پێشەکى:

تەوەرەى ململانێکانى ئێران و سعوودیا لە ئاستى هەرێمایەتى و نێودەوڵەتیدا، فرەجۆر و فرەڕەهەندە. توێژەرانى بوارى پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، چەندین بابەت و تەوەرى گرنگى ململانێى سعوودیا و ئێرانیان لەبەردەستە بۆ توێژینەوەى زانستى و دەرخستنى ڕەگ و ڕیشەى ململانێکانیان و ئاستى کێبڕکێ و ململانێى ئێرانى_سعوودى و دەرخستنى کاریگەرییە سیاسى و سەربازى و ئابوورى و که‌لتوورییەکانى، چ لەسەر دەوڵەتانى ناوچەکە و گەلانى ئەو دەوڵەتانە و، چ لەسەر ئاستى سیستەمى نێودەوڵەتى و پەیکەرى نەزمى جیهانى. ئێمە، لێرەدا تیشک دەخەینە سەر ململانێى ئێران و سعوودیا  لە جوگرافیا و زەمینەیەکى سیاسى و ئابوورى و که‌لتووریدا، کە کەمتر بە زمانى کوردى توێژینەوە و باسى لێ کراوە؛ ئەویش ئاستى ئەو ململانێیەیه‌ لە ڕۆژئاوا و کەناراوەکانى ئەفریقا.

ئەم توێژینەوەیە تیشک دەخاتە سەر پەلهاوێشتنى ئێران و سعوودیا بۆ گواستنەوەى فراوانکردنى ململانێکانیان، هه‌روه‌ها دەرخستنى بنەماکانى هەناردەکردنى "شۆڕشى ئیسلامى"ی ئێران و هەوڵدان بۆ سوودوەرگرتن لە هەموو کایەکان بۆ سەرلەنوێ داڕشتنەوەى نەزمى هەرێمایەتى لەسەر بنەماى نوێ، کە تیایدا هەژموونى دەوڵەتی ئێران فراوانتر و فرەجۆرتر و فرەڕەهەندتر بێت. لە بەرامبەریشدا، سعوودیا لە هەوڵى دوو بارى گرنگ و پێویست بە خۆیەتى، ئەوانیش بریتین لە: یەکەم: بەرگریکردن لە بەرژەوەندییەکانى سعوودیا لە دەرەوەى جوگرافیاى خۆى، دووەم: هەوڵدان بۆ فراوانکردنى هەژموونى سعوودیا لە ڕۆژئاواو کەناراوەکانى ئەفریقا.

دیمۆگرافیا و جوگرافیاى ڕۆژئاواى ئەفریقا:

     ڕۆژئاواى ئەفریقا لە ڕووى دیمۆگرافیاوە، ناوچەیەکى تا ڕادەیەک چڕە. زیاتر لە 300 ملیۆن دانیشتووی هەیە. بەشێکى زۆرى مسوڵمانەکانى ئەفریقا لەو جوگرافیایە نیشتەجێن. ناوچەیەکى  بەرینى جوگرافییە؛ لە ڕوژئاواوە، لە "سه‌نیگال"ەوە درێژ دەبێتەوە تا "چاد" لە ڕۆژهەڵات، لە باکووریشەوە لە "مۆریتانیا" تا "نه‌یجیریا" و 17 دەوڵەت لەخۆ دەگرێت.

ململانێکان لە ڕۆژئاوا و کەناراوەکانى ئەفریقا:

    مێژووى نوێى ململانێکانى ئەو ناوچەیە، فۆرمى جۆراوجۆرى بەخۆوە دیوە. ئه‌کتەرە دەوڵەتییەکانى ئەو ململانێیانە، لەو کاتەوە چالاک بوون و دەستیان بە دیاریکردن و داڕشتنى ڕێساى گەمەکانى ململانێى سیاسى کردووە کە دەوڵەت لەم ناوچەیە هاتۆتە دروستبوون و سەربەخۆبوون. بەشێکى زۆرى ململانێکانیش لە پێنج دەیەى ڕابردوو لە نێوان (سعوودیا، ئێران، ئیسرائیل، لیبیا، چین، جەزائیر و مەغریب)دا بووە. لە دوو دەیەى ڕابردوو تا ئێستا، ململانێى بەهێز لە نێوان دوو ئه‌كته‌رى دەوڵەتیى وەک سعوودیا و ئێراندایە. سیاسەتى فراوانخوازیى ئێران و ویستى سعوودیا بۆ هەژموونگەرایى بەسەر ئەو ناوچەیەدا، قۆناغێکى دیکەى لە ململانێ  دروست کردووە، کە ئێمە هەوڵ دەدەین ڕیشەى مێژوویى و ڕەهەندەکانى ئەو ململانێیە و دەروازەى ئاییندەی بخەینە ڕوو.

