پێشەکى :

ناوچەى ئاسیاى ناوەند لە سیستەمى نێودەوڵەتیدا ، چ لە ڕووى ستراتیژییەوە، چ لە ڕووى جیۆستراتیژى، گرنگیى تایبەتى هەیە. هەندێک لە توێژەران ڕایان وایە کە ئەم ناوچەیە گۆڕاوێکى جیۆسیاسیی گرنگە کە بە دڵى جیهان ناو دەبرێت، یان بە بارێکى دیکەدا کلیلى کۆنترۆڵکردنى جیهانە. لەبەر ئەوەى هەر دەوڵەتێک بگاتە ئەو ئاستەى، بەچڕى، بوونى سیاسیی خۆی لەم ناوەندەدا بەرجەستە بکات دەتوانێت لە باکوورەوە بەرەو ڕووسیا و لە باشوورى ڕۆژهەڵاتەوە بەرەو چین و لە باشوورەوە بەرەو نیمچەکیشوەرى هیند، پاکستان و ئەفغانستان و، لە باشوورى ڕۆژاواوە بەرەو ئێران و لە ڕۆژهەڵاتەوە بەرەو تورکیا، بە کەمترین تێچوون کاریگەریی سیاسی و ئابوورى بخوڵقێنێت .

ململانێ لەسەر ئاسیاى ناوەند، ڕەهەندێکى هەرێمایەتیى وەرگرتووە؛ هەر یەک لە وڵاته‌ هەرێمایەتییەکان هەوڵى تۆڕێکى فراوانى پەیوەندى دەدەن لەگەڵ وڵاتانى ئەم ناوچەیە. ئەم هەوڵانە، پاش هەرەسى یەکێتیى سۆڤیەتى پێشوو، چڕبوونەوەى زیاترى بەخۆوە دیوە. تورکیا، هەوڵى هەناردەکردنى مۆدێڵى تورکیى داوە لە بەڕێوەبردن و کارى ئابوورى   بۆ ئاسیای ناوەند ، لەم ڕووەوە پشتگیری و هاوکاریى ئەمریکاى بەدەست هێناوە. جیا لەوەیش، تورکیا لەو ڕێگرییانەی كه‌ ئەمریکا بەرامبەر زیادبوونى هەژموونى ئێرانى لە ئاسیاى ناوەندا دایناوە، سوودمەند بووە.  بە بارێکى دیکەدا، ئێران تا ڕادەیەک بە پشتگیریى ڕووسیا، بۆ زیادبوونى هەژموونى سیاسی و ئابوورى و که‌لتوورى لەم ناوچەیەدا، دەستکراوەییی زیاترى بۆ دروست بووە؛ لە لایەک بۆ کەمکردنەوەى هەژموون وفراوانخوازیى تورکیا، لە لایەکى دیکەیشه‌وه‌ بۆ ڕێگریکردن لە هاتنی فراوانى ئیسرائیل بۆ ئه‌م ناوچەیە.

ڕوونکردنەوەى زاراوەیی:

ئاسیاى ناوەند: ناوچەیەکى جوگرافییە، دەکەوێتە کیشوەرى ئاسیاوە. پێناسەکردنى ئاسیاى ناوەند، هەڵگرى ئیشکالیەتە. بەشێکى زۆر لە پێناسەکان و دیدگه‌کان ئەوەیان کۆتایی پێ هێناوە، کە ئاسیاى ناوەند بریتییە لە دەوڵەتەکانى (تاجیکستان، قه‌زاقستان، ئۆزبەکستان، تورکمانستان و قرقیزستان). بەڵام ژمارەیەک لە توێژەران، ڕایان وایە کە پێویستە (ئازەربایجان)یش تێکەڵ بەم دەستەواژە سیاسییە جوگرافییە بکرێت، بە هۆى نزیکیى مێژوو و ئابوورى و ئاستى سیاسی، وێڕاى نزیکیى جوگرافیایى لەو پێنج دەوڵەتە.

ڕۆڵى ئێران و، بەرژەوەندییەکانى :

سیاسەتى ئێران، پشت بە جۆرێک لە جووڵەى زیرەکانە بەرامبەر وڵاتانى ئاسیاى ناوەند، بەتایبەت تورکمانستان و ئۆزبەکستان و تاجیکستان دەبەستێت، هاوتەریب، بە بوونى کەمینەیەکى ئێرانى و پەیوەندیى که‌لتووریى پتەو لەگەڵ دەوڵەتانى ئەم ناوچەیە، وێڕای بوونى سنوورێکى درێژی هاوبەش لە نێوانیاندا.

