لە دوای ٢٠٠٣وە گۆڕانکارییەکی بونیادی لە تەواوی سیستەمی سیاسیی عێراق ڕووی دا: دەسەڵات لە دەسەڵاتێکی ئۆتۆریتەی ژێر هێژموونیی سوننەوە، گۆڕا بۆ دەسەڵاتێکی نوێ لەسەر بنەمای هەڵبژاردن، لە دەرەنجامدا دەرفەتێکی بێوێنە بە کورد و شیعە درا تا بتوانن بگەنە تۆپکی دەسەڵات. بەشداریی کارای کورد لە دروستکردنی بڕیار لە حکوومەتی نوێی دوای سەددام، دەرفەتێکی گەورەی بە هەرێمی کوردستان دا، تا زیاتر بەرژەوەندییەکانی خۆی لە چوارچێوەی سنووری هەرێم پارێزراوتر بکات؛ بەتایبەت ئەوە لە قۆناغێکدا بوو کە لە سەرەتادا سوننەی عێراق تەواو لە دەرەوەی پڕۆسەی سیاسیدا بوو و، کورد توانیی ئەو بۆشایییە بۆ بەرژەوەندیی خۆی پڕ بکاتەوە.

لەگەڵ ئەوەیش، ئەو گۆڕانکارییە نەبووە هۆی دروستکردنی ژینگەیەکی تەندروست بۆ گفتوگۆکردن لەسەر سەربەخۆییی کوردستان، بەڵکوو دووبارە، بەڵام بە شێوەیەکی جیاوازتر، دژایەتیی بەغدا بۆ سەربەخۆییی کوردستان دەستی پێ کردەوە؛ بەتایبەت دژایەتیکردنی هەر سیناریۆیەکی سەربەخۆییی کوردستان کە ناوچە جێناکۆکەکانیش دەبێتە بەشێک تیایدا. سەرەتای ئەو سیاسەتەیش لەسەر بنەمای ترسی بەغدا لە زیادبوونی دەسەڵات و سنووری هەرێمی کوردستانەوە دەستی پێ کرد، بەتایبەت لە ماوەی دووەمی "مالکی"یەوە (٢٠١٠-٢٠١٤). ئەو قۆناغە، سەرەتای گوتارێکی نوێ بوو، کە دەسەڵاتەکانی هەرێمی کوردستان سەروەریی عێراق پێشێل دەکات و، دەبێت ڕێگەی لێ بگیرێت. ئەو گوتارە دواتر بەسیاسی کرا و، وەکوو پاساوێک بۆ چەندین بریاڕ و سیاسەتی بەغدا لە دژی هەرێم بەکار هێندرا. هەر لەو کاتەوە، تەواوی پەیوەندی و کێشەکانی نێوان بەغدا و هەولێر (لەوانە پرسی پێشمەرگە، بودجە، ناوچە جێناکۆکەکان و بەرهەمهێنان و هەناردەکردنی نەوت)، کەوتە ژێر کاریگەریی تەواوی گوتاری ڕەتکردنەوە و ئیحتیواکردنی هەوڵەکانی سەربەخۆیی.

ڕاستییه‌كه‌ی، بە هۆی ئەو سیاسەتانەوە، بەغدا توانیی کێشەی گەورە بۆ هەرێم بنێتەوە، بە نموونە: لە ڕێگه‌ی بڕینی بودجەوە، بەغدا توانیی بڕشت (نفووز) و کاریگەریی خۆی بەسەر هەرێمدا دەربخات، چەند کێشەیەکی ناوەخۆییش بۆ حکوومەتی هەرێم دروست بکات و، لەو دوو ساڵەدا بەو کێشانەوە سەرقالی بکات. لەگەڵ ئەوەیش، لە کۆی گشتیدا، هێشتا  پێ ناچێت لە ئاییندەیەکی نزیکیشدا بەغدا لە پێگەیەکدا بێت، بتوانێت ڕێگه‌ لە سەربەخۆیی و دەوڵەتی کوردستان بگرێت. عێراق خۆی لە بەردەم چەندین قەیرانی گەورەدایە؛ کێشە تائیفییەکانی عێراق و گرووپە تیرۆریستی و میلیشیا جیاوازەکان، تەواوی سیستەمی سیاسیی عێراقیان لەرزۆک و لاواز و سەرقاڵ کردووە. کەمتواناییی بەغدا لە ڕێگەگرتن لە سەربەخۆییی هەرێمی کوردستان، سەرەڕای دژایەتیکردنی، خۆی لە دەرەنجامی چەند واقعێکدا دەبینێتەوە:

• سەربەخۆییی کوردستان لە چوارچێوەی هەرێمی کوردستاندا، سوودی زیاتر دەبێت لە مانەوەی هەرێمی کوردستان لەو دۆخەی ئێستایدا؛ ئەگەر هات و، بەغدا هێز و کارت و توانای پێویستی نەبوو بۆ ڕێگەگرتن لێی.
• سەربەخۆییی کوردستان، پڕۆسەیەکی حەتمییە. ئێستا و چەند ساڵی دیکەیش بێت و، هەر حکوومەتێک لە بەغدا بێت، دەبێت بکەوێتە دۆخی دانوستان و قسەکردن لەسەر شێواز و چۆنیەتیی بەڕێوەچوونی پڕۆسەکە.
• لە کاتی بوونی پشتگیری و دانپێدانانێکی نێودەوڵەتی، بەغدا ئامرازی کەمی بەدەست دەبێت تا  لە بەرامبەر سەربەخۆییی کوردستان بوەستێتەوە.

لە توێژینەوەیەکی وردی دەزگه‌ی RAND لەسەر سەربەخۆییی کوردستان، بە ناونیشانی Regional Implications of an Independent Kurdistan، باسی سیاسەت و هەڵوێستی بەغدا لەسەر سەربەخۆییی کوردستان لە سێ سیناریۆی تەواو جیاوازدا کراوە. توێژینەوەکە پێی وایە توانای بەغدا لە هەڵوێستنواندن لەسەر سەربەخۆییی کوردستان، ڕازیبوون یان دژایەتیکردنی، دەوەستێتە سەر ڕێگه‌ و چۆنیەتیی بەدەستهێنانی ئەو سەربەخۆیییە، کە لێرەدا خراوەتە ڕوو:

یەکەم: ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی بە شێوەیەکی تاکلایەنە

ئەو سیناریۆیە بریتییە لەوەی هەرێمی کوردستان تاکلایەنە سەربەخۆیی ڕابگەنێت، جا دەرەنجامی ڕووداوێکی پێشبینینەکراو، یان دەرەنجامی ڕیفراندۆمێک لەسەر سەربەخۆیی بێت. لەو سیناریۆیەدا، پێشبینی دەکرێت هەڵوێست و پەرچەکرداری بەغدا توند بێت و وەکوو هەڕەشەیەک لەسەر خۆی ببینێت، بەتایبەت کاتێک کەرکووک و ناوچە ئازادکراوەکانی ژێردەستی داعشیش بەشێک لە سنووری ئەو دەوڵەتە دەبێت. بەغدا جگە لەوەی ئەوە وەکوو هەڕەشەیەک لەسەر سەروەریی خۆی دەبینێت، وەکوو گورزێکی کوشندەیش لەسەر مانەوەی عێراق دەبینێت، چونکە دەوڵەتێکیش بۆ سوننەکان پێشبینیکراو دەبێت.

لەو سیناریۆیەدا، کاتێک بەغدا لە دەرەوەی پڕۆسەکە دەبێت، پێشبینی دەکرێت بەغدا بۆ شکستپێهێنان، یان لاوازکردنی ئەو هەوڵی سەربەخۆیییە، هەموو شتێک بکات. بەتایبەت ئەگەر ئەو سیناریۆیە ئێستا، یان له‌ ئاییندەیەکی نزیکدا ڕوو بدات. بۆیە بەغدا چەند کارتێکی بە دەستەوە دەبێت:

• بەغدا لە ڕێگەی نەناردنی بەشە بودجەی هەرێمەوە لە ماوەی دوو ساڵی رابردوودا، کێشەی گەورەی بۆ هەرێم دروست کرد. بۆیە بەردەوامبوونی ئەو دۆخە، ئەگەر هاتوو نرخی نەوتیش لە ئاستێکدا نەبوو کە هەرێم بتوانێت بودجەی خۆی پێ دابین بکات، ئەوا بەغدا ئەو فشارە وەکو کارتێک دەبینێت تا لە دژی هەوڵی سەربەخۆیی بەکاری بێنێت. بەردەوامبوونی ئەو ململانێیەیش، ئەگەری پێکدادانی سەربازیی نێوان هەر دوو لا زیاتر دەکات و، بوونی ژینگەیەکی ناسەقامگیر و توندوتیژ، دەبێتە هۆی کێشە و نادڵنیایییەکی زۆر بۆ سەر کۆمپانیاکانی نەوت و، جگە لەمەیش لەو دۆخەدا کورد، بۆ خۆپڕچەککردن و بەرگریکردن و کەرتی ئاسایش لە سنووری ئەو دەوڵەتە، پێویستیی بە بودجەیەکی زۆر دەبێت. بۆیە فرەکردنی ئابووریی هەرێم بەر لە قۆناغی سەربەخۆیی، ڕێگە لەو هەوڵەی بەغدا، لە کێشەدروستکردن بۆ سەر دەوڵەتی کوردستان لە ئاییندەدا، دەگرێت. بە هەمان شێوەیش، ناتواندرێت بۆ بەردەوامبوون لەو ململانێیانە، پشت بە قەرزی نێودەوڵەتی ببەسترێت.
• داخستنی سنوورەکانی لەگەڵ دەوڵەتی کوردستان، کە وا دەکات زیاتر پشت بە ئێران و تورکیا ببەسترێت. پێشبینی دەکرێت سیاسەتی ئێران و بەغدا و هەڵوێستیان لەسەر داخستنی سنوورەکان بە ڕووی دەوڵەتی کوردستان، یەک سیاسەت و هەڵوێست بێت. پشتبەستنی دەوڵەت و گەڕانەوە بۆ تورکیا، پرسیار لەسەر شەرعییەتی ئەو کیانە دروست دەکات و، ڕەنگە کێشە و ململانێی نوێ لە نێوان حزبەکان دروست بکات، بەتایبەت لە بەرامبەر مەرجەکانی تورکیا لە کردنەوەی سنوورەکانی. ئەو کۆمپانیانەیش کە هاوردەکانیان لە تورکیاوە ڕەوانەی بەشەکانی دیکەی عێراق کردووە، کارەکانیان دەوەستێت و قەیرانێکی دیکە لەو کەرتەدا سەر هەڵدەدات.
• لەو حاڵەتەدا پێشبینی دەکرێت، بەغدا بکەوێتە گیانی کوردەکانی دانیشتووی بەغدا و ناوچەکانی دیکەی ژێر کۆنترۆڵی خۆی و دەرکردنیان بۆ نێو خاکی سنووری دەوڵەتی کوردستان، بەتایبەت لە کاتێکدا کە پێشوەختە لە خاکی هەرێم زیاتر لە ملیۆنێک ئاوارە هەیە؛ هەموو بەیەکەوە لە كورتماوه‌دا کێشەیەکی زۆر دروست دەکەن. بۆیە دەبێت پێشوەختە بیر لەو کوردانە بکرێتەوە، پێش ئەوەی بەغدا بتوانێت وەکو کارتێک بەکاری بهێنێت.
•  کۆمەڵگه‌ی نێودەوڵەتی، لە دۆخێکدا کە دەوڵەتی کوردستان بەخێرایی و تاکلایەنە ڕاگەیاندرابێت و ببێتە مایەی ناسەقامگیریی زیاتر لە ناوچەکە، ئەوا پشتگیریی ئەو دەوڵەتە ناکات و، دەبێتە کارتێک بە دەست بەغداوە.
• لە هەلومەرجی ئێستای هەرێمی کوردستان، نەک هەر پەیوەندییەکی باش لە نێوان حزبە سیاسییەکاندا نییە، بەڵکوو کێشە و ململانێکانیان گەیشتۆتە ئاستی پەکخستنی پەرلەمان. بۆیە پێشبینی دەکرێت تا ئەو کێشانە بەردەوام بن، بەغدا بتوانێت وەکوو کارتێک بۆ ناسەقامگیرکردنی دۆخی ناوخۆییی دەوڵەتی کوردستان بەکاری بهێنێت.