سعوودیا و ڕۆژئاواى ئەفریقا:

     بەهۆى جووڵەى دیپلۆماسییەتى مۆریتانییه‌وه‌ لە سەرەتاى حەفتاکانى چاخى ڕابردوو، هەژموونى سعوودیا بەرەو ڕۆژئاواى ئەفریقا و کەناراوەکانى لە پەلهاوێشتندا بوو، بەڵام هاتنی سعوودیا بۆ ئەم ناوچەیە، بە ئامانجى زیاترکردنى جووڵەى ئایینى بوو، زیاتر لە جووڵەى سیاسى. لەو ماوەیەدا سعوودیا هەوڵى چڕی هەبوو بۆ بڵاوکردنەوەى سەلەفیەت لەناو مسوڵمانە ئەفریقایییەکاندا، کە زۆرینەیان پێک دەهێنا و شوێنکەوتووى مەزهەبى مالیکى بوون. 78%ى مسوڵمانانى ڕۆژئاوا و کەناراوەکانى ئەفریقا، شوێنکەوتووى ڕێبازى سۆفیگەرین کە لەو جوگرافیایەدا بڵاو بووه‌تەوە، بەشێکى زۆریان بەو ڕێبازە سۆفیگەرییە کاریگەر بوون، کە لە باکوورى ئەفریقا (مۆریتانیا، جه‌زائیر و مەغریب) هەبوو. سۆفیزم، جیا لەوەى کە بووه‌تە مەرجەعیەتى ئایینى و دنیایى، لە هەمان کاتدا لە زۆربەى وڵاتانى ڕۆژئاوا و ناوەڕاستى ئەفریقا، بووه‌تە دامەزراوەى کۆمەڵایەتى و ئایینى، کە ئامادەییى زۆر جددیى لە کاروبارى سیاسیشدا هەیە، بەتایبەت کە سۆفیزم و شوێنکەوتووانى، لە ڕووبەڕووبوونەوەى فەڕه‌نسییەکان لە سەرەتاى چاخى بیستەم لە ناوچەکەدا، ڕۆڵى کاریگەریان هەبوو.

    یەکێک لە هۆکارە گرنگەکانى پاشەکشەى سەلەفیزم لە ئەفریقا و بەتایبەتى بەشى ڕۆژئاواى، بریتى بوو لەو بەیەکدادانە پێشوەختەى لەگەڵ سۆفیزمدا دروست بوو. سەلەفییەت لەو ناوچەیە، زۆر بەتوندى دژی سۆفیگەرى وەستایەوە. تەواوى ئاراستە فیکرییە ئایینییەکانى ڕێبازى سەلەفیەت، بۆ دژایەتیى تەسەوف (سۆفیگه‌ری) و شوێنکەوتووانى تەرخان کرا. ئەم بەیەکدادانە هزرییە ئایینییە، لە ناوەڕاستى هەشتاکانى چاخى ڕابردوو، بەڕوونى بەدیار کەوت؛ کاتێک خۆپیشاندانى گەورە، دژ بەو پڕۆگرامانەى خوێندن دروست بوو، لەو پەیمانگه‌ ئیسلامییانەى کە سەر بە زانکۆى "اڵامام محمد بن سعود" بوون و لە لایەن سعوودیاوە پارەدار دەکران، بەوەى کە ناوزڕاندن و  بەسووک سەیرکردنى سۆفیزم لە پڕۆگرامەکانى خوێندن هەبوو. ئەم ناوزڕاندن و ڕێزنەگرتنە لە سۆفیزم، لە لایەن سەلەفییەکانەوە جێگه‌ى پەسەندکردن نەبوو، بەتایبەت کە ئەوە ئاشکرایە سۆفییەت و تەسەوفگەرایى لە ڕۆژئاواى ئەفریقا و مەزارگه‌ى پیاوچاکەکان، بەشێکن لە کەلەپوورێکى ئیسلامیى گرنگ بۆ مسوڵمانانى ناوچەکە و، هەر جۆرە فۆڕمێکى دیکەى دینداریى ئیسلامى، بە نامۆ سەیر دەکرێت.

