هەرێمی كوردستان، ساڵێكی پڕ لە قەیرانی دارایی، ئاڵۆزیی سیاسی ‌و جەنگی دژی تیرۆری لە 2015دا بەڕێ كرد، كە نەك هەر نەتوانرا قەیرانە ئابووری ‌و سیاسییەكانی تێدا چارەسەر بكرێت، بەڵكوو قەیرانەكان پێیان نایە قۆناغێكی ئاڵۆزترەوە.

لە ماوەی ڕابردوودا ‌و لەنێو سیاسەتوان، ناوەندە میدیایی، ڕۆژنامەوانییه‌كان ‌و تەنانەت خەڵكی ئاساییی هەرێمی كوردستانیشدا زۆرترین قسە ‌و باسیان لەسەر سازانی نێوان هێز و لایەنە سیاسییەكان بوو لەمەڕ پرسی سەرۆكایەتیی هەرێم، نووسینەوەی دەستوور ‌و دەستنیشانكردنی سیستەمی حوكمڕانی بۆ هەرێمی كوردستان. بەڵام، دوای چەندین كۆبوونەوەی نێوان ئەم حزبه‌ سیاسییانە "پارتی دیموكراتی کوردستان، بزووتنەوەی گۆڕان، یەكێتیی نیشتمانیی کوردستان، یەكگرتووی ئیسلامیی کوردستان ‌و كۆمەڵی ئیسلامی، "نەیانتوانی بگەنە سازان ‌و پڕۆژەیەكی هاوبەشی سازانلەسەركراو لەسەر ئەو پرسانە". لەم سۆنگەیەوە ‌و لە میانەی ئەم وتارە شیكارییەدا، دەمانەوێت تیشكێك بخەینە سەر ئاستەنگەكانی بەردەم نەگەییشتن بە سازانی هێز و لایەنە سیاسییەكانی باشووری كوردستان لەو پرسانەی ئاماژەمان پێ دا.

گرنگە سەرەتا بە شێوەیكی زانستی ‌و ئەكادیمی چەمكی سازان بناسێنین ‌و بیناسین، چونكە بەداخەوە لەم ڕ‌وژگارەدا چەمك ‌و زارەوەكان بە جۆرێك شێوێنراوە ‌و هەر لایەنێك بە شێوازێك تەفسیر ‌و ڕاڤەی دەكات كە هاووڵاتیان ناتوانن بەئاسانی پێناسەی زانستیی چەمكەكان بدۆزنەوە. بۆیە، دەكرێت بڵێین لە دیدە زانستییەکەیەوە مەبەست له‌ زاراوەی سازان، پرۆسەی گەییشتنە بە دید ‌و تێڕوانینێكی هاوبەش سەبارەت بە پرس ‌و بابەتێك كە جێگه‌ی ناكۆكی ‌و مشتومڕلەسەركردنە لە ڕێگه‌ی گفتوگۆ‌ و دانوستان لە نێوان هێز ‌و لایەنە سیاسییەكان. واتە كاتێك قەوارەیەكی سیاسیی دیاریكراو بە دۆخێكی هەستیار ‌و تایبەتدا تێ دەپەڕێ،‌ بۆ تێپەڕاندنی ئەو قۆناغ ‌و دۆخە نەخوازراوە، لایەنەكان پێویستییان بەوەیە بگەن بە سازان‌ و كۆدەنگیی، دەكرێت ئەم پرۆسەی گەییشتن بە دید‌ و تێڕوانینە هاوبەشە، بە بڕیار ‌و ڕاسپاردەی سیاسی ‌و یاسایی، كۆتاییی پێ بهێنرێت.

ئەگەرچی مێژووی قسە ‌و باسكردن لە پرسی سەرۆكایەتیی هەرێم، دەگەڕێتەوە بۆ نیوەی دووەمی ساڵی 2013، بەڵام بەگشتی ناكۆكیی لایەنەكان لەسەر پرسی سەرۆكایەتیی هەرێم لە ڕێكەوتی 23ی حوزەیرانی 2015وە دەستی پێ كرد، كاتێك بەبێ بەشداریی فراكسیۆنی "پارتی"، پەرلەمانی كوردستان خوێندنەوەی یەكەمی بۆ پڕۆژەیاسای تایبەت بە هەمواركردنەوەی یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم كرد و، پاشان پێنج لایەنە سەرەكییەكە بۆ سازان لەسەر ئەم پرسە لە ماوەی كەمتر لە دوو مانگ، نۆ كۆبوونەوەی پێنجقۆڵییان ئەنجام دا؛ بەڵام دواجار كۆبوونەوەكان بێ ئەنجام مانەوە. لێرەدا بەگرنگی دەزانین هەڵوێستە لەسەر ئەم چەند خاڵە بكەین، وەك ئاستەنگەكانی بەردەم نەگەییشتن بە سازانی هێز و لایەنە سیاسییەكان:

یەكەم: ناڕۆشنیی خودی چەمكی سازان لای هێزە سیاسییەكان، كە بە شێوەیەكی مطاطي _لاستيكى_ بەكار دەهات، ئەوە ڕوون نەبووەوە ئاخۆ بە شێوەیەكی ڕوون ‌و ئاشكرا، مەبەست لە سازان چییە؟ هێزێك، وەها سازانی لێك دەدایەوە كە پێویستە لە هەموو جومگەكانی حوكمڕانیدا سازان هەبێت و، هێز ‌و لایەنی دی ئەم چەمكەیان لە پرسێكی دیاریكراودا كورت كردبووەوە و، سەرەڕای بانگەشەیان بۆ سازان ناوبەناویش پەنایان دەبردە بەر زۆرینە ‌و كەمینە، ئەمەیش خۆی لە خۆیدا ئیشكالییەتی بەكارهێنانی ئەم چەمكەی زیاتر دەكرد، بە جۆرێك كە ئایا لە ئان ‌و ساتی باسكردن لە سازاندا، دەكرێت زۆرینە ‌و كەمینە پێوەر بێت؟ هەر بۆیە دەبوایە ئەركی لەپێشینەی هێز ‌و حزبه‌ سیاسییەكان دیاریكردنی چوارچێوە ‌و بنەماكانی سازان بوایە، كە لە كوێ‌ ‌و كام خاڵ ‌و بابەتەوە سازان بكرێت.

دووەم: زۆر گرنگە هەڵوێستە لەسەر مەرجی سەركەوتنی پرسی سازان بكەین، كە بە تێڕوانینی من هەبوونی ئاستێكی زۆر باڵای هەستكردن بە لێپرسراوێتیی نیشتیمانی ‌و لەبەرچاوگرتنی بەرژەوەندی ‌و چاكەی گشتی ‌و وەلانانی بەرژەوەندیی تایبەتی ‌و حزبی، مەرجی سەرەكیی سەركەوتن ‌و گەییشتنه‌ بە سازان. لێرەوەیە دەكرێت بڵێین ئەم مەرجە بۆ گەییشتن بە سازان، لە گفتوگۆ ‌و دانوستانی نێوان پێنچ حزبه‌ سەرەكییەكەی هەرێمی كوردستاندا بزر ‌و غائیب بوو. بۆیە، تا ڕادەیەك بە زەحمەتمان بینی ئەم هێزانە بە سازانێكی نیشتیمانی بگەن، هەر نەبوونی ئەم مەرجەیش وای كردبوو سازان لە دۆڵێك بێت ‌و، دانوستانەكان لە دۆڵێكی تر.

سێیەم: ڕەچاونەكردنی گەمەی ناسفری یاخود ڕێژەیی لە ململانێی نێوان لایەنەكان بەگشتی؛ واتە سەرجەم لایەنەكان دەیانویست بە تەواوی خواستەكانی خۆیانەوە لە یارییەكە بێنە دەرەوە، لە كاتێكدا وەك دەزانین بەپێی "تیۆریی گەمە" (نظریة المباریات)، هێزی لایەنەكان، سروشتی گەمەكە دیاری دەكات ‌و، سەرجەم لایەنەكان دەبێت لە كاتی چوونیان بۆ ناو ململانێكان، قورسایی ‌و هێزی خۆیان بزانن. حاڵەتی سازانیش واتە گەمەی ناسفری، كە تیایدا سەرجەم لایەنەكان لە دەستكەت بێبەش نابن ‌و هەمووانیش ناچاری بەشێك لە سازش دەكرێن، بەڵام لە پرۆسەی گفتوگۆ ‌و دانوستانی پێنج حزبه‌كەی هەرێمی كوردستان، ئامانجی ڕاگەیەنراو ئەوە بوو كە هە مووان براوه‌ن، بەڵام لە واقیعی كاركردندا هەر لایەنێك دەیویست تەنیا خۆی براوە بێت.

