بەردەوام گلەیی لە حزب و لایەن و ڕاگەیاندنەکان دەکرێت، بەوەی کە پابەندی بەها و بنەماکانی ئاسایشی نیشتمانی و بەرژەوەندیی نیشتمانی نین و سنوورەکانیان بەزاندووە؛ بەڵام لێرەدا پێویستە بپرسین بەڕاستی لایەنەکان هەموویان ئاگاداری بنەماکانی ئاسایشی نیشتمانی و بەرژەوەندیی نیشتمانین؟ ئایا بنەماکانی ئاسایشی نیشتمانی و بەرژەوەندیی نیشتمانی، داڕێژڕاوە؟ لە هیچ دۆکیومێنتێکدا نووسراوەتەوە؟ لە موماڕەسە و پڕۆسەدا هەموو لایەنەکان ئاگاداری ئەولەوییەتەکانی ئاسایش و بەرژەوەندیی نیشتمانین؟ ئایا لەسەر ئەو بنەما و بەهایانە، کۆکن؟

مشتومڕی ئەو بابەتە لەسەر ئەوەیە، یەکێک لە هۆکارەکانی ئەوەی کە بەردەوام ئێمە ڕەخنە لە دەزگه‌ و ڕاگەیاندنەکان، گوتاری حزب و لایەنەکان دەگرین کە سنوورەکانی ئاسایش و بەرژەوەندیی نیشتمانییان بەزاندووە، ئەوەیە کە دەزگه‌ و لایەنەکان بەڕوونی ئاگاداری بنەماکانی ئاسایش و بەرژەوەندیی نیشتمانی نین. هۆکارێکی ئەمه‌یش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو واقیعەی کە بەڕاستی تێگەیشتنێکی نیشتمانییانە بۆ بەرژەوەندی و ئاسایشی نیشتمانیی هەرێمی کوردستان دروست نەبووە، یان دانەڕێژاوە. ئەوەی هەبووە، لە موماڕەسەدا کۆمەڵێک پرس ئەولەوییەتیان وەرگرتووە، بێ ئەوەی بە پڕۆسەیەکی سیستەماتیکییانەی نیشتمانییانە لەسەر بنەمای کۆکبوون و سازانی گشتی، تێپەڕ بووبێت.

داڕشتنی هەر سیاسەت و ستراتیژییەتێک بۆ ئاسایش و بەرژەوەندیی نیشتمانی، یەکێکە لە سەختترین ئەرکەکانی هەر دەسەڵات و سیستەمێکی سیاسی. دەبێت بپرسین ئەو هەنگاو و بنەمایانە چین، كه‌ دەبێت سیاسەتی ئاسایشی نیشتمانیی هەرێمی کوردستان لەسەری دروست ببێت؟ قسەکردن لەسەر بنەما ستراتیژییەکان، بەها و بەرژەوەندییە باڵاکان، میکانیزمەکانی جێبەجێکردن، دەبێت دەرەنجامی پڕۆسەیەکی وردی تێگەیشتن بێت لە مێژووی بونیادە جیاوازەکانی کۆمەڵگه‌ی کوردستانی و دۆخی ئێستای هەرێم، هەروەها ڕەنگدانەوەی دونیابینینیی ستراتیژیست و دروستکەرانی بڕیار لەسەر ئاییندەی هەرێم و ناوچەکە بێت.