پاش هەڵگیرسانى جه‌نگ لە ئەفغانستان لە ساڵى 1979، لە نێوان چەکدارە جیهادییە توندڕەوەکاندا، کە سعوودیا لە جەنگ دژى یەکێتیی سۆڤیەتى پێشوو پاڵپشتیى دەکردن، واى لە  سعوودیا کرد زیاتر ڕوو بکاتە  ڕۆژهەڵاتى خۆى، کە  دەکاتە ڕۆژئاواى ئاسیا و، تا ماوەیەکى زۆر دەستبەردارى گۆڕەپانى ئایینى و سیاسیى ڕۆژئاواى ئەفریقا بێت. تا واى لێ هات، هەژموونى سعوودیا بە شێوەیەکى بەرچاو لەو ناوچەیە کەمی کرد و، هەژموونى ئێران و لیبیا بەرەو گەشەکردن و هەڵکشان چوو.

ئێران و ڕۆژئاوا و کەناراوەکانى ئەفریقا:

     ئامادەییى ئێران لەو ناوچەیە، دەگەڕێتەوە بۆ کۆتاییى شەستەکانى چاخى ڕابردوو، لە سەردەمى حوکمڕانیى "شا"، بەتایبەت کە دەوڵەتانى ئەم ناوچەیە، ڕۆژئاواى ئەفریقا، دەوڵەتى تازەدامەزراو بوون. بۆ ئەو قۆناغە، ڕایەڵە و پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانى ئێران لەسەر بنەماى پاوانخوازى و فراوانخوازى نەبوو، بەڵام لەگەڵ سەرکەوتنى "شۆڕشى ئیسلامى" لە ساڵى 1979 و دەرکەوتنى پرۆژەى خومەینى لە "هەناردەکردنى شۆڕش"، ئێرانییەکان بەرەو ئەفریقا و ڕۆژئاواى ئەفریقا بە شێوەیەکى چڕ و پڕ و بەرنامەبۆداڕێژراوتر هەنگاویان نا. گریمانەى ئێرانى، لەوەوە سەرچاوەى دەگرت کە ڕۆژئاواى ئەفریقا و کەناراوەکانى، ناوچەیەک و ژینگەیەکى تەواو لەبارە بۆ پووکاندنەوە و دژایەتیکردنى ئیسلامى سوننى و بڵاوکردنەوەى ئایینزاى شیعە "التشیع" لەم ناوچەیەدا. بەتایبەت کە لە ڕووى جیۆپۆلیتیکى و جیۆسیاسى و ستراتیژییه‌وه‌ گرنگیى زۆرى هەیە،  چونکە  گازى سروشتى، نەوت، ئاڵتون، ئاسن، مس، ئەڵماس، پلاتین، یۆرانێۆم، فۆسفات و مەنگەنیز، سامانێکى سروشتیى زۆروزەوەندى ئەم ناوچەیەن؛ وێڕاى بوونى پانتایى و ڕووبەرێکى زۆرى بیابانى، کە دەکرێت لە داهاتوودا وەک یەکێک لە گرنگترین سەرچاوەکانى وزەى پاک لێى بڕوانرێت. ئەمە، وێڕاى بوونى چەندین ڕووبارى گەورە لە باشوور، کە دەوڵەتانى ئەم ناوچەیە بە هۆى خراپیى بەڕێوەبردن و گەندەڵى و کەمتوانایییەوە نەیانتوانیوە سوودى لێ وەربگرن و زۆربەى دانیشتووانەکەى هەژار و کەمدەرامەتن. ئێران، بەوریایییەوە توانیى ئەو دەرفەتە بقۆزێتەوە کە بتوانێت ئەم ناوچەیە بکاتە ناوچەیەکى گرنگى وەبەرهێنان بۆ خۆى. لەو ڕوانگەیەوە، ئێران سەدان پرۆژەى ئابووریى گەورەى لە سه‌نیگال، گامبیا، مالى، سیرالیۆن، بەنین، نه‌یجیریا، گانا، کۆتدیڤوار و، هەزاران پرۆژەى ئابووریى مامناوەند و بچووکى تێدا کردۆتەوە، بەتایبەت لە نیجێر، چاد، بۆرکینافاسۆ، لیبیریا، کینیا و، لە مۆریتانیایش کەمتر بوونى هەیە.