تاکە شت لێرەدا كه‌ بەغدا ناتوانێت بیکات، هەڕەشەیەکی سەربازیی گەورەیە، چونکە بەغدا ئەو توانایەی نییە. لاوازیی سوپای عێراق و شکستەکانی لە جه‌نگی داعشدا، بەتایبەت لە قۆناغەکانی سەرەتای جه‌نگه‌کە، وای کردووە بەغدا پێویستیی بە چەند ساڵێک بێت تا سوپایەکی بەهێز دروست بکات و، پێشبینی ناکرێت بەغدا بتوانێت نە لە ئێران و نە لە هیچ هێزێکی دیکە، بە شێوەیەکی ئاشکرا داوای یارمەتیی سەربازی بکات؛ چونکە ئێران و تورکیا ناتوانن بە تەنیا دەستێوەردانی سەربازی لە دژی دەوڵەتی کوردستان بکەن، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی خوێندنەوە و بەرژەوەندیی ستراتیژیی دژبەیەکیان لەسەر دەوڵەتی کوردستان هەیە.

سیناریۆی دووەم: کۆتاییی دەوڵەتی عێراق و لەناوچوونی

ئەگەر هات و کێشە ناوخۆیییەکانی عێراق، تیرۆر و ناسەقامگیری، بووە هۆی ئەوەی دەوڵەت توانای ڕاگرتنی ئاسایش و سەقامگیریی نەبێت و، ئەگەر هات و دەوڵەت نەیتوانی خزمەتگوزاری دابین بکات و سنووری وڵات بپارێزێت و، لە ڕووی داهات و ئابوورییەوە شکستی خواردبوو، ئەوا دەرگه‌یەکی گەورە بۆ سەربەخۆییی کوردستان دەکرێتەوە؛ ئەوکات هەموو ئەو کارتانەی بەغدا لە سیناریۆی پێشووتردا بەرامبەر کورد هەیبوو، نامێنن یان زۆر لاواز دەبن. بە هەمان شێوەیش، کۆمەڵگه‌ی نێودەوڵەتی، دەوڵەتی کوردستان وەکوو سەرچاوەی شکستی دەوڵەتی عێراق نابینێت، بەڵکوو بۆ مانەوەی وەکوو تاکە ناوچەیەکی سەقامگیر، پشتگیری لەو دەوڵەتە دەکات. تاکە تەحەددیی گەورە لەو سیناریۆیەدا ئەوەیە کە لەو دۆخەدا، خەڵكێکی زۆر ڕوو لە دەوڵەتی کوردستان دەکەن؛ ئەو دەوڵەتە نە توانای لەخۆگرتنی ئەو خەڵکەی دەبێت و، نە دەیشتوانێت لەبەر گوشاری کۆمەڵگای نێودەوڵەتی، دەرگه‌یان‌ لەسه‌ر دابخات.

