یەكەم: دەستپێك  

ئەم بارودۆخەی ئێستای كوردستان، لەناو هەناوی مەترسی و هەڕەشەكانی ململانێی ناوخۆیی و هەرێمی و نێودەوڵەتیدا دەتلێتەوە. كوردستانییەكان بە ئۆمیدی ئەوەن لە دوای گرتنەوەی مووسڵ، كۆتایی بە نەهامەتییەكانیشیان بهێنرێت؛ ئه‌ویش بە دامەزراندنی دەوڵەتێكی سەربەخۆ، یان نیمچە سەربەخۆ، كه‌ تیایدا بتوانن باری ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسیی خۆیان ڕێك بخەن، دەستێوەردانی بێگانە لەسەر وڵاتەكەیان كەم بكەنەوە، یان كۆتاییی پێ بهێنن. بەڵام بە هۆی ڕادەی ئاڵۆزیی ئاواتە دژبەیەكەكانی هێزەكانی ناوچەكە، كە كاریگەریی ڕاستەوخۆی كردووه‌ته‌ سەر بۆچوون و سیاسەتی لایەنە سیاسییەكانی كوردستان، ئەم قۆناغە زۆر مەترسیدارە. ئه‌مه‌، ڕۆژ دوای ڕۆژ بەڕوونی دەردەكەوێت.

لەم قۆناغەدا، ڕه‌نگه‌ یەكێك لە گەورەترین و سەرەكیترین مەترسییه‌كان لەسەر هەرێمی كوردستان، حكوومەت و لایەنە سیاسییە چەكدارەكانی عێراق بن، كە نەك تەنیا هەڕەشە دەكەن بەڵكوو هه‌وڵی ئه‌وه‌یان داوه‌ چەند لایەنێكی سیاسیی كوردستانی، بۆ مەرام و ویستی خۆیان بەكار بهێنن. ئەم نووسینە، لە بونیادی سەرەكیی ئاڵۆزییەكانی عێراقی لەسەر كورد و، ئەگەری زیادبوون و كاریگەرییان لەسەر پاشەڕۆژی كوردستان، دەكۆڵێتەوە. لە دووتوێیشیدا،  چەندین ئاماژە بۆ هەنگاونان بەرەو خۆپاراستن لە ئاگری عێراق، هەڵدەگرێت.

دووەم: ئاماژەكانی بوونی كورد لەگەڵ عێراق

بوونی كورد لە عێراقدا، ئاماژەیە بە بوونێكی ئاڵۆز و تراژێدی، مێژوویەكی پڕە لە ئاڵۆزیی تێگەییشتن لە ڕاستی و دروستیی ئەم بوونە. سەدەیەكە ئەو پێوەندییە لە چەندین ڕووەوە دەنەخشێنرێت، لەبەر ئەوەی كاریگەریی كارتێكەرەكانی ئێجگار ئاڵۆز بوون؛ سەدان هەزار شەهید و دوورخراوە و تەعریبكراو، شەهیدانی كورد بەدەست حكوومەتی عێراقییه‌وه‌، تاوەكو ئێستا خوێنیان لێ دەچۆڕێت. حكوومەتی عێراق، هۆكاری ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی زۆربه‌ی نەهامەتییەكانی كوردستانە، لەو ماوەیەی كە كورد بوونەتە بەشێك لە عێراق تاوەكو ئێستا و، تاوەكو كورد بەشێك لە عێراقیش دەمێنێت. حكوومەتی عێراق، لەشكركێشی و كوشتنی بەكۆمه‌ڵ و چەندان شاڵاوی ئەنفال و كیمیاباران و ناپاڵم و سیفۆر و، چەندان جۆری چەكی كوشندەی بەرامبەر كورد بەكار هێناوە، چەندان شاری كوردستانی ڕووخاندووە و هەزاران گوندی كاوڵ كردووە، ئابڵۆقه‌ی ئابووری و پەراوێزكردنی كەلتووری و ئیهانەی نەتەوەییی وەك سیاسەتێكی ڕۆژانەی خۆی بەكار هێناوە. هەر حكوومەتێك هاتووە، دەستكەوتەكانی حكوومەتەكەی پێشووی خۆی پاراستووە و بە شێوەیەكی دیكە بەردەوامیی بە سیاسەتی ئیحتوا و بچوككردنه‌وه‌ی كورد داوە. عێراق، بەپێی بنەمای سیاسەتی توانەوە و ئیحتیواكردن، جگە لە پارە و داهات و خاك و كەلتوور و مێژوو، ئاوات و خەونی كورد و بەشێك لە داهاتوویشمانی بردووە.

