێکهاتەی دەستووری و سیاسی و کۆمەڵایەتیی عێراق.

جگە لەمانەیش، هەڵەی کورد لە خوێندنەوەی واقعی عێراق و ڕۆڵی ئەکتەرە دەرەکییەکان، بەتایبەتی ئەمریکا، ئەوە بووە حسابی ئەوەی نەکردووە کە بەهێزبوونی حکوومەتی ناوەندی و هاتنەسەرکاری حکوومەتێکی نزیک لە ئەمریکا وا دەکات، کورد ڕۆڵی باڵانسەری خۆی لەدەست بدات. لێرەیشدا بەپێچەوانەی لێکدانەوە باوەکان، هاتنەسەرکاری دەسەڵاتێکی دوور لە ئەمریکا، لە قازانجی هەرێمی کوردستان دەشکێتەوە. لە کۆتاییدا پاش خستنەڕووی بەڵگە و ئەرگیۆمێنت و پاساوەکانی هەردوو لایەن، هەروەها ئەو ڕاستییەی کە کورد جگە لە لەئارادابوونی سیناریۆ و پلانی لە ڕەوایەتیخستنی حکوومەتی بەغدا بە پاڵپشتیی هێزێکی کاریگەری دەرەکی، کورد ناتوانێت\ناکرێت ببێتە ئۆپۆزیسیۆن، بەڵام ئێستا پرسیارە سه‌ره‌كییه‌کە ئەوەیە کە، پارتی دیموکراتی کوردستان پاش هەڵبژاردنەکانی ١٠-١٠-٢٠٢١ چیی لە نزیکبوونەوە و هاوپەیمانێتی لەگەڵ موقتەدا سەدر دەست کەوت و چیی لەدەست دا؟

[1] - بە گوێرەى ماددەى 112ـى دەستوورى عێراق، حکوومەتى فیدراڵى لەگەڵ حکوومەتى هەرێمی کوردستان و پارێزگاکانى بەرهەمهێنەرى نەوت، ئیدارەى پرۆسەى نەوت و گاز دەکات لە کێڵگەکانى "ئێستا" و بەو پێیەیش ئەو کێڵگە نەوتییانەى کە لە پاش ساڵى 2005 لە هەرێمى کوردستان دۆزراونەتەوە، دەچنە چوارچێوەى دەسەڵاتى تایبەتى هەرێمى کوردستانەوە. بڕوانە:

المادة (١١٢): اولا: تقوم الحكومة الاتحادية بادارة النفط والغاز المستخرج من الحقول الحالية مع حكومات الاقاليم والمحافظات المنتجة على ان توزع وارداتها بشكل منصف يتناسب مع التوزيع السكاني في جميع انحاء البلاد، مع تحديد حصة لمدة محددة للاقاليم المتضررة والتي حرمت منها بصورة مجحفة من قبل النظام السابق والتي تضررت بعد ذلك بما يؤمن التنمية المتوازنة للمناطق المختلفة من البلاد وينظم ذلك بقانون . ثانيا: تقوم الحكومة الاتحادية وحكومات الاقاليم والمحافظات المنتجة معا برسم السياسات الاستراتيجية اللازمة لتطوير ثروة النفط والغاز بما يحقق اعلى منفعة للشعب العراقي معتمدة احدث تقنيات مبادئ السوق وتشجيع الاستثمار .