تورکمانستان لە پێشەنگى دەستپێکردنى بەرژەوەندییەکانى ئێرانە. ئێران لە ساڵى 1992وە، یەکەمین باڵوێزخانەى لە عیشق ئابادى پایتەخت کردۆتەوە و هەوڵى بنیاتنانى پەیوەندییەکى چڕى دیپلۆماسیى داوە. هۆکارى ئەم گرنگیدانەى تاران بە عیشق ئاباد، دەگەڕێتەوە بۆ گرنگیى هاوسنووریى نێوان ئەم دوو دەوڵەتە، کە درێژاییی سنوورەکەیان دەگاتە 1100 کیلۆمەتر، لەگەڵ بوونى زیاتر لە 2 ملیۆن تورکمان لە ئێران. لە پاڵ تورکمانستان، ئێران هەوڵى دامەزراندنى پەیوەندیى لەگەڵ ئۆزبەکستان دا، کە سەمەرقەند و بوخارا لە گرنگترین ئەو شارانەن کە که‌لتوورى فارسیى تێدا بڵاوە. لە بارێکى دیکەدا، ئێران هەوڵى  دا ئازەربایجان، تورکمانستان، ئۆزبەکستان، تاجیکستان، قه‌زاقستان و کیرگیزستان، بهێنێته‌ ناو ڕێکخراوى هاریکاریى ئابوورىیه‌وه‌، کە لە ساڵى 1985 لە نێوان تورکیا و ئێران و پاکستان دامەزرابوو.

 ئێران، وا خۆى دەبینێت کە بەپشتبەستن بەو سنوورە فراوانەى کە لەگەڵ تورکمانستان و ئازەربایجاندا هەیەتى، دەبێت ڕۆڵى پێشەنگ لە ئاسیاى ناوەند بگێڕێت. جیا لەوەیش فاکتەرى که‌لتوورى و ڕەگەزى و ئایینى، لەم تێروانینەى ئێراندا ڕۆڵى خۆى دەگێڕێت، کە ڕەگ و ڕیشەی مێژووییى هەیە و، دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لە 2000 ساڵ. لەو ڕوانگەیەوە ئێران هەوڵ دەدات خۆى وەک نموونەیەکى ئیسلامى وێنا بکات، کە بۆ کاریگەری دروستکردن لەسەر وڵاتانى ئاسیاى ناوەند، ئەوپەڕى نەرمى و ئاشتیخوازی بنوێنێت. لە ڕەهەندێکى دیکەى ستراتیژیدا، ئێران دەیەوێت پەیامێکى سیاسیی گرنگ بداتە فەرمانڕەوایانی ئەم وڵاتانە، کە ئێران نە لە ئێستا و نە لە داهاتوودا هیچ جۆرە هەڕەشەیەک بۆ سه‌ر سیستەمى سیاسیی ئەو دەوڵەتانە دروست ناکات. لە بەرجەستەکردنى ئەم تێڕوانین و ستراتیژییەیشدا، ئێران تا ڕادەیەک سەرکەوتنى بەدەست هێناوە، پاش ئەوەى کە توانیى متمانەى هاوکاریکردن لە لایەن تورکمانستان و ئۆزبەکستان و قه‌زاقستان بەدەست بهێنێت.

لە بنەڕەتدا، هەرەسى یەکێتیى سۆڤیەت، هەلێکى زێڕینى بۆ ئێران ڕەخساند لە شکاندنى بەربەستەکان و گەمارۆکانى ڕۆژاوا، ئەمریکا و ئەوروپا لەسەر ئێران، بۆ ئەوەى بتوانێت زەمینەسازیى گرنگ بۆ دەستپێکى جووڵەى سیاسی و ئابوورى لەگەڵ وڵاتانى ئاسیاى ناوەند بکات .