گرنگیی داڕشتنی سیاسەتی ئاسایشی نیشتمانی

نەتەوە یەکگرتووەکان بەو شێوەیە پێناسەی سیاسەتی ئاسایشی نەتەوەیی دەکات: ''وێنەیەکی فەرمیی تێگەیشتنی دەوڵەتە لەسەر پڕەنسیپ، بەها، بەرژەوەندی، ئامانج، ژینگەی ستراتیژی، هەڕەشە، مەترسی و تەحەدییە گرنگەکان بۆ پاراستن و سەرخستنی ئاسایشی نیشتمانی ... .'' سیاسەت و ستراتیژییەتی ئاسایشی نیشتمانی، چوارچێوەیەکی نیشتمانی بۆ کارکردن لەسەر پاراستنی ئاسایشی خەڵک و کۆمەڵگه‌ و حکوومەت، دەخاتە ڕوو. لە ژینگەیەکی تەندروستدا، لە نێوان ئاسایش، بەرژەوەندی و بەها جیاوازەکانی کۆمەڵگه‌، نابێت ململانێ و ناکۆکییەکی بێچارە دروست ببێت، بەڵکوو لە چوارچێوەی بەرنامەیەکی نیشتمانییانەدا سازان و کۆکبوون دێتە کایەوە. لەگەڵ گۆڕانکارییە خێراکانی ناوچەکە، پێشبینی دەکرێت هەرێمی کوردستان، لە سێکتەری جیاوازەوە بکەوێتە بەردەم هەڕەشەی ئاڵۆزی نوێوە و، ڕووبەڕووبوونەوەیشیان پێویستییان بە ئامراز و ستراتیژییەتی نوێ دەبێت، کە هەرێم تا ئێستا بەتەواوەتی ئاشنای سروشت و ئامانجی ئەو هەڕەشانە نییە. لەبەر ئەوە، حکوومەتی هەرێم پێویستیی بە بەرنامە و پلانی گەشەپێدانی سێکتەری ئاسایش (security sector development plans) دەبێت؛ ئەو کارە بۆ دڵنیابوون لە تواناکانی هەرێم لە بەرەنگاربوونەوەی هەڕەشە ئاڵۆز و فرەڕەهەند و فرەئەکتەرەکان، زۆر گرنگە. تێگەیشتنی دروست لەسەر تواناکانی هەرێم زۆر گرنگە، تا بتوانین ڕوون بکەینەوە پێویستیمان بە چییە و، دەتوانین چی بکەین. سیاسەتی ئاسایش و بەرژەوەندیی نیشتمانی، دەبێت لەسەر بنەماکانی ژینگەکە خۆی هەڵنرابێت، بڕیاری هاوکۆی خەڵک و لایەنەکانیش بێت. ئەمە مەبەست لێی دەستپێوەگرتن نییە بە هەلومەرجەکانی سیاسەت و دۆخی چەسپاو بەڕەهایەتی، بەڵکوو به‌بێ بڕیاریی هاوکۆی لایەنەکان، بەرژەوەندی و ئاسایشی نیشتمانی دروست نابێت.

یەکەم کاری گەورە بەرەو داڕشتنی سیاسەتی ئاسایشی نیشتمانیی هەرێم، دروستکردنی قەناعەت و هەبوونی ئیرادەی دەسەڵاتە لەسەر ئەوەی بەشێک لە کێشەکانی ئاسایشی ئێستا و ڕابردووی هەرێم، نائامادەییی ئەو بەرنامەیە بووە. هەبوونی سیاسەت و ستراتیژییەتێک، کاریگەریی ئه‌رێنیی گەورەی لەسەر پڕۆسەی بونیادنانی دەوڵەت و نەتەوە دەبێت. چونکە یەکێک لە کارە گرنگەکانی ستراتیژییەت، پێشکەشکردنی نەخشەرێگه‌یەکە بۆ تێگەیشتن و دروستکردنی پردی پەیوەندی لە نێوان داکەوتەکانی ژیانی ئەمڕۆ لەگەڵ ئاییندەیەکی خوازراودا.