لە دوو دەیە و نیوى ڕابردوودا ، سەرۆکە یەک لە دوای یەکەکانى ئێران لە (ڕەفسنجانى، خامنەیى، ئەحمدى نەژاد و حەسەن ڕۆحانى)، بە شێوەى چڕ و بەردەوام و لە چوارچێوەى شاندى گەورە دیپلۆماتکار، سەردانى ڕۆژئاواى ئەفریقایان کردووە و توانیویانە چەندین ڕێکكەوتننامەى دووقۆڵى و هاوبەش لە نێوان ئێران و دەوڵەتانى ئەم ناوچەیەدا واژوو بكه‌ن کە سوودى گرنگى بۆ ئێران هەبووە، لەوانە: لە کاتى خۆیدا و تا ڕادەیەکیش لە ئێستادا، 2016، یارمەتیدەر بووە بۆ ئێران، بۆ ئەوەى بە شێوەى ڕێژەیى، بتوانێت لەو گۆشەگیرییە دەرى بکات کە لە ئەنجامى بەرنامە ئەتۆمییەکەیەوە تێی کەوتبوو. لە پاڵ ئەمەیشدا، دۆزینەوەى بازاڕێکى نوێ بووە بۆ ئەو کاڵا ئێرانییانەى کە ناتوانن کێبڕکێ لە بازاڕى نێودەوڵەتیدا بکەن. جیا لەمانەیش، ئێران توانیویەتى لە پرۆژە هاوبەشەکان، بەتایبەت لە بوارى پاڵاوگە نەوتییەکان و هەروەها فرۆشتنى نەوتى ئێرانى، کە گیرۆدەى دەستى گەمارۆى ئابوورى بوو و، لە هەموویشى گرنگتر بەدەستهێنانى ماددەى خاو، بەتایبەت یۆرانێۆم، بە نرخێکى تا ڕادەیەک هەرزان، بە دەیان ملیار دۆلار بەدەست بهێنێت.

فاکتەر و میکانیزمەکانى کارئاسانى بۆ ئێران لە ڕۆژئاواى ئەفریقا:

1-. کۆتاییهاتنى جەنگى عێراق و ئێران.

2-. بڵاوبوونەوەى به‌رفراوانى سۆڤیەت لە باکوور و ڕۆژئاوا و ناوەڕاستى کیشوەرى ئەفریقا .

3-. کشانەوە و لاوازبوونى گرنگیدانى دەوڵەتانى عەرەبى بە ڕۆژئاواى ئەفریقا .

4-. کەمبوونەوەى ڕۆڵى ئەزهەر لە ڕۆژئاواى ئەفریقا.

5-. بەرزبوونەوەى ئاستى توندوتیژیى دەمارگیرى، لاى گرووپە جیهادییە سوننییەکان.

6-. بوونى ڕەوەندێکى لوبنانیى گەورە لە کیشوەرى ئەفریقا، بەتایبەت لە بەشى ڕۆژئاواى کیشوەرەکە، کە توانیویانە ڕۆڵى گەورە و گرنگ لە سێکتەرى ئابوورى و بازرگانیى ئەو ناوچەیەدا بگێڕن.

کاریزمابوونى "حەسەن نەسروڵڵا" و دەرکەوتنى وەک پاڵەوانێکى بێڕکابەر لاى عەرەبى شیعەى لوبنانى، کاریگەریى لەسەر ڕەوەندى لوبنانیى شیعەمەزهەب دروست کردووە و، لەو ڕێگەیەیشەوە ئێران لەم بابەتە سوودمەند بووە.

