كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان حكوومەتی هەرێم و حكوومەتی فیدراڵی، بابەتێكی گەرمی سەر گۆڕەپانی سیاسیی عێراقە. هەر لە دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشووی عێراق لە ئەپریلی 2003 و، پەسەندكردنی دەستووری هەمیشەییی عێراق لە ئۆكتۆبەری 2005‌ و، دامەزراندنی عێراقی نوێ لەسەر بنەمای سیستەمی فیدراڵی، دەستپێكی قۆناغێكی نوێ بۆ حكوومەتی فیدراڵی ‌و هەرێم كرایەوە، چونكە بە درێژاییی مێژووی دەوڵەتی عێراق، كوردەكان لە لایەن حكوومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراقەوە چەوسێنراونەتەوە ‌و مافەكانیان پێشێل كراوە.

ئەگەرچی كورد لە دووبارە بنیاتنانەوەی عێراقی نوێ‌، ڕۆڵی ئەرێنی ‌و بەرچاوی بینیوە، بەڵام مخابن كێشە ‌و گرفتەكانی نێوان حكوومەتی فیدراڵی ‌و حكوومەتی هەرێم، پاش پرۆسەی ئازادیی عێراق، سیما ‌و خەسڵەتی دیكەی وەرگرت؛ كە لە گرنگترینیان خۆی لە دۆسیه‌ی وزە (نەوت و گاز) ‌و، دۆسیه‌ی خاك (سنوور) ‌و، دۆسیه‌ی دارایی (بودجە) ‌و، دۆسیه‌ی هێزی پێشمەرگەدا دەبینێتەوە، سەرباری سێ گرفتی بەرچاوی دیكە، كە بریتین لە نەبوونی متمانە ‌و پابەندنەبوون بە ڕێككەوتننامەكان ‌و تەفسیری جیاواز بۆ ماددە ‌و بڕگەكانی دەستوور لە نێوانیاندا. لەم وتارە شیكارییەدا، دەمانەوێ تیشكێك بخەینە سەر پوختەی كێشەكانی نێوان حكوومەتی هەرێمی كوردستان ‌و حكوومەتی فیدراڵی عێراق، لە چەند خاڵ و بڕگەیەكدا.

یەكەم: دۆسیه‌ی وزە (نەوت ‌و گاز):

نەوت و وزە، وەك سامانێكی سروشتی، بایەخی گرنگ و ستراتیژیی خۆی هەیە ‌و, بەشدارییەكی كاریگەری لە پەرەسەندنی ژێرخانی ئابووری و ژیانی سیاسی ‌و كۆمەڵایەتیی گەلانی جیهان كردووە ‌و، ڕۆڵێكی بەرچاوی لە بەهێزكردنی پێگەی وڵاتاندا بینیوە.

هەرێمی كوردستان لە كۆتایییەكانی سەدەی ڕابردوودا، بە مەبەستی گەڕان ‌و دۆزینەوە و پەرەپێدانی نەوت لە چەند كێڵگەیەكی نەوتی لە ئاستێكی سنوورداردا، لە ڕێگه‌ی دوو دەزگه‌ی دیاریكراو، كە بریتی بوون لە دەزگه‌ی گشتیی بەڕێوەبردنی پرۆژە تایبەتەكان ‌و, دەستەی گشتیی نەوت و پترۆكیمیایییەكان، دەستی بەكار كردووە. بەڵام لە پاش ڕووخانی ڕژێمی پێشوو، پرۆسەی دەرهێنانی نەوت لە كوردستان بە شێوەیەكی خێرا، كاری تێدا كرا. هەر بۆ ئەم مەبەستەیش پەرلەمانی كوردستان یاسای ژمارە 22ی ساڵی 2007ی تایبەت بە نەوت و گازی هەرێمی كوردستانی دەركرد ‌و، گرێبەستی نەوتی لەگەڵ كۆمەڵێك كۆمپانیای زەبەلاحی ئەمەریكی و كەنەدی و نەرویجی و فەڕەنسی و توركی و بریتانی و ڕووسی و ئیماراتی واژوو كرد.