پڕۆسەی دروستکردنی سیاسەتی ئاسایشی نیشتمانی، پڕۆسەیەکی ئاڵۆزە و، دەوەستێە سەر کۆمەڵێک وابەستەی جۆراوجۆر. ئاستی زەحمەتی داڕشتنی سیاسەتێکی گونجاو، لە ئێستادا لە هەموو کاتێکی دیکە بەرچاوترە، بەتایبەت کاتێک لە واقیعدا هەوڵی جێبەجێکردن و بەرجەستەکردنی ئەو سیاسەتە دەدرێت. لەگەڵ ئەمەیش، ئەگەر هات و پڕۆسەی داڕشتنی سیاسەتەکە ڕۆشن و تۆکمە بێت؛ ڕەنگدانەوەی شیکردنەوەیەکی تۆکمە و تەواوی بەستێنی ستراتیژییەتی ناوخۆییدایی و دەرەکی بێت؛ ئەگەر دروستکەرانی سیاسەت دەستنیشان و پلەبەندیی بەرژوەندییەکانیان بە ڕێگه‌یەکی هۆشمەندانە کرد؛ ئەگەر هەلومەرجە سیاسییە ناوخۆییدایییە پەیوەنددارەکانیان بەهەند وەرگیران؛ ئەگەر هات و فاکتەکان بەوردی دەستنیشان کرابوون و، ئامانجە لۆژیکییەکانی حکوومەت گەشەی پێ درابوو؛ میکانیزم و پێوەرەکانی کارابوونی ئەو سیاسەتە بەرچاو گیرابوو و، هەروەها ئەگەر هات و هەڵسەنگاندنێکی سەراپای هەڕەشە و مەترسییەکان کرابوو؛ ئەوا گەشەپێدانی سیاسەتێک و جێبەجێکردنی مومکین دەبێت و، دەکرێت بۆ بەدەستهێنانی ئامانجە خوازراوەکان، لە واقیعدا جێبەجێ بکرێت.

ڕاستییه‌كه‌ی، تاکە ڕێگه‌یەکی دیاریکراو بۆ داڕشتنی سیاسەتی ئاسایشی نیشتمانیی سەرکەوتوو، بوونی نییە. وانەوەرگرتن لە کەیسی نەتەوە و کۆمەڵگه‌ جیاوازەکان، دەبێت وەکوو فەزیڵەت چاوی لێ بکرێت. بەدڵنیایییەوە هەلومەرج و بەستێنی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتیی هەرێمی کوردستان، وای کردووە کە پێویستیی بە کۆمەڵێک تایبەتمەندیی خۆی هەبێت و، ڕێگە لە هەر یەکێک بگرێت بکەوێتە بەر گشتگیریکردنی نموونەی کەیسەکانی تر. وڵاتان بەرژەوەندی، ئامانج و بەهاکانیان لەسەر بنەمای جیاواز دادەڕێژن. "ستۆلبەرگ" لە کتێبیHow Nation-States Craft National Security Strategy Documents دەنووسێت هەندێک لە وڵاتەکان سیاسەتی ئاسایشی خۆیان لەسەر بنەمای ئەو گۆڕانکاری و ڕووداوانە دادەڕێژن کە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی ڕوو دەدەن و، هەندێک زیاتر دەگەڕێنەوە بۆ بەستێن و پرسە هەرێمایەتییەکان و، هەندێکیشیان دەگەڕێنەوە بۆ پرس و بابەتە ناوخۆیییەکان. لەبەر سروشتی پرسی کورد و ڕەهەندی جیۆپۆلیتیکی هەرێمی کوردستان، ڕەنگە بۆ هەرێم، باشترین ڕێگه‌ گەڕانەوە بێت بۆ هەر سێ ئاستەکە.