سێیەم: هەڕەشەكانی عێراق لەسەر هەرێمی كوردستان:

 عێراقییەكان دەیانەوێ كورد خزمەتكاری دەوڵەتی عێراقی بن و خۆیان بۆ ئەو وڵاتە بەخت بكەن، بەبێ ئەوەی مافیان بدەنێ و ددان بەو هەموو نەهامەتییەی كە دەرهەق كورد كردوویانە، بنێن. تەنیا بەوەیش نەوەستاون، بەڵكوو كاری جددی دەكەن بۆ لێدانی كورد بە هەموو جۆرە چەكێك و، هەموو جۆرە سیاسەتێك بەكار دەهێنن بۆ ئەوەی كورد هەمیشە لاواز بێت و هەرگیز نەتوانێت بەرەو خۆڕزگاركردن هەنگاو بنێت. لای ئەوان، كورد دەبێ هەمیشە ملشۆڕی قبووڵ بكات و زەلیلی دەستی ئەوان بێت، پارە و داهات، دەبێ لەوانه‌وه‌ بێت، كورد لەبەغداوە دەرفەتی ژیانی بۆ ڕەوانە بكرێت. هەر جارێك سەركردەیەكی كورد هەوڵی دابێت كورد لە چەنگی سەرشۆڕیی بەرامبەر عێراق ڕزگار بكات، ئەوە بە هەموو ئاراستەیەك دژی دەوەستن. گرنترین هەڕەشەكانی عێراق لەسەر كورد، ده‌توانرێت بەم شێوەیە پۆلێن بكرێت:

• داگیركردنی كوردستان.
• پەرتكردنی كوردستان و به‌گژیه‌كدابردنی لایەنەكانی كوردستان. ئەم سیاسەتەیش كۆنە؛ لە سەردەمی حكوومەتەكانی پێشووی عێراقیش بەكار هێنراوە كه‌ لایەنێكی كوردی بەرامبەر بە لانێكی دیكە بەكار دەهێنن، بەڵێن بە لایەنێك دەدەن بۆ ئەوەی ئەو لایەنە برووخێنێت و شوێنی بگرێتەوە.
• تێكدانی باری كوردستان لە هەموو ڕوویەكەوە، بۆ ئەوەی هاووڵاتیی كوردستانی هەر چاوی لە بەغدا بێت.
• ڕێككەوتن لەگەڵ هێزە هەرێمییەكانی ناوچەكە، بۆ ئەوەی دژی داواكاریی كورد بوەستنەوە.
• كاركردن لە بەردەم ڕای گشتیی نێودەوڵەتی، بۆ شێواندنی وێنای كورد و دەرخستنیان وەك میللەتێكی پوولەكی و چاوچنۆك و بێئاگا، كە دەبێ هەمیشە لە لایەن حكوومەتی عێراقییه‌وه‌ بەڕێوە ببردرێن، نەوەك خۆیان خاوەنی خۆیان بن.
• پشتێوانیكردنی ئەو هێزانەی دژی كورد دەجەنگن.  داواكاریی ڕوون و ئاشكرای عێراق لە كورد، ئەوە بووە كە دەبێ خزمەت بكەن و عێراق بە گیانتان بپارێزن، بەبێ ئەوەی داوای هیچ بكەن. دەبێ بە ملشۆڕی، پلەی دووەم قبووڵ بكەن.
• جیاكردنەوەی هەموو پێكهاتەكانی كوردستان لە یەكتری. ئیزیدی جیا دەكەنەوە، شەبەك دەكەنە دوژمنی كورد، مەسیحی و كورد دەكەنە نەیاری یەكتری و...هتد.
• دروستكردنی ململانێی ناوچەگەری لە كوردستان.
• هەوڵ ده‌ده‌ن كوردی شیعە لە پێكهاتەكانی دیكەی كوردستان جیا بكه‌نه‌وه‌.
• ڕێگه‌ لە كورد دەگرن داكۆكی لە خۆیان و كەسانی دیكە بكەن.
• هاندان و پشتیوانیی حەشدی شەعبی، بۆ لێدان و داگیركردنی كوردستان.
• پشتیوانیكردنی عەشیرەتە عەرەبییەكان دژی كورد.
• كاركردنی ورد بۆ تێكدانی سیاسەتی ئابووریی حكوومەتی هەرێم و، ڕێگه‌نه‌دان به‌وه‌ی ئابووریی كوردستان بكەوێتە سەر ڕێگه‌ی تەندروست.

