بە ڕوانینى من، ڕێکكەوتنێکى فراوان لە ناوچەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست لە نێوان ئەمریکا و هاوپەیمانەکانى لە لایەکەوە، هەروەها ڕووسیا و هاوپەیمانەکانى لە لایەکى دیکەوە، وا بەڕێوەیە. بەتایبەتى باسی وا هەیە کە لەم چەند هەفتەى داهاتوودا، بۆ داڕشتنى سنوورەکانى هێز و نەهێشتنى کێشەکانیان، گفتوگۆى فراوان له‌ نێوان ئەم دوو کوتلەیەدا دەکرێت. بۆ نموونە، ئێران دەستبەردارى هێزى "نوورى مالیکى" لە عێراق نابێت، ئەگەر پشکێکى باشتر و گەورەتر بەدەست نەهێنێت، وەکوو پەیوەندیى باش لەگەڵ ئەمریکا و قایلبوون بە خاوەندارێتیى چەکى ئه‌تۆمى. بەڵام ئەم جۆرە پەیوەندییەیش، دیوێکى ترى هەیە كه‌ بە چاکبوونەوەى پەیوەندیى ڕووسیا و چین لەگەڵ خودى ئەمریکا بەستراوەتەوە.

لە لایەکى دیکە، دەبینین هاوپەیمانییەکى سەربازیى فراوان بۆ بەرەنگاربوونەوە لەگەڵ بزووتنەوەکانى تیرۆر و ئیسلامیى توندڕەو، بەڕێوەیە؛ بەتایبەتى ئیخوان و سەلەفییەکان لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست و باکوورى ئەفریقا. ئەم هاوپەیمانییە، سەرەتاکەى دژى "دەوڵەتى قەتەر" لە لایەن خودى دەوڵەتە عەرەبییەکانى بەنداوى فارسى دەخولێتەوە، چونکە سعوودیا و هاوپەیمانە كه‌نداوییه‌کانى، وا خەریکە کار لەسەر ئه‌مه‌ دەکەن: دەرکردنى دەوڵەتى "قەتەر" لە هاوپەیمانییەکەیان، بە هۆى ئه‌و سیاسەتە توندڕەوانه‌ی کە لە دەرەوەى بازنەى هاوپەیمانیی كه‌نداو و، دژى هەمان بازنەکەى، پیادەى دەکات. ئەم پلانەیش دێتەدى، ئەگەر هات و "قه‌ته‌ر" لە سیاسەتى پشتگیریى گرووپە ئیسلامییەکانى سووریا، میسر و لیبیا، هەروەها عێراق لەسەر بەرژەوەندییەکانى سعوودیا و ئەمریکا لە ناوچەکە، بەردەوام بیت.