بەرژەوەندییە ستراتیژییەکانى ئێستاى ئێران لە ئاسیاى ناوەند، خۆى لە چەندین تەوەربەندیى گرنگدا دەبینێتەوە، لەوانە: پارێزگاریکردن و بەرەوپێشچوونى ئەو تۆڕە لە پەیوەندیى دیبلۆماسییە ئەکتیڤەى، ئێران لەگەڵ دەوڵەتانى ئەم ناوچەیەدا هەیەتى لەگەڵ بوونی بەرژەوەندی لە ناو پرۆژە بازرگانی و  وەبەرهێنانییەکانى ئەم ناوچەیە لە بوارى وزەدا هەروەها دەرچوون لەو پەناگیرییە نێودەوڵەتییەى کە ئەمریکا و ئەوروپا بۆ ئێرانیان خوڵقاندووە، لەگەڵ هەوڵدان بۆ دروستکردنى هەندێک هاوپەیمانێتیى هەرێمایەتیى نوێ لە ناوچەکە، وەک ڕێکخراوى هاریکاریى ئابوورى (ئیکۆ) و، چوونه ‌ناو ڕێکخراوى شانگهای بۆ هاریکاری، کە ئێران بە پشتگیریى ڕووسیا و چین، دەیەوێت ئەندامێتى بەدەست بهێنێت. دوای ڕەوینەوەى ترس و دڵەراوکێى وڵاتانى ئاسیاى ناوەند، وێڕای بوونى هێزى هەرێمایەتیى کاریگەری وەک تورکیا و هێزى نێودەوڵەتیى وەک ئەمریکا، کە بەچڕى بۆ سنوردارکردنى بەرژەوەندییە ستراتیژییەکانى ئێران لەم ناوچەیەدا کار دەکەن، ئێران توانیویەتى متمانەى بەشێکى زۆرى ئەم دەوڵەتانە بەدەست بهێنێت و، خۆى وەک هاوبەشێکى ستراتیژی وێنا بکات. کردنەوەى هێڵى ئاسنین لەگەڵ تاجیکستان، ڕۆڵێکى گرنگى لە چڕبوونەوەى پەیوەندییەکانى ئێران لە ئاسیاى ناوەندا گێڕا .

ئێران و گرنگیدان بە که‌لتوورى فارس:

ئێران و تاجیکستان و ئەفغانستان سێ دەوڵەتى فارسزمانن كه‌ ئێران هەوڵی گەشەپێدانى که‌لتوورى فارسى و گشتاندنى لەو دەوڵەتانەدا دەدات. لە ڕووى هونەرییشەوە پەیوەندی لە نێوان ئێران و تاجیکستان هەیە؛ تاجیکستان بووه‌تە ناوەندێکى گرنگى مارکێتینگى هونەرى فارسى و، توانراوە پردێک لە پەیوەندیى که‌لتوورى لە نێوانیاندا دروست بکرێت.

گرفتەکانى بەردەم هەژموونخوازیى ئێران لە ئاسیاى ناوەند :

"ئەندریە گرۆزین"، سەرۆکى بەشى ئاسیاى ناوەند لە پەیمانگاى دەوڵەتانى سەربەخۆ، دەڵێت: گومانى تێدا نییە کە ئێران دەیەوێت هەژموونێکى فراوانخوازترى لەم ناوچەیەدا هەبێت، بەڵام نابێت ئەوە نادیدە بگیرێت کە تواناکانى ئێران بۆ سیاسەتى فراوانخوازی و هەژموونگەرایی، تا ڕادەیەکى زۆر سنوردار و بەرتەسکە. ئەوەى ئێران دەتوانێت ڕۆڵى زۆرترى تێدا بگێڕێت تەنیا تاجیکستانە نەک هەموو ئاسیاى ناوەند. هەندێکى دیکە لە شارەزایانیش، ڕایان وایە کە تاجیکستانیش گۆڕەپانێکى تەختى گەمەکردن نییە بۆ ئێران و، ئەو وتەیەى کە دەڵێت ئێران خاوەن هەژموونێکى زۆرە لە تاجیکستان، تا ڕادەیەک زیادەڕەویی تێدا کراوە؛ چونکە تاجیکستان دەوڵەتێکە بەربژێرى سیاسی تێیدا، وەلائیان بۆ چەندین گرووپ و خێڵ و ئیتنى جۆراوجۆر هەیە و، کاریگەریدانان لەسەریان هێندە سانا و ئاسان نییە. جیا لەوانەیش، ڕایەکى دیکە لەسەر ئاستى گەمەکردنى هێزە گەورەکان بوونى هەیە، کە لێ ناگەڕێن ئێران یاریزانێکى سەرەکیى ململانێکانى ئاسیاى ناوەند بێت، بەتایبەت ئەمریکا، ڕووسیا و چین ڕێگه‌ بە هەندێک ڕۆڵى لاوەکى بە ئێران دەدەن و بەرژەوەندییەکانیان خوازیارى ئەوە نییە هەژموونى ئێرانى لە ناوچەکەدا فراوان بێت و پانتایییەکى زیاتر لەوەى کە هەیە داگیر بکات.