چوارەم: گرفتی کورد لەگەڵ ئاراستەی نەتەوەیی عەرەبی شیعی:

ئەم ئاراستەیە، چەندین فێرژنی جیاجیای هەیە. ئێستا، بە ڕابەرایەتیی حزبی دەعوە، كار لەسەر دروستكردنی دەوڵەتێكی عەرەبی ئیسلامیی شیعیی مەركەزی (ناوه‌ندی)ی خاوەن ئاواتێكی هەرێمیی گەورەتر دەكات و، نۆماتیڤی فەلسەفیی ئەم ڕەوتە، عێراق دەخاتە ناو جەمسەری دژ بەوانەی كە دژی پرۆژی ئاراستەی نەتەوەیی عەرەبیی شیعەن. بەگشتی، ئەم ئاراستەیە هەست بە تێڕوانینی ئەرێنی بەرامبەر كورد ناكات و، بگرە بۆ لەناوبردنی كوردستانیش لە ڕێگه‌ی پەرتكردن كار دەكات و تەنانەت ئەگەری هێرشی سەربازییش بەكار دەهێنێت، ئەگەر توانای هەبێت. مالیكی یەكێكە لە بەرجەستەكارانی ئەم ڕەوتە. پرسی كورد، خاڵی هاوبەشی بەعسییەكان و دەعوەیییەكانە، بۆیە مالیكی هاوپەیمانیی لەگەڵیان بەست بۆ لێدانی كوردستان. عەبادی هەمان ئاراستە جێبەجێ دەكات، بەڵام بە ڕابەرایەتیی خۆی. بۆیە، هەوڵ دەدات دیسان هەموو دەسەڵاتەكانی عێراق لە دەستی حزبی دەعوە كۆ بكاتەوە. هەرچەندە لە پاكێچی چاكسازییەكانیدا حكوومەتیكی بنكەفراوانی ڕاگەیاند، بەڵام هەنگاو به‌ هەنگاو، سوننە و كورد لە وزارەتە سیادییەكان دوور خرانەوە و دەسەڵاتەكەیشیان گەڕایەوە بۆ لای عەبادی، ئەویش لەژێر دروشمی چاكسازی. ڕاستە ئەم هەنگاوەیش ئیشكالیەتی بۆ ناوماڵی شیعی دروست كردووە، بەتایبەت سەدرییەكان و مەجلیسییەكان، بەڵام توانیویانە بە پشتیوانیی ئێرانییەكان، هەنگاوی باشی بۆ بنێن. حزبی دەعوە، نازی بەوە دەكرد كە حزبێكی مەدەنییە و چەكداری نییە، بەڵام زۆربەی هەرە زۆری میلیشیاكانی، بە پارەی دەوڵەتی عێراقی، لەژێر چەتری خۆی كۆ كردەوە و، ئێستا ئاراستەیان دەكات.