چوارەم: حزبه‌ سیاسییەكان، ئەوەندەی شەڕ ‌و ململانێیان لەسەر سەپاندنی ئیرادە ‌و ئیدارەی خۆیان ‌و ئەو دامەزراوەیە دەكرد كە بە دەستیانەوە بوو، هێندە ململانێیان لە پێناو بەرژەوەندییە باڵاكانی نیشتیمان ‌و هاونیشتمانییان نەدەكرد. بە نموونەی ئەوەی كە حزبێكی دیاریكراو كە سەرۆكایەتیی پەرلەمانی بەدەستە _دەسەڵاتی یاسادانان_ دەیویست پەرلەمان، ببێت بە وێستگەی یەكلاییكردنەوەی پرسی سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان و، ئیرادەی پەرلەمان بسەپێنێت ‌و لە ڕێگەی پەرلەمانەوە ئیدارەی ئەم پرسە بكات، ئیدی ئەگەر لەسەر بنەمای زۆرینە ‌و كەمینەیش بێت. لە بەرامبەریشدا، حزبێكی سیاسیی دیكەی دیاریكراو كە سەرۆكایەتیی دەسەڵاتی جێبەجێكردنی بەدەستە، زۆرترین هەوڵی خۆی لەوەدا چڕ كردبووەوە كە ئەم پرسە لە دەرەوەی پەرلەمان ‌و لە ڕێگەی گفتوگۆ ‌و دانوستانی نێوان لایەنەكان چارەسەر ببێت ‌و لە دەرەوەی تەلاری پەرلەمان بگەنە سازان ‌و وەرەقەیه‌كی چەندخاڵیی سازانلەسەركراو. بۆیە بە دید ‌و تێڕوانینی ئێمە، تەواوی هێز ‌و لایەنە سیاسییەكان بە شێواز ‌و قەبارەی جۆراوجۆر، بەم نەفەس ‌و ڕۆحییه‌تەوە مامەڵەیان لەگەڵ پرسەكەدا كرد، بۆیە سازانەكانیان بە تامی ترازان كۆتایی پێ هێنا.

پێنجەم: لە لایەكی ترەوە، دەبینین هەرێمی كوردستان لەژێر كاریگەریی دەستێوەردانی وڵاتانی ناوچەیی ‌و هەرێمی ‌و نێودەوڵەتیدایە ‌و بووه‌تە گۆڕەپانی دەستێوەردانەكانیان. بێ گومان ڕوونە، كه‌ هەر دەوڵەتێك دەستێوەردان لە كاروباری ناوخۆی دەوڵەتێكی تر بكات بەرژەوەندییەكانی خۆی لەبەرچاو دەگرێت، بەبێ گوێدان بەو دەرەنجامە خراپانەی كە لە ئەنجامی دەستێوەردان لە ناوخۆی وڵاتی دەستێوەردراو دەكەوێتەوە. لێرەوەیش دەبینین ئەم جۆرە لە دەستێوەردان وای كردووە، كە كاریگەریی لەسەر یەكلاییكردنەوەی كێشە ‌و گرفتە سیاسی ‌و یاسایییەكانی ناوخۆی هەرێمی كوردستان هەبێت.

شەشەم: لاوازیی ئیرادەی سەركردایەتیی سیاسیی حزب ‌و لایەنەكان ‌و كۆمەڵگەكەمان بەگشتی بۆ قبووڵكردنی دیموكراسی وەك شێوازێكی گونجاوی فەرمانڕەوایی، بۆتە هۆی دروستبوونی جۆرێك لە بێباكی لای فەرمانڕەوا و سەركردە سیاسییەكان بەرامبەر بە هاووڵاتیان؛ ئەمەیش سەری كێشاوە بۆ لەدەستدانی متمانەی هاووڵاتیان بەم مۆدێلەی ئێستا لە فەرمانڕەواییكردن.

هەرچی سەبارەت بە هەڵبژاردنی سیستەمی حوكمڕانییشە بۆ ئەم هەرێمە، پەسەندكردن ‌و هەڵبژاردنی هەر جۆرە سیستەمێكی سیاسی بۆ هەر دەوڵەت‌ و كۆمەڵگەیەك بەگشتی ‌و، كۆمەڵگەی كوردی بەتایبەتی، پەیوەندییەكی قووڵ ‌و ڕیشەییی بە لایەن ‌و ڕەهەندی سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی ‌و كەلتووریی تەواوی كۆمەڵگەكان ‌و، كۆمەڵگه‌ی كوردییەوە هەیە. چونكە بێ گومان بەبێ لەبەرچاوگرتنی ئەو ڕەهەند ‌و لایەنانە، ناتوانرێت سیستەمێكی سیاسیی ئەوتۆ دەستنیشان بكرێت كە لە خزمەت پێشكەوتنی كۆمەڵگە ‌و داخوازیی هاونیشتیمانییان ‌و پرسی دیموكراسی كۆمەڵگەدا بێت.

