پێشەکى :

مێژووى نوێی ململانێی سعوودى – ئێرانى، لەو کاتەوە دەست پێ دەکات کە سیستەمى فەرمانڕەوایی لە ئێران له‌ (1979) دەگۆڕدرێت. ئەو ململانێ ئایینزایی (مه‌زهه‌بی) و سیاسییە، وێستگەى توندى سیاسیى بەخۆوە دیوە، تا گەییشتۆتە پچڕاندنى پەیوەندیى دیپلۆماسیى نێوان هەردوو دەوڵەت. یەکەمین پچڕانى پەیوەندیى دیپلۆماسی، لە ساڵى 1988 ڕووی دا، ئه‌ویش دوای ئه‌وه‌ی زیاتر لە 400 حاجى لە "منى"، کە زۆرینەیان ئێرانى بوون و لە ئەنجامى ڕووبه‌ڕووبوونه‌ لەگەڵ پۆلیسى سعوودیدا كوژران. پاش دەستپێکردنەوەى پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانى نێوان هەردوو دەوڵەت لە ساڵى 1991، دوای زیاتر لە سێ دەیەى دیکە، بۆ جارێکى تر پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانى نێوانیان پچڕایه‌وه‌. ئه‌م پچڕانه‌، دوای ئه‌وه‌ ده‌ستی پێ كرد كه‌ سعوودیا کەسایەتیى دیارى مه‌زهه‌بیی شیعە "نمر النمر"ى بە تۆمەتى هاریکاریى تیرۆریستان لە سەرەتاکانى ساڵى 2016دا لەسێدارە دا. ئەم ڕووداوە، سووتاندنى باڵوێزخانەى سعوودیا لە تاران و کونسوڵگەریی سعوودیاى لە مەشهەد بەدواى خۆیدا هێنا. لەوێیشەوە،‌ ئەنجامى ئه‌م ڕووداوه‌ بریتی بوو له‌ پچڕاندنى پەیوەندیى دیپلۆماسى و کشانەوەى تیمى دیپلۆماسیى سعوودیا. لەو کاتەوە، باڵوێزخانەى سویسرا سەرپەرشتیى بەرژەوەندییەکانى سعوودیا لە تاران دەکات.

ململانێی سیاسی بە ئایینزا  :

ئەگەر بەوردى بڕوانینە ئەو ململانێیانە و ئەو دوو وێستگە گرنگەى كه‌ پچڕانى پەیوەندیی دیپلۆماسیی تێدا ڕووی داوە، دەبینین ململانێکان لە بەرگێکى ئایینزایی (مه‌زهه‌بی)دا وێنا دەبێت کە لە بنەڕەتدا ململانێى تەواو سیاسین و، زیاتر لەوەى کێشەى ئاینزایی و پراکتیزەکردنى ئایین و ئایینزا بێت، گەڕانە بەدواى فراوانخوازیی هەژموونگەراییی زیاتر و کۆمەڵێک بابەتى ستراتیژی، ژیۆپۆلیتیکى، ئیکۆنۆمى، ڕایەڵەی بازرگانى و بابەتى ئینێرژی.

بەسیاسیکردنى حەج:

بەڕێکردنى مەراسیمى حەجى ئەمساڵ، گرفتى نێوان سعوودیا و ئێران بوو. عەلى جەننەتى، وەزیرى ڕۆشنبیریی ئێران (وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامى ایران) و سەعید ئەوحەدى، سەرۆکى ڕێکخراوى حەج و زیارەتى ئێرانى، بە ئاماژەدان بەوەى کە سعوودیا ژمارەیەک کۆتوبەندی خستۆتە بەردەم حاجیانى ئێرانى، شکستى گفتوگۆى دانیشتنەکانى سعوودیا و ئێرانیان ڕاگەیاند. لە بەرامبەریشدا سعوودیا، ئێران‌ تۆمەتبار دەکات و ده‌ڵێ ئاسانکاریى تەواویان بۆ حاجیانى ئێران کردووە. عادل جوبەیر، وەزیرى دەرەوەى سعوودیا لە بەیاننامەیەکى وەزارەتەکەیدا دەڵێت: "ئێرانییەکان کۆمەڵێک پێشمەرجیان داناوە کە داواکار بوون ڕێگە بە حاجیانى ئێران بدرێت ناڕەزایی دەرببڕن و گردبوونەوەیان هەبێت؛ بۆیه‌ ئێران دواجار کۆنووسى لێکتێگەییشتنەکەى واژوو نەکرد. بەمەیش، مەراسیمى حەج بەسیاسی کرا.