ستراتیژیییەتی ئاسایشی نیشتمانی

جیاوازیی بنەڕەتی لە نێوان "ستراتیژییەت" و "سیاسەت"ی ئاسایشی نیشتمانی هەیە. سراتیژییەت وەڵامی ئەو پرسیارانە دەداتەوه‌ کە "چ کارێک پێویستە لە پێناو سیاسەتێکی دیاریکراودا بکرێت؟" هەروەها "بۆچی دەبێت ئەو کارە بکرێت؟" ستراتیژییەت وەڵامی پرسیاری "چۆن ئامانجی سیاسەتێکی دیاریکراو لە واقیعدا جێبەجێ بکرێت؟" دەداتەوە. "ستراتیژییەتی ئاسایشی نیشتمانی، هونەر و زانستی گەشەپێدان و جێبەجێکردن و یەکخستنی ئامرازەکانی هێزی نیشتمانییە (دیپلۆماسی، ئابووری، سەربازی و زانیاری) بۆ بەدەستهێنانی ئەو ئامانجانەی کە دەبنە هۆی پاراستنی ئاسایشی نیشتمانی. نەتەوە یەکگرتووەکان بە شێوەیەکی پوخت ستراتیژییەتی ئاسایشی نیشتمانی دەناسێنێت وەکوو ''وێناکردنێکی فەرمیی ئامراز و میتۆدەکان، کە لە لایەن دەوڵەت و خەڵکەوە بۆ بەرجەستەکردن و بەدیهێنانی مەبەست و بەرنامەکانی سیاسەتی ئاسایشی نیشتمانی بەکار دەهێندرێت''. بۆ دڵنیابوون لە کارایی هەر ستراتیژیەتێک دەبێت بگەڕێینەوە بۆ: (١) توانای گونجاوبوونی ستراتیژییەتەکە، (٢) توانای پەسەندبوونی، (٣) توانای جێبەجێبوونی. لەگەڵ ئەمەیشدا، زۆر جار هەبوونی ئەو سێ خاڵە بە مانای سەرکەوتنی ستراتیژییەت نایه‌ت، چونکە بەردەوام ستراتیژیستەکان ڕووبەڕووی کۆمەڵێک بارودۆخی پێشبینینەکراو و نەخوازراو دەبنەوە.

پێداویستییەکانی داڕشتنی سیاسەتی ئاسایشی نیشتمانی

پڕۆسەی داڕشتنی سیاسەت و ستراتیژییەتی ئاسایشی نیشتمانی، پێویستیی بە کۆمەڵێک دۆکیومێنتی گرنگە، بۆ ئەوەی سیاسەت و ستراتیژییەکان لە پڕۆسە و موماڕەسەدا وەربگێردرێتە سەر لاپەر و، وەکوو ئامرازێکی گرنگی ڕێکخستن و یەکخستن بەکار بهێندرێت؛ لە نموونەی ئەو دۆکیومێنتانە "دەستورە". بێ دەستوور، زەحمەتە بەڕۆشنی قسە لەسەر بەها و بەرژەوەندییە نیشتمانییەکان بکرێت. زۆر جار بەرژەوەندییەکانی سیاسەتی ئاسایشی نیشتمانیی وڵاتێک، هەمان ئەو بەرژوەندییە نیشتمانییانەیە کە لە دەستووری وڵاتدا ئاماژەی پێ دراوە. چونکە دیاریکردنی بەرژەوەندییە نیشتمانییەکان یەکێکە لە هەستیارترین ئەرکەکانی دەسەڵاتی سیاسی و، دەسەڵات هەر بەئاسانی ناتوانێت بەرژەوەندییە باڵاکان دیاری بکات، یان دەستکاری بکات.