بەشیعەکردن (التشیع) لە ڕۆژئاواى ئەفریقا:

    ئێران لە ماوەکانى ڕابردوودا توانیویه‌تى زیاتر لە 7 ملیۆن مرۆڤى مسوڵمانى سوننەمەزهەبى مالیکى لە ڕۆژئاواى ئەفریقادا بکاتە شیعە. بۆ ئەنجامدانى ئەم  پڕۆسەیە، دەیان میکانیزمى جۆراوجۆر لەبەردەست ئیراندا هەیە، لە هۆکارەکانى پڕوپاگەندە و خەرجکردنى دەیان ملیار دۆلار و سەدان بانگخوازى شیعى و پسپۆر و ڕاوێژکار و بزنسزمان و ژمارەیەکى زۆرى شیعەى عەرەبى لوبنانى، کە هەندێک لە سەرچاوەکان ژمارەیان بە هەزاران دەخەمڵێنن. بۆ ئەو مەبەستەیش، ئێران سوودى لە توێژینەوەیەکى "شیخ محمود عبدلله ابراهیم" دیوە کە کەسایەتیى دیارى شیعەکانى دەوڵەتى "جزر القمر"ە. ئەم توێژینەوەیە، خۆى لە دووتوێى  1132 لاپەڕەدا دەبینێتەوە کە تێیدا میکانیزمەکانى بڵاوکردنەوەی مەزهەبى شیعەى دوانزە ئیمامى لە کیشوەرى ئەفریقادا ڕوون کراوەتەوە. جیا لەمەیش، ئێران گرینگیى زۆرى بەو توێژینەوەیه‌ داوە کە نووسینگەى "جاکۆبسى جیهانى بۆ ڕاوێژکارى" دەری چواندووه‌، کە تیایدا میکانیزمەکانى بڵابوونەوە و گەشەى ئابوورى لە ئەفریقا دەخاتە ڕوو.

لەبەر ڕۆشناییى ئەو توێژینەوانە، ئێران، بە مەبەستى فراوانکردنى هەژموونى خۆى و گۆڕینى ئایینزاى مسوڵمانانى ئەفریقاى ڕۆژئاوا لە سوننەوە بۆ شیعە، بەرنامەیەکىسێ قۆناغیى داڕشت:

قۆناغى یەکەم: لە 1989 بۆ 1995؛ ئێران لەم قۆناغەدا، بە بنیاتنانى پرۆژەى خێرخوازیى گرنگ لە دوو بوارى تەندروستى و پەروەردە و فێرکردندا، زۆربەى چالاکییەکانى خۆى لە ڕۆژئاواى ئەفریقا ئەنجام دا. ئێران لە ماوەى ئەو شەش ساڵەدا، 68 بنکەى تەندروستى و ناوەندى چاودێریى تەندروستیى لە دەوڵەتەکانى ڕۆژئاواى ئەفریقا بنیات نا. لە هەمان کاتدا، 92 دامەزراوەى په‌روه‌رده‌ و فێرکردنى لە قۆناغى سەرەتایییەوە تا زانکۆ بنیات ناوه‌.

قۆناغى دووەم: 1995 بۆ 2000؛ ئێران لەو پێنج ساڵەدا زیاتر لە 8673 پرۆژەى بچووک و مامناوەندیى پێدانى قەرزى بێسوودی ئەنجام داوە کە 130095 کەس لە ڕۆژئاواى ئەفریقا لێى سوودمەند بوون و، 87305 کەسیان، ئایینزاى خۆیان لە سوننەوە گۆڕى بۆ شیعە. بەواتایەکی تر 67% سوودمەندانى ئەو قەرزانە، بوونەتە  شیعەمەزهەب .