پەڕینەوە بۆ جوگرافیای دیکە :

لە پاش جەنگى عێراق لە 2003 ، عێراق لە تێڕوانینى ئێراندا وەک باخچەى پشتەوەى ماڵى خۆى وایە. لەو ڕوانگەیەوە، دەستبەرداربوون لە هەژموونى ئێرانی لە عێراقدا، لە کارە مەحاڵەکانى سیاسەتى دەرەوەى ئێرانە. بە هۆى پەرتەوازەییى عەرەبى سوننەى عێراق و لاوازیى ستراتیژێکى ڕوون و شه‌فافی سعوودیا لە بەرامبەر عێراق و، درەنگ داخڵبوونى دیپلۆماسیەتى سعوودیا بۆ عێراق و دەیان هۆکارى جەوهەریى دیکە، ئێران هەژمووندارێکى سیاسی، ئابوورى، که‌لتوورى و ئایینزاییی بەهێزە لە عێراقدا. پاش درککردن بە هەژموونى ئێرانى لە لایەن سعوودیاوه‌ و، هەوڵدان بۆ بەدیهێنانى کۆدى گەمەى سیاسی لە عێراق، سعوودییه‌کان دەیانەوێت ئەو هەڵەیەى کە لە ڕۆژاواى ئەفریقا کردیان و لە ڕووى دیپلۆماسی و ئابوورییەوە پاشەکشەیه‌كی ڕێژەیییان کرد و، ئێران بۆشایییەکانى نائامادەییی سعوودییان لەو زۆنە بۆ خۆیان وەبەر هێنا، هەمان هەڵە لە عێراقدا دووبارە نەکەنەوە. لەم ڕوانگەیەوە، سیاسەتى دەرەوەى سعوودیا لەم چەند ساڵەى ڕابردوودا لە گرنگیدان بە دۆسیەى عێراقى، هەڵکشانى بەخۆوە دیوە و، سه‌باره‌ت به‌ ڕەهەندەکانى گرنگیى ژیۆپۆلیتیکیى عێراق و مەترسییەکانى بۆ سەر سعوودیا، تێگەییشتنى وردترى هەیە.

لە بەرامبەر چڕبوونەوەى جووڵەى سیاسیی سعوودیا لە عێراقدا، ئێران ئەرکێکى قورسى لەسەر شانە بە دوو ئاراستە: ئاراستەى یەکەم، سیاسەتى چڕبوونەوەى گرنگیدانه‌ بە عێراق و، ئاراستەى دووەم، ڕێگریکردنە لە بوونى هەژموونى سعوودیا لە عێراق. بۆ ئەم مەبەستەیش، ئێران ساڵانێکە کارى زۆرى ئەنجام داوە بۆ ئەوەى ناسنامەى ئایینزاییی شیعە بەسەر عێراقدا زاڵ بکات و گرنگیدانی ئایینزایی بە ناوچە شیعەنشینەکان لە لایەن ئێرانەوە، دۆخی هەوڵدان بۆ بەشیعەناساندنى عێراقى لێ کەوتۆتەوە. ئێران ئەم کارانەى بەچڕى ئەنجام داوە :

١- گەورەنواندن و نمایشکردنى شیعە لە عێراق. ئێرانییەکان ڕۆڵیان هه‌یه‌ لەو ئامارانەى ساڵانە لە سەردانیکەرانى مەزارگە شیعەکان بڵاو دەکرێنەوە.  بۆ نموونە سەردانیکەرانى ئیمام حوسێن، لە یەک هەفتەدا، بە 15 ملیۆن شیعە دەناسێنن؛ ئەمە لە کاتێکدا، دەزانین کە کەربەلا بچووکترین پارێزگاى عێراقە و ئەو ژمارەیە بە بەراورد بە ڕووبەرى جوگرافیاى کەربەلا و تواناى ژیان و بەجێهێنانى مەراسیمە ئاینییەکان، ژمارەیەکى نالۆژیکییە .