دەستووری نوێی عێراقیش لە ماددەكانی 111 ‌و 112، ئاماژە بە سامانی نەوت و گازی عێراق ‌و بەڕێوەبردنی دەكات. بە جۆرێك دەبینین لە ماددەی 111دا، بە دەقێكی گشتی هاتووە كە سامانی نەوت و گاز موڵكی هەموو گەلی عێراقە. لە بڕگەی یەكەمی ماددەی 112یشدا، باس لەوە دەكات حكوومەتی فیدراڵ لەگەڵ هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكانی نەوت و گاز، كێڵگەكانی ئێستا بەڕێوە دەبه‌ن. لە بڕگەی دووەمی هەمان ماددەیشدا باس لە ڕەنگڕێژكردنی سیاسەت ‌و ستراتیژیی پێویست بۆ پێشخستنی سامانی نەوت و گاز دەكات. كەواتە بەگوێرەی ئەم بڕگەیە، حكوومەتی فیدراڵی و حكوومەتی هەرێم و پارێزگاكان، لە دانانی پلان و ستراتیژییەتی سامانە نەوتییەكاندا بەشدار دەبن ‌و، نابێت حكوومەتی فیدراڵی یەكلایەنانە بە ڕێوەی ببات.

دەبینین كرۆكی كێشەكانی حكوومەتی فیدراڵی ‌و حكوومەتی هەرێم لەم دۆسیه‌یەدا، خۆی لە جیاوازیی دابەشكردن ‌و بەڕێوەبردنی ئەم سامانە سروشتییەدا، لە ڕێگه‌ی تەفسیر ‌و ڕاڤەی جیاواز بۆ بڕگە و ماددەكانی 111 ‌و 112ی دەستووری عێراق دەبینێتەوە؛ بە جۆرێك كە حكوومەتی فیدراڵی عێراق، هەرێم بە سەربەخۆ ‌و ناشەفاف لە واژووكردنی گرێبەست ‌و دەرهێنان ‌و هەناردەكردن ‌و بەبازاڕكردنی نەوت تۆمەتبار دەكات، لە بەرامبەریشدا حكوومەتی هەرێم ئاماژە بەوە دەكات كه‌ بەو پێیەی دەستووری عێراق، دەستووری وڵاتیكی فیدراڵە، بۆیە دەسەڵاتی زیاتری بە هەرێمەكان و پاراستنی تایبەتمەندییەكانیان داوە ‌و، لە چوارچێوەی دەستووردا دەتوانن یاسای تایبەت بە خۆیان دەربكەن. لە لایەكی ترەوە ئەم كێشانە بەدەر نییە لە ڕەهەندی سیاسی ‌و نەبوونی متمانە لە نێوان هەر دوو حكوومەتی ناوبراو.

دووەم: دۆسیه‌ی خاك ‌و سنوور  (ناوچە كێشەلەسەرەكان):

مەبەست لە ناوچە كێشەلەسەرەكان (جێناكۆكه‌كان)، ئەو ناوچانەن كە لە نێوان حكوومەتی فیدراڵی ‌و هەرێمدا ململانێ ‌و ناكۆكییان لەسەر هەیە. ناوچە كێشەلەسەرەكانیش ئەو ناوچانە دەگرێتەوە كە حكوومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق، بەپێی چەند قۆناغێكی جیاواز، چەندین ناوچەی لە هەرێمی كوردستان دابڕیوە و، ئەو ناوچانەی كە بە چەقی كێشەكان دادەنرێن بریتین لە چەند ناوچەیەكی ئیداریی سەر بە پارێزگاكانی كەركووك ‌و مووسڵ ‌و دیالە ‌و كوت، كە ڕووبەرێكی فراوان لە هەرێمی كوردستان پێك دەهێنن.

دەبینین دۆسیه‌ی خاك ‌و سنوور لە نێوان حكوومەتی هەرێمی كوردستان ‌و حكوومەتی فیدراڵی عێراق، یەكێكە لە دۆسیە هەرە گرنگ ‌و چارەسەرنەكراوەكان و، لە ڕابردوویشدا هۆكاری شكستهێنانی ئەو گفتوگۆ ‌و ڕێككەوتننامانە بوون كە لە نێوان حكوومەتی ناوەندیی عێراق ‌و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد ئەنجام دراون؛ وەك ڕێككەوتننامەی 11ی ئازار، كە دەبینین ئەو ڕێككەوتننامەیە شكستی هێنا، بە هۆی دابڕینی بەشێكی زۆری ئەو ناوچە كوردییانەی كە دەبوایە بەپێی ئەم ڕێككەوتننامەیە لە چوارچێوەی سنووری ئۆتۆنۆمیی كوردیدا بوونایە.