ئەم ئاراستەیە، سیاسەتی داڕێژراوی هەیە بۆ دەستێوەردان لەناو كوردستان و دروستكردنی پەرتەوازەیی و ململانێ لە نێوان كوردستانییەكاندا؛ تاوەكو ڕادەیەكیش شوێندەستی دیارە. عەبادی، سیاسەتەكانی مالكی جێبەجێ دەكات و سازش لەسەر پرسی كورد ناكات و ئەگەر ئەم هەنگاوەی كە ناویان ناوە چاكسازی، بۆیان لوا، ئەوە عەبادی دەموچاوی ڕاستەقینەی خۆی پێشانی كوردستان دەدات. عەبادی لەناو حكوومەتەكەی، كوردی پەراوێز خست و كوردەكانیش یەكدەنگ نەبوون بۆ بەرگری، چونكە جێگری سەرۆكوەزیرانی عێراق لە حزبێك بوو، حزبەكانی دیكە حەزیان دەكرد ئەم حزبە لە بەغدا بوونی نەمێنێت و حزبی دەعوەیش زۆر بەوردی بۆ پەراوێزخستنی پارتی لە بەغدا كار دەكات. دوای ئەوە، "بابكر زێباری"یان دوور خسته‌وه‌ و، دواتریش چەندین ئەفسەری كوردیان كە پاڵێوراوی پارتی بوون، بۆ لای خۆیان ڕاكێشا. لە هەنگاوی كۆتاییشدا له‌ په‌رله‌مان لێپێچینه‌وه‌یان له‌گه‌ڵ "هوشیار زێباری" كرد. هەموو هەنگاوه‌كان‌، كە ماوەی دوو ساڵە جێبه‌جێ ده‌كرێن، تاوەكو ئێستا بەشێنەیی پەل دەهاوێژن. بەناوی چاكسازی و دیموكراسییه‌وه‌ "د. ڕۆژ نوری شاوەیس" دوور خرایەوە و، دوای دوو ساڵ هەمان هەنگاو بە ناوی چاكسازی و دیموكراسی، دژی هوشیار زێباری ئەنجام درا. ئەمەیش، چەندین پرسیار دەخاتە بەردەم چاودێران لەسەر ئاكاری سیاسی و بەرەنجامی ئەم سیاسەتانە. لە لایەكی دیكەوه‌، بەبەردەوامی خەریكی پڕچەككردنی شەبەك و توركمان و ئیزیدییەكانن و، چەندین تاوانباری گەورەیان لای خۆیان داڵدە داوە، تەنیا بۆ ئەوەی دژایەتیی كوردستان بكەن. ئیتر دەبێ كورد دڵی بە چی خۆش بێت؟ بەغدا، دوای سەدەیەك لە تاقیكردنەوەی سیاسەتەكانی، دەبێ لە عەمبارەكانیدا چیی هەبێ كه‌ بۆ كورد باش بێت؟

پێنجەم: جەنگ دژی كورد، لەژێر پەردەی دیموكراسی و پیشەیی

هەرچەندە هیچ حزبێكی سیاسیی عێراقی، باوەڕی بە دیموكراسی نییە، بەڵكوو ئەوان بەئاشكرا داوا دەكەن دەوڵەتێكی ئیسلامی لەسەر بنەمای تیۆریی ویلایەتی فەقیھ دابمەزرێنن. بەڵام گرفتەکە لەوەدایە، ئەوەی دیموکرات نییە دەتوانێت بۆ بەرژەوەندیی خۆی دەست بەسەر دیموكراسیدا بگرێت، مۆسۆلینی و هیتله‌ر و چەندین ڕژێمی تۆتالیتاری دڕندەیش ئەم ڕەفتارەیان بەكاریان هێناوە، تاوەكو دەسەڵات كۆنترۆڵ بكەن و هێزە سیاسییە نەیارەكانیان بەناوی جەماوەر تووشی گرفت بكەن. بۆیە لە حكوومەت و پەرلەمان و دەسەڵاتی دادوەری، دژایەتیی كورد دەكەن. بەتایبەت لە ڕێگه‌ی دەسەڵاتی جێبەجێكاره‌وه‌، كە بۆ جێبەجێنەكردنی ماددەی 140 و چەندان پرسی دیكە، تاوه‌كوو پرسی دەركردنی وەزیرە كوردەكان بەكاریان هێنا. لە حكوومەتیشەوە دەستیان بە پەراوێزخستنی كوردستان و بڕینی بەشەبودجە كرد، كە پێشتر بە سلفە دەیاننارد بۆ كوردستان تاوەكو كوردستان نەبێتە خاوەن یەدەكی پارە و، كۆسپیان دروست دەكرد بەرامبەر هەموو پرۆژە ستراتیژییەكان، بەتایبەت ئەوەی نەوت و هەناردەی نەوت بۆ دەرەوە، بەسەربەخۆیی.