چی بکرێت باشە؟

پێشەکى، پێویستە ئاگاداری ئه‌وه‌ بین کە کاردانەوەى شیعەکان و جووڵانەوەکانى داعش هەڕەمەکى نین، بەڵکوو زۆر ڕێکخراو و درێژخایەنن. بۆ نموونە، کاتێ داعش لە حوزەیرانی 2014 لە عێراق، هێزە کاراکەى لەسەر سێ بازنە دابەش کرد: شارى سامەڕا،  دەرەوەى شارى بەغدا (حزام بغداد)، پاشان پارێزگاى دیالە، بینیمان، هێزی سەربازیى داعش لە بەغدا و دیاله‌، حکوومەتى ناوەندیی سەرقاڵ و بێتوانا دەکرد، بۆ ئەوەى بتوانێت بازنەى سامەڕا داگیر بکات. داگیرکردنى سامەڕایش، واتاى بەتەواوى چۆڵکردنى هەردوو پارێزگاى سەلاحەددین و ئەنبارە لە سوپاى عێراق. بەم شێوەیەیش زۆر بەئاسانى دەیتوانی بەهەموو هێزەکانى، بەغدا کۆنترۆل بکات. بەڵام ئێستا، داعش لە هەردوو پارێزگاى ئەنبار و دیالە، بە شێوەیەکى پراکتیزەیى، ژینگە کۆمەڵایەتییەکەى لەدەست داوە. ئەوەیش، بەهۆى کاریگەریى خودى کردەوە تیرۆریستەکانى داعش، سەربارى ئەوەیش، کاریگەریى ڕێکخراوى "ئەنجوومەنى هۆزە شۆڕشگێرەکان" بە سەرۆکایەتیى "عەلى حاتم سلێمان" و ڕێکخراوى "الحراک السنی فی دیالە"، کە بەشێکە لە ڕێکخراوى "الحراک السنی فی العراق"، کە پێشتر سەرپەرشتیی چالاکیی سوننەکانى ده‌كرد، بەتایبەتى لە خۆپیشاندانەکانى پارێزگا سوننییەکان لە ساڵانى (2012-2103). بۆیە، باشتر وایە بەتایبەتى لەگەڵ کەسایەتییەکانى ئەم دوو ڕێکخراوەدا سەبارەت بە ڕێکخستنەوەى کارى چەکدارى دژى داعش، هەمەهەنگى بکرێت. چونکە لە لایەکەوە "ئەنجوومەنى هۆزە شۆڕشگێڕەکان"، توانیویەتى لە ڕۆژى (17ی حوزیرانى 2014) تاکوو ئێستا، نزیكەى 30 هۆزى سوننى لە پاریزگاى ئەنبار، دژى چەکدارانى داعش بكاته‌ هاوپه‌یمان. هەروەها سەرۆکى ئەم ڕێکخراوە له‌ نێوان ساڵانى (2006-2008)، لایەنگرى ئەمریکا بوو له‌ دژى قاعیدە، بەڵام ناکۆکى و دژایەتى لەگەڵ کوتلەى دەوڵەتى یاسا (نوورى مالیکى)، وای کرد کە بۆ بەرژەوەندیى ڕکابەرەکەى "شێخ ئەحمەد ئەبوو ڕیشە"، دواتر براکەى "شێخ محەمەد ئەبوو ڕیشە"، لە شانۆى سیاسیى ئەنبار دوور بکەوێتەوە یان پەراوێز بخرێت.

بۆیە، داعش نافەوتێت ئەگەر لەناخى پرۆژەکەیەوە و، بە دەستى خودى هۆزە هاوڕەگەزەکانى، لێی نەدرێت. بۆ ئەم مەبەستەیش، دەبێت پشتگیریى مایەکیى هەندێ لە ڕێکخراوە سوننییەکان بکەین، چونکە چەکدارە سوننەکان ئەزموونێکى چەکداریى فراوانیان دژى ڕێکخراوى "قاعیدە" هەیە، هەروەهابە بەراورد لەگەڵ میلیشیا شیعەکان، کردەوە چەکدارییەکانی هۆزە سوننییەکان لەسەر ڕێکخراوى داعش، کاریگەرتر و بەهێزترن. هۆزە سوننەکان ماڵى داعش پەرت دەکەن، چونکە هەندێ لە پێکهاتەى خێڵەکی و سیاسیى داعش، دەگەڕێتەوە بۆ سوننەکانى ئەنبار و دیالە. بەڵام میلیشیا شیعەکان (حەشدى شەعبى) ماڵى داعش یەک دەخەن، چونکە جوداییى مەزهەبى، دەبێتە هۆکارى سەرەکى بۆ یەکخستنى پەرتەوازەییى پێکهاتەکانى داعش. جا لە ڕێگەى ململانێى (عەرەبى سوننە – داعش)، دەبینین کەوا عەرەبە سوننەکان و پرۆژەى هەرێمى سوننە هێدى هێدى زاڵتر و بەهێزتر دەبێت بەهۆى پرۆژەى شەڕى داعش دژى ناوەندى عێراق (شيعه).