بە شێوەیەکی باو لە زۆربەی وڵاتەکان، ئەو پڕۆسەیە لە لایەن ئەنجوومەنی ئاسایشی وڵاتەوە دادەڕێژرێت. کۆمەڵێک ئەکتەر لەو پڕۆسەیەدا بەشدار دەبن و، بەپێی قۆناغ و سروشتی سیستەمی سیاسیی ئەو وڵاتە، ئەکتەرەکان جۆراوجۆر دەبن: سەرۆکی دەسەڵاتی جێبەجێکردن، وەزیرەکانی بەرگری، دەرەوە، ناوخۆ، دارایی، ڕاوێژکارەکانی ئاسایشی نیشتمانی، کەسایەتییە سەربازییە فەرمییەکان و بەرپرسی هەواڵگریی وڵات. لە پرسی ئێستای هەرێمدا، دەکرێت ئەو کەس و دامەزراوانەی بەشدار دەبن لە پڕۆسەی داڕشتنی سیاسەتی ئاسایشی نیشتمانی، هەمان ئەو دامەزراوانە نەبن کە لە وڵاتێکی ئاساییدا بەشدار دەبن، چونکە ئێمە هەرێمین و ناونیشانی سیاسیی جیامان هەیە؛ بەڵام ئەو کەس و دامەزراوانەی لەو پڕۆسەیەدا بەشدار دەبن، دەبێت بە شێوەیەکی فەرمی لە دۆکیۆمێنتێکی فەرمیدا ئاماژەیان پێ درابێت. پەڕلەمان و دامەزراوە یاسایییەکان ڕۆڵی گرنگ لە دەوڵەمەندکردنی سیاسەت و ستراتیژییەتی ئاسایشی وڵاتدا دەبینن. بۆ نموونە، لە کەیسی وڵاتی باشووری ئەفریقادا، ئەو تیمەی ده‌ست ده‌كات بە نووسینەوەی بەشێکی سیاسەت و ستراتیژیەتی ئاسایشی نیشتمانی بەپێی پسپۆریی خۆی، لە لایەن پەرلەمانەوە هاوکاری دەکرێت و پەرلەمان کۆمەڵێک ڕێنمایی و بەرچاوڕوونیان پێ دەدات.  لە قۆناغی گواستنەوە و قۆناغی پاش جەنگیشدا، زۆر جار ئەکتەرە دەرەکییەکان وەکوو نەتەوە یەکگرتووەکان، یان ئەو وڵاتەی لە پڕۆسەی گۆڕینی ڕژێم بەشدار بووە و، لە قۆناغی گواستنەوەدا هاوکارە، لە پڕۆسەی داڕشتنی سیاسەتەکانی وڵاتدا بەشدار دەبن.

هەنگاو و بنەماکانی پڕۆسەکە

1. دیدگه‌ (vision): بوونی دیدگه‌یەک لەسەر ئاییندەیەکی خوازراوی نەتەوە و دەوڵەتێک؛ ئەو دیدگه‌یە، دەبێت لەسەر بنەمای بەها نیشتمانییەکان، بەرژەوەندی و پێداویستییەکان دابمەزرێت. دیدگه‌یەکی کارا، دەبێت ڕۆشن و کردەیی بێت، هەروەها دەبێت لەگەڵ پێداویستییەکان و بەهاکانی تەواوی کۆمەڵگه‌ بگونجێت.
2. پڕەنسیپە ڕێنیشاندەرەکان: سیاسەتێکی ئاسایشی نیشتمانیی سەرکەوتوو لە ئێستا و لە ئاییندەیشدا، سیاسەتێک نابێت لەگەڵ بنەما جیهانییەکانی مافەکانی مرۆڤ و سەروەریی یاسادا ناکۆک بێت. ئەو کارە وا دەکات، هەر سیاسەتێک شەرعییەتی زیاتر لەسەر ئاستی ناوخۆ و نێودەوڵەتی بەدەست بهینێت.
3. بەهاکان: هەموو بەهاکانی کۆمەڵگه‌، دەبێت لای هەمووان ڕۆشن بێت. مەبەست لە بەهاکان، باوەڕە هاوبەشەکانی کۆمەڵگه‌یە؛ بۆ نموونە، دەشێت دیموکراسی، مافەکانی مرۆڤ، سەروەریی یاسا، کۆنتڕۆڵی مەدەنییانە بەسەر هێزی سەربازیی وڵات و...هتد بێت.
4. بەرژوەندییەکان: بەرژەوەندییەکان، دەشێت لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، بریتی بێت لە سەروەری، یەکپارچەییی خاکی وڵات و پەیوەندییەکی ئاشتییانە و تۆکمە لەگەڵ دەوروبەر. لەسەر ئاستی ناوخۆیی، بەرژوەندییە گرنگەکانی نێو سیاسەتی ئاسایشی نیشتیمانی، ڕەنگە بریتی بن لە پێکەوەگرێدان و یەکێتیی کۆمەڵگه‌یی لە ڕێگه‌ی پاراستن و پتەوکردنی مافە سیاسی، ئابووری، کۆمەڵایەتی، که‌لتووری و مەدەنییەکان.
5. ئامانجەکان: ئامانجەکان، ئاکامە خوازراوەکانی سیاسەتی ئاسایشی نیشتمانین، کە لە بنەمای بەرژەوەندییە نیشتمانییەکانەوە سەرچاوە دەگرێت.
6. هەلومەرج و ژینگەی ستراتیژی: هەلومەرج و ژینگەی ستراتیژی، ئەو بەستێنەیە وڵات و کۆمەڵگه‌ تیایدا کار دەکات و، کاریگەریی گەورەی لەسەر بەرژەوەندی و ئامانجەکان هەیە. لێرەدا تەفاعول و سروشتی پەیوەندییەکانی دەسەڵات لەگەڵ دەوڵەتان و دامەزراوە و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان، زۆر گرنگە.
7. هەڕەشە، مەترسی و تەحەددییەکان (به‌ره‌نگارییه‌كان): ئەوانە پەیوەندییان بە کۆمەڵێک فاکتەری پەیوەنددار بە ژینگەی ستراتیژیی ناوخۆیی، هەرێمایەتی و نێودەوڵەتیی وڵاتەوە هەیە و، زۆر جار دەبنە بەربەست لە بەردەم بەدەستهێنانی ئامانجە نیشتمانییەکان. هەڕەشە، بریتییە لەوەی کاتێک فاکتەر، کردار، بارودۆخ و ڕووداوێک، ئەگەر و توانایان هەیە ببنە مایەی زەرەر و زیان.