حكوومەت و لایەنە سیاسییەكانی عێراق، بەبەردەوامی كاری جددی دەكەن بۆ كۆكردنەوەی لایەنگر لەناو شەقامی عەرەبی له‌ دژی كورد و، ڕاكێشانی كورد بۆ ناو ئاڵۆزییەكانی عێراق و به‌پاشكۆكردنی. ئەم سیاسەتەیش پیشتر حكوومەت و لایەنەكانی دیكەی عێراق بەكاریان هێناوە. نه‌ته‌وه‌ی كوردیش بە هۆی ئەم سیاسەتانەوه‌، نەهامەتی و پەرتبوون و ئاڵۆزییەكی زیاتری تووش بووە. دۆخی عێراق زۆر ئاڵۆزە؛ چەندان گرفت و كێشەی جۆراوجۆری هەیە و، دەیانەوێ هەمووی بەسەر كورددا بشكێننەوە و كوردیش بكەنە خزمەتكاری چاككردنەوەی دۆخی خۆیان. لە عێراق چەندان میلیشیا و لایەنی دژبەیەك هەن. ئه‌مانه‌ هه‌موویان له‌ دژی كوردستان كۆ كراونەتەوە.

ئاڵۆزییەكانی ناو عێراق، ڕۆژ دوای ڕۆژ تووشی تەنگژەیەكی مەترسیدارتر دەبنەوە. كێشەكان هەر كەڵەكه‌ دەبن. دوای دوو ساڵ لە جەنگی دژی داعش، عێراق خەریكە نزیك دەبێتەوە لەو كاتەی لە 2014 تیایدا لە بارودۆخێكی زۆر خراپدا بوو. به‌ هۆی ئەو خراپییەیشه‌وه‌ تەقییەوە و داعش توانیی پانتایییەكی زۆر لە عێراق داگیر بكات. عێراق لە ماوەی 2 ساڵی ڕابردوودا، ده‌ستی كرد بە شەرعیكردنی چەندان میلیشای ناشەرعی، كە بە گەورەترین مەترسی لەسەر عێراق هەژمار دەكران. بەم پێیەیش، هەڕەشەكان به‌یاسایی كران؛ واته‌ دەستیان بۆ پێكهێنانی ئامانجەكانیان واڵا كرا. ئامانجی ئه‌و لایەنە چەكدارانه‌ی كە ئێستا پێیان دەگوترێ حەشدی شەعبی، لە بونیادی هزری سیاسییانه‌وه‌ دەردەكەوێ. لایەنە سیاسییەكانی عێراق، لە لاوازیی ئێستای كورد لە پەیوەندیی ناوخۆیییاندا، تێ گەییشتوون. عەرەبیش باش لەم ڕاستییە تێ گەییشتووە. بۆیە، هەمیشە لەسەر ئەو تەوژمە یاریی كردووە و، ئەو پارتە سیاسییە كوردییە نەتەوەخوازەی سزا داوه‌ و، ئەوانی دیكەیشی خەڵات كردوون. هەندێ لە نوێنەرانی كورد، هەمیشە كڕنۆشیان بۆ بەرپرسانی عێراق بردووە، بۆ ئەوەی ببن بە پشتیوان بۆ كوتلە و حزبەكانیان لە ململانێیەكانیان لەناو كوردستاندا. ئەم كڕنوشبردنەیش قازانجی بۆ هێزەكانی شیعە هەبووە. هەڵبژاردنی دوایی، ئەوەی دەرخست؛ كاتێك حزبەكان هاوپەیمانیی كوردستانییان هەڵوەشاندەوە. ئه‌م لایه‌نانه‌ بۆ بەرژەوەندیی خۆیان، بە یاسای هەڵبژاردن ڕازی بوون كە دژی بەرژەوەندیی كوردستان بوو و ڕێژەی كوردی كەم دەكردەوە، بەڵام چونكە دەیانزانی ڕێژەی نەتەوەخوازانی كوردستانی پێ كەم دەبێتەوە، پشتوانییان لێ كرد! سەرەڕای ئەوەیش، زۆر كار كرا بۆ ئەوەی كورد یەك بخرێتەوە و پۆست و مەكانەتیش بە چەند لایەنێك درا، بۆ ئەوەی تێ بگه‌ن و ڕاستەوخۆ بەشداری لەو مەشهەدە ئاڵۆزە بكه‌ن، بەڵام سوودی نەبوو.