٢- کۆنترۆڵکردنى تەواوى بازرگانى و ئابووریى ناوچە مەزارییە مه‌زهه‌بییه‌کانى شیعە لە نەجەف و کەربەلا و سامەڕا و بەغداد. زۆرینەى ڕەهاى کاروبارى بازرگانیى ئەو ناوچانە، بەتایبەت نەجەف و کەربەلا، لە دەستى کۆمپانیا ئێرانییەکانە. هۆتێل و مۆڵى بازرگانى و پرۆژەکانى وەبەرهێنان و میکانیزمەکانى گواستنەوە و گەیاندن لە دەستى بازرگان و وەبەرهێنەره‌ ئێرانییەکاندان. بزنسمانى عێراقى، ڕۆڵێکى زۆر سنووردار و بچووکى هەیە. جیا لەوەى کە لە ڕووى تەناهی و سەربازییەوە، لەژێر ناوى ئەو مەزارگانەدا دەیان گرووپى چەکدارى دروست بوون، کە ڕاستەوخۆ ئێران سەرپەرشتییان دەکات.

٣- بەرهەمهێنانى توندوتیژیى شوێنکەوتووانى عەرەبى شیعە لە عێراق، دژ بە عەرەبى سوننە. لەو بوارەیشدا، ئێران سەرکەوتوو بووە لەوەى کە بتوانێت سعوودیا لاى شیعەکانى عێراق، وەک دەوڵەتێکى هاریکار بۆ تیرۆر و توندوتیژى بناسێنێت.

٤- لە زانستى کۆمەڵناسیدا، تیۆریى لەکەدارکردن، گرنگیى زانستیى خۆى هەیە. ئێرانییەکان، پشت بەو تیۆرییە دەبەستن. ئه‌وان، لاى شیعەکانى عێراق، دژ بە  سعوودیا وەک دەوڵەت و دژ بە بنەماڵەى حوکمڕانى  سعوودیا ( ال سعود) و، دژ بە  دیپلۆماتکارە  سعوودییه‌کان، کە لە باڵوێزخانەى سعوودیا لە عێراق کار دەکەن، ده‌وه‌ستنه‌وه‌. باشترین گەواهیدەریش بۆ ئەمە، ئەو وێنە و پۆستەرە گەورانەیە کە بە هاوکاریى ئێران لە شەقامەکانى ناوچە شیعەنشینەکانى عێراقدا هەن، کە پڕاوپڕن لە وتەى ئاستنزم دژ بە  سعوودیا، کە بەتایبەت لەم دوایییەدا بە شێوەیەکى فراوان بڵاوەى پێ کراوە و، تۆمارى ڤیدیۆیی هەیە سه‌باره‌ت به‌ شوبهاندنى سعوودیا له‌ لایه‌ن خامنەیییه‌وه‌ به‌ "شجرە ملعونە"   لە وتارەکەى هەفتەى ڕابردوویدا و، وەڵامەکانى موفتیى سعوودیا "شیخ عبدالعزیز ال الشیخ"، بە وتەى ئاستنزم، بەوەى کە "لیسوا مسلمین، فهم ابناء المجوس".

لە "قوم"ەوە بۆ کەربەلا؛ بەمەککەکردنى کەربەلا:

لە دیدگا و هزرى شیعە مه‌زهه‌به‌ ئێرانییەکاندا، "قوم" گرنگیى ئایینى و ڕۆحیى خۆى هەیە، مەرجەعییه‌تێکى گرنگى ئایینى و، تا ڕاددەیەکى زۆریش سیاسیی هەیە. ئێران، لە گرنگیى "کەربەلا و نەجەف"یش باش تێ دەگات، وێڕاى بوونى هەندێک ناکۆکیى فکرى – سیاسیی نێوان قوم و نەجەف. لەو ڕوانگەیەوە، بە چەندین ئامانجى ژیۆپۆلیتیکى و سیاسیى گرنگ، لە هەوڵى بەناوەندکردنێکدایە بۆ نەجەف و کەربەلا. ئێستا، ئێران دەیەوێت جوگرافیایەکى دیکە، پانتایییەکى جوگرافیی دیکە، وەک قیبلەى مسولمانانى شیعە بناسێنێت، ئەویش کەربەلایە. کەربەلا، لە لاى مسوڵمانى شیعە مه‌زهه‌ب، گرنگیى ڕۆحى و ئایینیى خۆى هەیە. جێگاى "مەزارى ڕێبەرانى گەورەى شیعەیە". هەوڵێکە بۆ دەستبەرداربوون لە مەککە و دۆزینەوەى مەککەیەکى دیکە بۆ شیعە مه‌زهه‌به‌کان. نەگەییشتن بە ڕێککەوتنى  سعوودیا و ئێران له‌باره‌ی چوونى حاجییانى ئێران بۆ مەککە، دەرفەتێکى زێرینى لە بەردەم ئێراندا کردەوە، کە بتوانێت داوا بکات کە بۆ عەرەفە، دەکرێت شیعەکانى ئێران ڕوو لە مەزارگاى ئیمام حوسێن بکەن. لە پاش ئەمە،  نزیکەى 60 هەزار سەردانیکار (هەندێک سەرچاوەى نافەرمى، باس لە یەک ملیۆن سەردانیکار دەکەن)، سەردانى کەربەلایان کرد کە 75% لە ئێرانەوە چوونە کەربەلا. بەمەیش، ئێران چەند خاڵێکى گرنگى بەدی هێنا، لەوانەیش:

١- دروستکردنى مەککەیەکى دیکە بۆ شیعەکانى جیهان لە کەربەلا؛ واتە بەمەککەکردنى کەربەلا، وێڕای ئەوەى کە ڕاستەوخۆ ناتوانێت ئەمە بدرکێنێت.

٢- ئەم هەنگاوەى ئێران، ئەگەر سەرکەوتنى تەواو بەدەست بهێنێت، دەبێتە هاندەر بۆ تەواوى شیعە مه‌زهه‌به‌کانى دیکەى وڵاتان، کە لە ساڵانى داهاتوودا هەمان هەنگاو بنێن؛ بەتایبەت ئەگەر هات و لە ئاییندەدا لێکتێنەگەییشتن لەو بارەیەوە لە نێوان هەردوو دەوڵەت بەردەوام بێت.

٣- کەربەلا، ناوچەیەکى جوگرافیی عەرەبییە. ئێران ململانێی سیاسی، لە بەرگى مەزهەبیدا لە ناوچەیەکى غەیرە فارسیدا پراکتیزە دەکات. بەمەیش دەتوانێت جوگرافیای ململانێی ئایینزایی بگوازێتەوە، عێراقیش بکاتە بەشێک لەو تەوژمە.

٤- بەمەککەکردنى کەربەلا، دەروازەیەک بۆ زیاتر جێگیربوونى ئێران لە عێراق دەکاتەوە .

کۆتایی: ئاماژە سیاسییەکان لە ململانێی نێوان سعوودیا و ئێراندا، بە مەرامى سیاسی لە مەراسیمى حەجى ئەمساڵدا، خۆى لە بەرگێکى ئایینزاییدا وێنا کرد. بەڵام ئەمە هیچ لەو ڕاستییە ناشارێتەوە کە ململانێکە، بە پلەى باڵا، ململانێی سیاسی و هەژمونگەراییی نێوان دوو هێزى هەرێمایەتییە. دابەشبوونێکى دیکەى قووڵە، کە لەژێر ناوى ئایینزادا لە ناوچەکە بەڕێوە دەچێت. ئەم بەریەککەوتنە "ئاینزایییە" ناوەڕۆک سیاسییە، بەریەککەوتنى مەترسیدارتر بە دواى خۆیدا دەهێنێت، پاش ئەوەى پرۆسەى بەمەککەکردنى کەربەلا، بەتەواوى ڕێرەوى خۆى وەردەگرێت؛ چونکە ئەوەى دەگوزەرێت، پەیبردنە بە ژیۆپۆلیتیکى نوێ، بۆ ئاراستەکردنى ململانێکان.