هەرێمى کوردستان و هەرێمى عەرەبى سوننە

بە پێویستى دەزانم کە ناوچە تازە ئازادکراوەکان لە پارێزگاى کەرکووک، كه‌وا زۆربەى هەرە زۆرى دانیشتووانه‌كه‌ی عەرەبن، لەسەر شانى هەرێمى کوردستان لادەین؛ واته‌، باشتر وایە ئەم ناوچانە بەزۆر و زۆرداریش بێت، بخرێنە سەر كۆڵى پرۆژەى هەرێمی سوننەوە. وەکوو: قەزاى حەویجە و ناحیەکانى "ڕەشاد" و "ڕیاز" و "عەباسى" لە پارێزگاى کەرکووک، هەروەها ناوچە تورکمانییه‌کانش: وەکوو ناحیەى سلێمان بێگ و ئامرلى، کە سەر بە قەزاى خورماتوون لە بارێزگاى سەلاحەددین. چونکە ئەگەر ئەم ناوچانە، بەگشتى بخرێنە ناو بازنەی پرۆژەى هەرێمى سوننەوە، ئەوە لە دەرەنجامدا ڕێژەى عەرەب، بەتایبەتى عەرەبى سیاسەتەکانى تەعریب و پاکتاوى ڕەگەزیى پێشوو، لە پارێزگاى کەرکووک زۆر کەم دەبێتەوە، بەشێوەیەک کە ئاستى ئارامى و ئاسایشى پاریزگاکە زۆر بڵند دەکاتەوە. چونکە ئەم ناوچانە بەبەردەوامى جێگەى هەڕەشەى تیرۆریست و ڕەگەزپەرستەکان بووە دژى کورد و کوردستان، هەڕەشەکانیش هەر بەم شێوازە دەمێنێتەوە. چونکە، بوونى ئەم کەمینەیە دەرەنجامێکى سروشتى نەبووە لە ناوچەکەدا، بەڵکوو لەئەنجامى سیاسەتەکانى پاکتاوى ڕەگەزییه‌وه‌ بووە. بۆیە، هەستى گشتى و هاوبەش(Common Sense) ی ئەم کەمینەیە، بەبەردەوامى دژى ڕکابەرەکەی، کە "کورد"ە، دەمێنێتەوە. هەروەها، تێچووە ماددى و مرۆیییەکانى سەقامگیریى ئەم ناوچانە، بەهۆى ئەو هەستە هاوبەشەیانه‌وه‌، بەردەوام لە ئاستێکى بڵند دەبێت.

لە لایەکى دیکەوە، زۆر لە ئەندامانى هۆزە عەرەبە سوننەکانى ئەم ناوچانە، لایەنگرى داعشن (بەتایبەتى هۆزى عوبێد و جبوور)، ئەمەیش هه‌ر خۆى، دەبێتە بەربەستێکى گیر لەبەردەم بەشارستانیکردن و ئاوێتەکردنى خەڵکانى ئەم ناوچانە لەگەڵ کورد و پێکهاتەکانى دیکەى کەرکووک. بەواتایەکى تر، عەرەبى ئەم ناوچانە، بەتایبەتى بە بوونى سیاسیى کورد و گەڕانەوى ناوچە تازە ئازادکراوەکان بۆ هەرێمى کوردستان، قایل نابن، چونکە هەر لەسەره‌تاوە ئەم هۆزە عەره‌بییانە، بەهۆى سیاسەتەکانى ناوەندى عێراقەوە دژى ناسنامەى کوردى، هۆزگەلێکى بەسیاسیکراون Politicized Tribes)). جا ئەم ناوچانە، با هەر بڵێین کوردستانین، بەڵام كه‌ کوردێکى تێدا نەبێت، بۆچى دەبێت بیخەینە سەر کۆڵى خۆمان. بەڵکوو باشتر وایە ئەم ناوچانە لەکۆڵ خۆمان بكه‌ینه‌وه‌ و، با بڕۆنە سەر کۆڵى خودى سوننە و هەرێمەکەیان.