شەشەم: بەهێزكردنی كوردستان نەوەك بەغدا

كورد لە بەغدا مافی خۆی دەوێت، ئەو بەشە خاكەی دەوێت كە بەغدا لە كوردی زەوت كردووە، داهات و ئاوات و ئێسكوپرووسكی ئینسانەكەی دەوێت، مێژوو و كەلتوورە خوراوەكەی دەوێت، سەرەڕای ئازاری سەدەیەك، هێشتا برایەتیشی لێ دەوێت. ئەمە‌ داوای كوردی كوردپەروەر و شەریفه‌، بەڵام بەداخەوە هەندێك، دەسەڵات و توانایان بۆ بەغدا دەوێ، ئه‌ویش بۆ ئه‌وه‌ی بەردەوام ململانێمان بكەن و كوردستان كاوڵ بكەن و خاكمان داگیر و دابەش بكه‌ن و  بەتەعریبكراوی بمێنێتەوە. كورد لە بەغدا نانی حازری ناوێ. دەیەوێ وڵاتەكەی خۆی ڕزگار بكات و خۆی نانی خۆی دەركات و بژێوی منداڵەكانی دابین بكات. نایەوێت وەك مشه‌خۆر دەستی پانكراوە بێت بۆ بەغدا و، بەغدایش لە لایەكی دیكەوە سامان و خاك و شەرەفی كوردستان تاڵان بكات و بە نەختە مووچەیەك بۆ فەرمانبەران، دەستی میللەتێك با بدات وكڕنۆشیان پێ بهێنێت.

كورد، نابێت وەك سوننە و شیعە بیر بكەنەوە. ئەوان پشتیوانیی هەرێمی و نێودەوڵەتییان هەیە. بەڵام كورد لە خۆی زیاتر كەسی نییە. كورد ڕقی لە بەغدا نییە و حەزیش ناكات بەغدا غەرقی ئاژاوە ببێت، بەڵام ئەگەر كوردستان خۆی بەهێز نەبێت. ئەوە بەهێزبوونی بەغدا تەنیا بەڵای بەدواوەیە. عێراق بەرەو قۆناغێكی دیكە دەڕوات و ڕۆڵی هەرێمییش لە ناو هەرێمەكانی عێراق دەركەوتووە. كەنداو لەناو ناوچە سوننەكان وەبەرهێنانی توانستی سەربازی و ئابووریی خۆیان دەكەن. ئێرانیش ئامادەیییەكی زیاتر لە عێراق دەنوێنێت و خەریكە ئەزموونی خۆی لە عێراق دووبارە دەكاتەوە. بۆیە، ئەرك لە بەردەم كوردستان هەستیارتر دەبێت، تاوەكو ئەو كاتەی كوردستان بەرەو دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆ و ئامادەكردنی هێزەكانی بۆ قۆناغێكی نوێ هەنگاو بنێت. بۆیە، پێویست دەكات زۆر بەوردی كار بۆ ئەنجامدانی نەشتەرگه‌ریی جیاكردنەوە بكرێت و، نابێت ئەو دەرفەتە لەدەست بدەین. ئەو كوردانەی پێیان وایە عێراق دەبێتە پەنا بۆیان بۆ ئەوەی هەموو كوردستان داگیر بكەن و بیخه‌نە ژێر ڕكێفی خۆیان، ئەوە سەهوێكی ئاشكرا ده‌كه‌ن. دواتریش زیانێكی گەورە بە خۆیان و بە وڵاتەكەیان دەگەیەنن. بۆیە، ئیشكالیەتی كورد لە عێراق هەتا بێت ئاڵۆزتر دەبێت و، ناكرێت هەمیشە هەر چاوەڕێی ئەوە بكەین كەی سیاسەتی عێراقی بەرامبەر بە كورد چاك ببێت. ئەوان ئایین، دیموكراسی، چاكسازی، پارە و پەیوەندیی ئەخلاقی و كۆمەڵایەتی، دژی كورد بەكار دێنن. ئیتر چی ماوەته‌وه‌؟ هیچ چركەیەك لە مێژووی عێراق نییە، تیایدا بە بەڵێنەكانی بەرامبەر بە كورد پابەند بووبێت. ئایا ئەوە بەس نییە بۆ ئەوەی لێیان تێ بگەین؟