لە پاڵ ئەم هۆکارانەدا، هۆکارێکى دیکەى گرنگى سەرەکى هەیە، ئەویش بریتییە لە بوونى دوو ئاکتەرى بەهێزى کێبڕکێکار و ململانێکار، کە لە هەموو ئاست و ڕەهەندەکاندا گرفت و ڕێگریی زۆریان بۆ سیاسەتى فراوانخوازیى ئێران لە م ناوچەیەدا دروست کردووە. هەندێکجار، نەک ڕێگرن لە به‌رده‌م جێبەجێکردنى سیاسەتى ئێران و بەدیهاتنى بەرژەوەندییەکانى، بەڵکوو هەڕەشە و مەترسیى جددییشن لەسەر خودى ئێران و نزیکبوونەوەیان لە ئیحتیواکردنى ئێران لەسەر ئاستى سیاسى و ئابوورى و هەواڵگرى، ئەوانیش بریتین لە تورکیا و ئیسرائیل. ئێران و تورکیا خاوەنى بەرژەوەندیى ستراتیژیى سیاسی و ئابوورى و که‌لتووریى گرنگن لە ئاسیاى ناوەندا. جیا لەوەى کە لەسەر ئاستى هەرێمایەتى، دوو هێزى کێبڕکێکارى یەکدین، بەڵام هەندێک کات بۆ بەدیهێنانى ئامانجى هاوبەش، پێویستییان بە هاریکاریى یەکدى دەبێت. بەڵام بە شێوەیەکى گشتى، پەیوەندیى تورکى– ئێرانى لە ئاسیاى ناوەنددا، خەسڵەتى کێبڕکێ و ململانێى زیاتر پێوە دیارە، وەک لە خەسڵەتى هاوکارى. سەبارەت بە ئیسرائیلیش، ئاسیاى ناوەند لاى ئیسرائیل، ناوچەیەکى قووڵاییی ستراتیژییە. هەروەها، بەمەبەستى ڕاکێشانى ئەم وڵاتانە بۆ ناو "پرۆژەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست"، هەوڵى بەستنەوەى ئاسیاى ناوەند لەگەڵ ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست ده‌دات، کە ئەمەیش له‌و ڕووه‌وه‌ گرنگ ده‌بێت کە چەند دەوڵەتێکى دیکە بێنه‌ ناو ئه‌م پڕۆژه‌یه‌وه‌، کە عەرەبى نەبن.

پوختە:

ئێران، ئاکتەرێکە لەو ململانێیانەى کە لە ئاسیاى ناوەندا بوونیان هەیە،  خاوەن ستراتیژێکى تایبەتە، کە ناکۆک دەوەستێتەوە لەگەڵ ململانێکارەکانی دیکەدا. میکانیزمه‌ کەلتوورى، ئابوورى و سەربازییەکان، لەم ناوچە جیۆستراتیژییە گرنگەى جیهاندا، میکانیزمى جێبەجێکردنى ستراتیژیى هەرێمایەتین. ئێران لە ڕێگه‌ى ڕایەڵەى دیپلۆماسى و ئابوورى و که‌لتوورییەوە خوازیارى کاریگەربوون و هەژموونخوازییە لە ئاسیاى ناوەند. پرۆژەکانى ئێران و ستراتیژیى کارکردن لە ئاییندەى ناوچەکە، خۆى لە گرنگیدانى ئێران بە کەرتى وزەدا دەبینێتەوە، بۆ گەییشتن بە ستراتیژیى تێکەڵبوون بە ڕایەڵەکانى وزە لە ئاسیاى ناوەند و دۆزینەوەى ڕێرەوە وشکانی و ئاوییەکانى بۆ مارکێتینگى گرنگى وزە، بەتایبەت گازى سروشتى لەگەڵ ئەوروپا. دەرفەتى مەزن و هەڕەشە و گرفتى گەورە لە بەردەم ئێراندا هەن، کە ئاییندەى ململانێکان، تەرازووى دەرفەت و هەڕەشەکان بە لایەکدا پارسەنگ دەکات.

سەرچاوەکان :

1. - عرفات ، ابراهيم ،( 2001) ، اسيا الوسطى طريق الحرير الجديد ، في محمد سليم واخرون ، مركز الدراسات الاسيوية ، كلية الاقتصاد والعلوم السياسية ، جامعة القاهرة .

      2 - عمار ، جفال ، (1998) ، التنافس الايراني- التركي في اسيا الوسطى والقوقاز وشرق الاوسط ، العلوم السياسية ، العدد 74، مارس.

    3- عطوان ، عباس فاضل ، (2007) ، المقومات الجيوبولوتيكية لجمهوريات اسيا الوسطى واثرها على الوطن العربي( اوزبكستان) نموذجا، ڕسالة ماجستير غير منشورة ، المعهد العالي للدراسات والسياسة الدولية ، جامعة المستنصرية .

4-  Richard Weitz , Iran's empowerment in Central Asia and the South Caucasus, https://www.cacianalyst.org/publications/analytical-articles/item/13293-irans-empowerment-in-central-asia-and-the-south-caucasus.html, Browse the site in: 27-09-2016.