هەڵوێستى نێودەوڵەتى سەبارەت بە سوننەکان

بەهەڵەدا ناچم ئەگەر بڵێم وڵاتى ئۆردن، سەنتەرى پێشکەشکردنى لایەنگرییە بۆ سوننەکانى عێراق. لە لایەکەوە ئۆردن، بەپێى ستراتیژیى ملداخستن بەرامبەر شەپۆڵەکە Strategy of Deflection، پاڵپشتیى سوننەکانى عێراق دەکات، واته‌ خۆلادان لە دروستکردنى قەیران لەگەڵ ڕێکخراوى "داعش"، بەشێوەیەک کە ئەم ڕێکخراوە بەشێوازێکى ڕاستەوخۆ، ئۆردن بکاتە ئامانجى خۆى. بەرامبەر ئەمە، ئۆردن کار لەسەر سیاسەتى پشتگیریکردنى چەند ئەسپێکى جیاواز دەکات؛ لە هەمان کاتدا، ڕیکخراوە سوننییەکانش یەکێ لەم ئەسپانەیە.

لە لایەکى ترەوە، دەبینین ئەم پشتگیرییەى ئۆردن، ئەوە دەردەخات کە پشتگیرییەکى (ئەمریکی ــ سعوودىــ تورکى)ی بەهێز، لە پشت سوننەکانەوه‌ هەیە، بۆ یەکڕیزکردنەوەى ڕێکخراوەکانیان، پاشان دوورخستنیان لە بازنەى داعش. هەروەها ئەم پشتگیرییەیش، بۆ پاشگەزبوونەوە لە پاڵپشتیى بەڕێوەبردنى شیعە بۆ پرۆسەى بنیاتنانى دەوڵەتى عێراق(Iraqi State-building) ڕێگەخۆشکەرە، بەتایبەتى ئەمریکا، کە ماوەیەکە هەڵوێستى لە دەوروبەرى دوو ئەگەرى بەهێز دەخولێتەوە:

یەکەمیان، بریتییە لە پاڵپشتیى ڕێکخراوە سوننییەکان لەژێر دروشمى "یەکپارچەییى دەوڵەتى عێراق". بەڵام بەپێى خودى پرۆژەى کۆمارییەکان كه‌ لە کۆنگرێس له‌ ساڵى 2006 پەسەندکرا، کۆمارییەکان خۆیان، ئەم بیرۆکەیه‌، لە ڕووى ئەوەى کە عێراق بە شێوازى کۆنفیدراڵ بمێنێتەوە، دەخوێننه‌وه‌، کە عێراق بۆ سێ هەرێمى سەرەکى دابەش دەکات، تەنیا بەمەبەستى ڕیگەگرتن لە هەرەسهێنانى دەوڵەتى عێراق.

ئەگەرى دووەم، لەناو بازنەى دابەشکردنى عێراق بۆ سێ دەوڵەتى شیعى و سوننى و کوردى دەخولێتەوە. ئەم ئەگەرەیش بەپێى ڕوانینى خودى کۆمارییەکان، زۆر بەهێزە.

بەم شێوەیەیش، دەبێت زۆر ئاگادار بین لەوەى حکوومەتى ئەمریکا کار لەسەر دوو ڕیگه‌ى جیاواز دەکات: یەکەمیان، پشتگیرى لە ڕێچکە فەرمییەکەى پرۆسەى سیاسیى بەغدا، کە ئێستا ئەنجام دەدرێت. دووەمیان، بریتییە لە ڕێگەخۆشکردن بۆ بەشداربوونى هیزێک یان چەند هێزێکى سیاسیى سوننیى نوێ، لە هەمان پرۆسە سیاسییەکەدا. پاشان، حکوومەتى ئەمریکا چاوەڕوانى ئەنجامى بەشداربوونى ئەم فاکتەرە نوێیە لە شانۆى سیاسیدا دەکات، بۆ ئەوەى لە کۆتاییدا لایەنگرى پێکهاتە و پرۆژە بەهێزەکە بێت. جا ئەگەر سیاسەتى دیموکراتەکانى ئەمریکا گەییشتە ئارامکردن و بەرقەراربوونى دەوڵەتى عێراق، ئەوە لەسەرى بەردەوام دەبن. ئەگەر نا، کۆمارییەکان دواى خولى هەڵبژاردنى داهاتووى ئەمریکا، سەبارەت بە چارەنووسى دەوڵەتەکە و پێکهاتەکانى، سیاسەتى دیکە و یەکلاکەرەوەیان دەبێت.