 ململانێ ‌و دید و تێڕوانینی جیاواز لە نێوان هێز ‌و لایەنە سیاسییەكان لەسەر پرسە جۆربەجۆرەكان، لە بنەڕەتدا شتێكی سروشتییە؛ بەڵام زۆر گرنگە ئەو ململانێیانە لە چوارچێوەیەكی ڕەوا ‌و ئاساییدا بمێنێتەوە ‌و نەگاتە ئاستی توندوتیژی ‌و هەڵگیرسانی جه‌نگ. پێمان وایە سیاسەت ‌و پرسە سیاسییە گەرمەكان _لە نێویاندا پرسی سەرۆكایەتیی هەرێم_ یەكێكە لە هۆكارەكانی ئە و قەیرانانەی كە لە هەرێمی كوردستاندا دروست بووە.

 زۆر گرنگە تەواوی هێز ‌و حزبه‌ سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان، ئەم قۆناغە نەخوازراوە ئالۆزه‌ی سیاسی تێ پەڕێنن ‌و، قۆناغی ڕێككەوتن ‌و ئاشتەوایی ‌و ئاساییكردنەوە دەست پێ بكرێت. چونكە بێ گومان لەم قەیرانە دارایییە تاقەتپڕووكێن ‌و دۆخە سیاسییە یه‌كجار ئاڵۆزەی هەرێمی كوردستان، ململانێی ناتەندروست ‌و شەڕی ڕاگه‌یاندن ‌و بەیاننامەی توند ‌و، زمانی زبری لایەنەكان بە كەڵكی دۆخەكە‌ و ژیانی هاونیشتیمانیی ماندوو نایەت، ئەوەندەی كە لێكتێگەییشتن‌ و دیالۆگ ‌و خۆخستنە ژێر باری لێپرسراوێتیی نیشتمانی خزمەتێك بە ڕەوشەكە دەكات. دەبێت سەركردە سیاسییەكانی پێنج لایەنە سەرەكییەكە هاوكاری ‌و هەماهەنگیی یەكتر بكەن تاكوو زەمینەسازیی زیاتر بۆ گفتوگۆ ‌و لێكتێگەییشتن ‌و یەكترقبووڵكردن ‌و فرەیی بكرێت ‌و، هەوڵی ساڕێژكردن ‌و سڕینەوەی برینەكانی ڕابردوو بدرێت ‌و، بە هیچ شێوەیەك هەوڵی پەراوێزخستن ‌و وەدەرنانی هیچ هێزێك لە پرۆسەی سیاسیدا نەدرێت.

بۆ ئەوەی سازانی نیشتمانی، سەركەوتوو ‌و گشتگیر بێت، پێویستە بەرژەوەندی ‌و ئامانجە باڵاكانی نیشتیمان ‌و هاونیشتیمانییان چوارچێوەی ڕێككەوتنەكان بن ‌و لایەنەكان لەگەڵ یەك ڕاستگۆ بن، چونكە حیكمەت لە سازان سفركردنەوەی كێشەكانە، نەك قووڵكردنەوە ‌و سفركردنەوەی دەستكەوتەكان. باشترین سازانیش ئەوەیە هەموو هێزە سیاسییەكان لە دەلاقەی بەرژەوەندییەكانی خەڵكییەوە تەماشای بكەن، نەك چنینەوەی بەرژەوەندییەكانی خۆیان، چونكە لە كۆتاییدا ئەوەی ئەوان دەبێت لەسەری ڕێك بكەون ‌و بسازێن، دەبێت ڕەهەندی نیشتیمانی ‌و نەتەوەیی لەخۆ بگرێت.

لە كۆتاییشدا دەمەوێت جەخت لەسەر ئەوە بكەمەوە، هەروەك چۆن نادادپەروەری ‌و نایەكسانیی سیاسی، ئابووری ‌و كەلتووری، سەر بۆ توندوتیژیی دەكێشێت، بە هەمان شێوەیش دادپەروەری ‌و یەكسانی، دەبێتە هۆی هێنانەدیی سەقامگیریی سیاسی و ئاشتی. بۆیە، زۆر گرنگە هەوڵی بەدیهێنانی دادپەروەری ‌و یەكسانی بدەین تاكوو سەقامگیریی سیاسی فەراهەم بكەین.