لە دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشووی عێراق ‌و، لە یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق بۆ قۆناغی گواستنەوە، ماددەی 58 تایبەت بە ناوچە كێشەلەسەرەكان تەرخان كرا. دواتریش لە دەستووری هەمیشەییی عێراق هەمان دۆسیه‌ لە چوارچێوەی ماددەی 140 ڕێك خرا و، ئەم ماددە دەستوورییەیش بە یەكێك لەو ماددانە دادەنرێت كە مشتومڕێكی زۆری لە نێوان حكوومەتی هەرێم ‌و حكوومەتی فیدراڵی دروست كردووە، بە جۆرێك كە تا ئێستا ئەم ماددەیە بە جێبەجێنەكراوی ماوەتەوە.

حكوومەتی هەرێم ‌و سەركردایەتیی كورد، بەردەوام حكوومەتی فیدراڵیان بە سستینواندن لە بەرامبەر جێبەجێنەكردنی ئەم ماددە دەستوورییە ناو دەبەن و، لە لایەكی دیكەیشەوە حكوومەتی عێراق ‌و بەرپرسە باڵا و سەركردە سیاسییە عەرەبەكان دەیانویست هاوكێشە سیاسییەكان لەم دۆسیه‌یەدا بە قازانجی خۆیان بگۆڕن ‌و كۆتاییی پێ بهێنن و، نەگەڕانەوەی ناوچە كێشەلەسەرەكان بۆ سەر هەرێمی كوردستان بكەنە دیفاكتۆ. لە بەرامبەر ئەمەیشدا، حكوومەتی هەرێم نەیانتوانیوە سیاسەتێكی ورد ‌و زانستییانە دابڕێژێ ‌و، ستراتیژییەتێكی نەتەوەییی گرنگ لە دووبارە گەڕانەوەی ناوچە دابڕێنراوەكان ‌و دیاریكردنی سنووری هەرێمی كوردستان، پەیڕەو بكات.

بۆ چارەسەركردنی گرفتی ناوچە كێشەلەسەرەكان لە نێوان حكوومەتی هەرێمی كوردستان ‌و حكوومەتی فیدراڵی عێراق، دەبێت ڕێككەوتنێكی سیاسیی گونجاو لە نێوان لایەنە عێراقی ‌و كوردستانییەكان ئەنجام بدرێت تاوەكوو كار بۆ گەڕاندنەوەی ئەو ناوچانە بۆ سنووری پارێزگاكانی خۆیان بكرێت، بەپێی ئەو قۆناغانەی كە لە ماددەی 140ی دەستووری هەمیشەییی عێراقدا هاتووە.

سێیەم: دۆسیه‌ی دارايی ‌و بودجە:

بودجەی ساڵانەی حكوومەتی عێراق ‌و پشكی هەرێمی كوردستان تیایدا، مژاری گەرمی ساڵانەی نێو پەرلەمانی عێراقە. لە بودجەی خەمڵێنراوی عێراق بۆ ساڵی 2005، پشكی هەرێمی كوردستان بە ڕێژەی لە (8%) بۆ (10%)، دیاری كرا و، ئەم بابەتە كاردانەوەی توندی هەرێمی كوردستانی لێ كەوتەوە. لەم چوارچێوەیەدا سەركردایەتیی سیاسیی كورد ناڕەزاییی خۆی دەربڕی ‌و، لە پەیامێكدا سەرۆكایەتیی كۆمار ‌و سەرۆكوەزیرانی ئەو كاتی عێراقیان لەو نادادپەروەرییە ئاگادار كردەوە؛ تیایدا داوایان كرد ڕێژەكە بكرێ بە (25%)، بەڵام دواتر پشكی (17%) بۆ هەرێمی كوردستان جێگیر كرا. بەم پێیە، پشكی (17%)ی بودجەی گشتیی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان، دەرەنجامی ڕێككەوتنی سیاسیی نێوان لایەنەكان بوو. هەرچەندە چەند لایەنێك رازی نەبوون ‌و، بەڵگەی ئەوەیان دەهێنایەوە كە ئامارێكی ورد ‌و گشتیی دانیشتووان نییە لە عێراقدا. لەبەر ئەوە، دەبێت لێژنەیەكی تایبەت بۆ هەڵسەنگاندن ‌و سەرژمێریكردنی دانیشتووانی تەواوی عێراق پێك بهێنرێت، بۆ ئەوەی ڕێژەی دانیشتووانی هەموو پارێزگایەك دیاری بكرێت ‌و دواتر پشكیان لە بودجە بۆ دیاری بكرێت.