بەپوختی، پڕۆسەی داڕشتی سیاسەتی ئاسایشی نیشتمانی، ناتواندرێت و ناکرێت تەنیا پڕۆژەی لایەنێک بێت، یا دەرەنجامی تێگەیشتنی لایەنێکی دیاریکراو بۆ بەها و بەرژەوەندییە نیشتمانییەکانەوە بێت؛ چونکە پێویستیی بە کارکردنی تەواوی دەزگه‌کانی حکوومەت، پەرلەمان و کۆمەڵگای مەدەنی، حزب و لایەنە سیاسییەکان و پێکهاتە جیاوازەکانی کۆمەڵگه‌ لەگەڵ یەکدی هەیە. دەشێت جیاوازیی گەورە لە تێگەیشتنی لایەنەکان لەسەر چۆنیەتیی بەدەستهێنان و پاراستنی بەرژەوەندییە نیشتمانییەکانمان هەبێت، بەڵام لە ناوەڕۆکدا، دەبێت کۆکبوون و سازان لەسەر بەها و بەرژەوەندییە نیشتمانییەکان هەبێت؛ ئەگەرنا، سیاسەتی ئاسایشی نیشتمانی دروست نابێت.

سەرچاوەکان

Bartholomees, J. (ed.), The U.S. Army War College Guide to National Security Policy and Strategy, 2^nd edition. Department of National Security and Strategy, pp. 79-106.

Boucher, A. (2009) National Security Policies and Strategies: A Note on Current Practice, Future of Peace Operations Program. HLS Center. Available at:http://www.stimson.org/images/uploads/research-pdfs/Stimson_National_Security_Strategy_Note_FINAL_12dec09_1.pdf  [accessed 24 Nov  2016]. 

Department of Defense Dictionary of Military and Associated Terms (1998) Joint Pub 1-02.

Inter-agency SSR Task Force. (2012) Integrated Technical Guidance Note on SSR – Annex, United Nations Support to National Security Policy and Strategy Making Processes. Available at: http://unssr.unlb.org/Portals/UNSSR/Docs/Ch5-%20UN%20Support%20to%20National%20Security%20Policy%20and%20Strategy-Making%20Processes.pdf  [accessed 10 Nov 2016].