قۆناغى سێیەم: 2000 تا 2016؛ ئێران لەم قۆناغە شازدە ساڵییەدا، لەگەڵ کەرتى گشتى و هەندێک جار کەرتى تایبەتیش، چووه‌ته‌ نێو پرۆژە گەورەکانه‌وه‌. زۆرینەى پرۆژە هاوبەشەکان لە پێنج دەوڵەت ئەنجام دراون. لە "نه‌یجیریا"، کە زۆرینەى شیعەى ئەفریقا لەم دەوڵەتەدایە و ژمارەیان لە 5 ملیۆن زیاترە و، ده‌كاته‌ ڕێژەى 71%ی شیعەى ئەفریقا. پاشان گانا و بەنین و نەیجەر، کە یەدەگێکى زۆرى یۆرانێۆمیان تێدایە. پاشان سەنیگال، کە ڕووکارێکى گرنگى سیاسەتى دەرەوەى ئێرانە لە ڕۆژئاواى ئەفریقا. ئێران توانیویەتى زیاتر لە نیو ملیۆن لە هاووڵاتیانى سەنیگال لە ئایینزاى سوننەوە بکاتە شیعەمەزهەب. بەشێکى زۆرى کارى بانگخوازیى بەشیعەبوون لە لایەن ڕەوەندى شیعەى لوبنانیەوە جێبەجێ کراوە. پاشانیش ڕەوەندى شیعەى تونس لە ڕۆژئاواى ئەفریقا کاریگەرییان هەبووە؛ ئێران هەموو جۆرە میکانیزمێک دەگرێتە بەر بۆ سەرکەوتنى پرۆژەى بەشیعەبوونى سوننەمەزهەبەکان لەم ناوچەیەدا، بەتایبەت کە دۆخى هەژارى لەنێو هاووڵاتیانى ئەم دەوڵەتەدا زۆر بەربڵاوە. دروستکردنى قوتابخانە و زانکۆکان و کردنەوەى نەخۆشخانەکان و دروستکردنى یاریگه‌ وەرزشییەکان و ناردنى قوتابیان بۆ خوێندن، لە زانکۆ گەورەکانى شیعە لە جیهاندا. هەموو ئەمانە، واى کردووە ئێران بتوانێت بەچڕى کاریگەرى لەسەر دانیشتووانى ئەم دەوڵەتانە دروست بکات. بەمەیش، ئێران دەتوانێت ئامانجە ستراتیژییەکانى خۆى بە ئەنجام بگەیەنێت، بەتایبەت کە ستراتیژییه‌کى ڕوونى عەرەبى، لەم ناوچەیەدا بوونى نییە .

سۆفتپاوەرى سعوودى:

ناوەندەکانى توێژینەوە لە ڕۆژئاوا، ئاماژە بەوە دەدەن لە 25 ساڵى کۆتاییى چاخى ڕابردوودا، سعوودیا زیاتر لە 112 ملیار دۆلارى ئەمریکیى وەک هاوکارى و دیارى، پێشکەش بە وڵاتە هەژارەکانى ئاسیا و ئەفریقا کردووە. زیاتر لە 84 ملیار دۆلار لەو هاوکارییانە، بۆ بەهێزکردن و بڵاوکردنەوەى ئاڕاستە ئایینییەکان بووە بەتایبەت سەلەفیەت. لەگەڵ ئەوەیشدا، لێکۆڵەران ڕایان وایە ئەو بڕە پارە زۆرە، نەیتوانیوە قەبارەى گەورەى سعوودیا لەسەر ئاستى هەرێمایەتى و جیهان دەربخات و، هۆکارى سەرەکى ئەوە بووە، بەشى هەرە زۆرى ئەو هاوکارییانە بە شێوەى پارەى کاش و ڕاستەوخۆ بووە. بەشێکى زۆریان دەستەبژێرى سیاسى لێی سوودمەند بوون و گەندەڵیش سیماى سەرەکیى دەوڵەتەکانیان بووە. جیا لەوەیش، سعوودیا نەیتوانیوە ستراتیژێکى بەهێزى تۆکمەى هەبێت کە لەسەر بنەمای توێژینەوەى زانستى دروست ببێت و شێوازێکى پراکتیکیى تەواو بگرێتە خۆى. بەڵام پاش هاتنەسەرحوکمڕانیى سعوودیا لە لایەن شا سەلمانى کوڕى عه‌بدولعه‌زیز، سیاسەتى دەرەوەى سعوودیا گۆڕانکاریى بەرچاوى بەخۆوە دیوە، کە بە شێوەیەکى سەرەکى، سیماکانى لەوەدا خۆى دەبینێتەوە کە سعوودیا بە شێوەیەکى توندتر و یەکلاکەرەوە مامەڵەى لەگەڵ هەڕەشە و مەترسییەکانى ئێران دەکات و هەرکات پێویست بێت، بۆ پاراستنى بەرژەوەندییەکانى خۆى و لێدان لە بەرژەوەندیى ئێران هێزى سەربازى (Hard Power) بەکار دێنێت؛ وەک ئەوەى کە لەگەڵ حوسییەکان ڕووی دا. جیا لەوەیش، سعوودیا  هەوڵى کەمکردنەوەى هەژموونى ئێران دەدات لە ناوخۆى وڵاتانى عەرەبى و لەسەر ئاستى هەرێمایەتى. لەو بارەیەیشەوە دوو هاوپەیمانێتیى ڕانەگەیەندراوى ئەنجام داوە. هاوپەیمانێتى سعوودى – مۆریتانى – سەنیگالى، کە هەنگاوى باشى بڕیوە، هاوپەیمانێتیى سعوودى – لیبى – چاد – ى کە لە ئێستادا لە قۆناغى پێکهاتندایە، بەتایبەت دواى سەردانى سەرۆکى مۆریتانیا "موحه‌مه‌د عه‌بدولعه‌زیز" و سەردانى "ماکى سال" سەرۆکى سەنیگال بۆ سعوودیا لە نیسانى 2015 و ڕاگەیاندنى بەشداربوونیان لە پاڵ سعوودیا لە "عاصفة الحزم، بە سەدان سەربازى سەنیگالى.