سەرەڕای ئەوەی پشكی (17%)ی بودجە بۆ هەرێمی كوردستان تاكوو ساڵی 2014 جێگیر كرابوو، بەڵام كێشەی بودجە لە نێوان حكوومەتی هەرێمی كوردستان ‌و حكوومەتی فیدراڵی عێراق هەر بەردەوام بوو؛ بە شێوەیەك ئەم ناكۆكییانە گەیشتە لووتكە. ئەوەیش دوای ئەوەی كە نووری مالكی، سەرۆكوەزیرانی پێشووی عێراق، لە سەرەتای ساڵی 2014، بەبیانووی پابەندنەبوونی هەرێمی كوردستان بە هەناردەكردنی نەوت لە ڕێگه‌ی كۆمپانیای سۆمۆ و ناشەفافی ‌و ڕادەستنەكردنی داهاتی خاڵە سنوورییەكانی هەرێمی كوردستان بە بەغداد، بە بڕیارێك بەشە بودجەی هەرێمی كوردستانی ڕاگرت. لە دەرەنجامی ئەم بڕیارەیشدا دەبینین هەرێمی كوردستان بە قەیرانێكی داراییی زۆر دژواردا تێپەڕ دەبێت، بە شێوەیەك ناتوانێت مووچەی فەرمانبەران لە كاتی خۆیدا دابین بكات ‌و، خەرجییەكانی بەكاربردنیشی بۆ دابین ناكرێ.  قەیرانە دارایییەكەیش شۆڕ بۆتەوە بۆ جومگەكانی وەبەرهێنان ‌و، ئاستی وەبەرهێنانیش دابەزیوە ‌و بێكاری ڕووی لە زیادبوون كردووە ‌و جموجووڵەكانی كاڵا و پێداویستیییەكانی هاووڵاتیانیش لە بازاڕِەكاندا ڕووی لە كزی كردووە.

چوارەم: دۆسیه‌ی هێزی پێشمەرگە:

لە پاش ڕووخانی ڕژێمی پێشوو، له‌ بڕگەی 5 لە ماددەی 121ی دەستووری عێراق، وەكوو هێزی پاراستنی سنووری هەرێمی كوردستان ‌و سیستەمی بەرگریی عێراق، ئاماژە بە هێزی پێشمەرگەی كوردستان دەكات. بەڵام بودجەی هێزی پێشمەرگە ‌و ژمارەی ئەم هێزانە، سەرچاوەی كێشە ‌و ناكۆكیی نێوان حكوومەتی هەرێمی كوردستان ‌و حكوومەتی فیدراڵی عێراقە.

حكوومەتی هەرێم بەبەردەوامی جەختی لەوە كردۆتەوە كە ژمارەی هێزەكانی پێشمەرگە زیاترە و، بەو ڕێژەیە ڕازی نییە كە حكوومەتی فیدراڵی دیاری كردووە. لەگەڵ ئەوەیشدا، حكوومەتی هەرێمی كوردستان داوای تەرخانكردنی بودجەی هێزی پێشمەرگە لە بودجەی وەزارەتی بەرگریی عێراق دەكات.

پرسی داننەنان بە هێزەكانی پێشمەرگە وەكوو هێزێكی یاساییی كوردستان ‌و تەرخاننەكردنی بودجەی ئەو هێزانە، بۆ ئه‌قڵییه‌تی سیاسیی سەركردە سیاسییەكانی حكوومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق دەگەڕێتەوە، كە ترسیان لەو هێزانە هەیە و، وەك هەنگاوێك بۆ بەرەوپێشچوونی زیاتری هەرێمی كوردستان لە ڕووی سەربازییەوە، بە مەترسیی دادەنێن.

پێنچەم: نەبوونی متمانە ‌و پابەندنەبوون بە ڕێككەوتننامەكان ‌و تەفسیری جیاواز بۆ ماددە ‌و بڕگەكانی دەستوور:

لێكدانەوە و خوێندنەوەی جیاواز بۆ بڕگە و ماددەكانی دەستوور ‌و، نەبوونی متمانەی سیاسی ‌و پابەندنەبوون بە ڕێككەوتننامەكانی نێوانیان، بە دیوی دووەمی كێشە ‌و گرفتەكانی نێوان هەر دوو حكوومەتی ناوبراو دادەنرێت، كە ڕۆڵی دیار ‌و بەرچاویان لە چارەسەرنەبوونی كێشەكاندا هەیە. لە كۆتاییدا، كێشەكانی نێوان حكوومەتی هەرێم و حكوومەتی فیدراڵی، ڕەگێكی مێژوویییان هه‌یه‌ و، نەبوونی هەوڵ ‌و ئیرادەیەكی جددی لە لایەن هەر دوو لاوە، چارەسەركردنی تەواوی دۆسیه‌كانی ئەستەم كردووە.