پوختە:

     لە هەموو بارەکاندا، ئەوە ڕوونە کە ناوچەى ڕۆژئاوا و کەناراوەکانى ئەفریقا، جێگەی گرنگى و بایەخى زۆرى سعوودیا و ئێرانە. وێراى ئەوەى سیماکانى ململانێکانى ئێستا لە نێوان ئەو دوو دەوڵەتە زۆر توند نییە و هەر لایەک لە ئێستادا بەو پاشخانە دیپلۆماسى و ئابوورى و که‌لتوورى و ئایینییەى کە هەیەتى لە ناوچەکەدا هەوڵى زیاتر دەدات بۆ بەدەستهێنانى بەرژەوەندیى زیاتر و هەژموونى خۆى، کە ئەمەیش وا دەکات خوێندنەوەى ئەوە بکەین قۆناغى ململانێ لە وەرزى داهاتوودا فۆڕمێکى پێشکەوتوو بەدەست دەهێنێت. سعوودیا پاش هەڵەکانى لە پاشەکشەى کاتى لەم ناوچەیەدا، لە ئێستادا باشتر تێ دەگات کە نابێت ڕابردوو دووبارە بکاتەوە؛ بەتایبەت کە ئێران بە شێوەیەکى بەرنامەبۆداڕێژراو توانیوێتى کاریگەریى گرنگ دابنێت چ لە بەشیعەکردنى مسوڵمانان و هەناردەکردنى شۆڕش و، چ لە دروستکردنى تۆڕێکى فراوانى پەیوەندیى که‌لتوورى و ئایینى و ئابوورى و بازرگانى و دۆزینەوەى بازارێکى کارى باش بۆ کاڵا ئێرانییەکان. پاش بەرزبوونەوە و هەڵکشانى مەترسییەکانى سیاسەتى ئێران  لەسەر سعوودیا لە ڕۆژئاواى ئەفریقا و، پاش  هاتنەسەرحوکمڕانیى شا سەلمانى کوڕى عه‌بدولعه‌زیز،  ئیدى سعوودییه‌کان هەموو ڕێگه‌کان بۆ ئیحتیواکردنى هەژموونى ئێران و کەمکردنەوەى ڕۆڵیان چڕ دەکەنەوە. ئەمەیش وا دەکات وەرزێکى نوێى ململانێ سەر هەڵبدات، کە قۆناغێکى لە ڕابردوو توندترى هەبێت.

سەرچاوەکان:

1- عصمت عبدالطيف دندش دور المرابطين في نشر الاسلام في غرب افريقا، السلسة الجامعية، دار العرب الاسلامى ، 2011.

2- الهيبة الشيخ سيداتى، كيف تلعب ايران بأوراقها فى غرب افريقا، دراسة منشورة لمركز الجزيرة للدراسات،2015.

3- عبداالله أوفى، الأذرع الطويلة لإيران في أفريقا، على الموقع إضاءات،21/7/2016.

4- د.الحسين الشيخ العلوي، صراع الإرادات السعوودى – الإيرانى في منطقة الساحل و غرب إفريقيا، ودراسة منشورة لمراكز الجزيرة للدراسات، 2015.