سێیەم: جیابوونەوە و سەربەخۆیی بە شێوەیەکی په‌یتا په‌یتا

لەو سیناریۆیەدا، هەڵوێستی بەغدا لەگەڵ دوو سیناریۆکەی پێشوو جیاواز دەبێت. لە دەرەنجامی گفتوگۆ و دانوستاندا، ڕەنگە بەغدا بگاتە قەناعەتێک کە جیابوونەوەی کورد بە شێوەی ڕەزامەندی و گفتوگۆ، بۆ دروستکردنی پەیوەندییەکی باش لە ئاییندەدا، باشترین ڕێگه‌ بێت. لە دەرەنجامی دانوستاندا، بەغدا دەگاتە قەناعەتێک کە دەوڵەتی کوردستان، باشترە لەو دۆخە نادڵنیایەی لە پەیوەندیی نێوان هەر دوو لادا دروست بووە. ئەگەریش هات و هەرێمی کوردستان لە بەرهەمهێنان و فرۆشتنی نەوت بەردەوام بوو و، توانیی شەرعییەتێک لەو کەرتەدا بەدەست بهێنێت، ئەوا بۆ بەرژەوەندیی بەغدا باشترە، لە ڕێگه‌ی دانوستانەوە بکەونە ڕێککەوتنێک لەسەر سەربەخۆیی، بەتایبەت ئەگەر هات و ڕێککەوتنێک بۆ هاوبەشکردنی داهاتی نەوتی کەرکووک و ناوچە جێناکۆکەکان لە ئارادا بێت. لێرەدا دەتواندرێت پێشبینیی ئەوە بکرێت کە ڕێککەوتنێکی دوولایەنە، ڕەنگە وا لە حکوومەتی مەرکەزی بکات لەگەڵ هەرێم بگاتە ڕێککەوتنێک، کە لە کاتی سەربەخۆییدا بەتەواوەتی بەشە بودجەی هەرێم نەبڕێت، تا قۆناغێک کە دەتوانێت لە ڕووی دارایییەوە بەردەوام و سەربەخۆ بێت.

بە هەمان شێوە، ڕێککەوتنی نێوان هەرێم و بەغدا لەسەر ناوچە جێناکۆکەکان زۆر گرنگە، تەنانەت لە کاتی ڕاگەیاندنی سەربەخۆییشدا، ئەگەر ڕێککەوتن لەسەر ئاییندەی ئەو ناوچانە نەبێت، ئەوا بەردەوام وەکوو کێشەیەکی گەورە دەمێنێتەوە. ڕێککەوتن لەسەر نەوت و ناوچه‌ جێناکۆکەکان، ڕێگە بۆ مامەڵەکردن و گواستنەوەی ئەو کوردانەی (کەمینە و پێکهاتەکانی دیکەیش) لەژێر کۆنتڕۆڵی بەغدا دەمێننەوە، خۆش دەکات، بێ ئەوەی کارەساتێکی مرۆیی دروست ببێت.

ئەو ئەگەرانە لە کاتێکدا زۆر بەهێز دەبن، كه‌ بەغدا دەگاتە ئەو قەناعەتەی کە دەوڵەتی کوردستان حەتمییە؛ بۆیە دەکەوێتە دانوستان، تا بتوانێت زیانەکانی جیابوونەوەی هەرێم لەسەر خۆی کەم بکاتەوە. ئەوەیان کاتێک ڕوو دەدات، کە سیاسەتی نەوتی هەرێم سەرکەوتوو بووە و توانیویەتی خۆی لە سەربەخۆییی ئابووری نزیک بکاتەوە و، هه‌روه‌ها هێزەکانی پێشمەرگە لە ئاستێکدا دەبن کە بەغدا نەتوانێت بیر لە ئەگەری سەربازی بکاتەوە و، بتوانێت بەرگری لە سنوورەکان بکات تەنانەت بەبێ هاوکاریی دەرەکی.

بەم شێوەیە دانوستانی نێوان بەغدا و هەرێم، باشترین ڕێگەیە بۆ دروستبوونی دەوڵەتی کوردستان بە شێوەیەکی ئاشتییانە و، کۆمەڵگه‌ی نێودەوڵەتیش لەم دۆخەدا دژی سەربەخۆیی ناوەستێتەوە، لە دەرەنجامیشدا ئامادەباشی و زەمینەیەکی باش بۆ ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی لە ئارادا دەبێت. لەبەر ئەوە، شێوازی ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی، کاریگەریی یەکلاکەرەوەی لەسەر ئاییندەی دەوڵەت دەبێت. بەڵام پرسیاری گرنگ ئەوەیە: کێ، چ هێزێک و ئایدیۆلۆژییەک، لە بەغدا حوکم دەکات؟

سەرچاوەی سەرەکی:

Nader, Alireza, Larry Hanauer, Brenna Allen and Ali Scotten. Regional Implications of an Independent Kurdistan. Santa Monica, CA: RAND Corporation, 2016. http://www.rand.org/pubs/research_reports/RR1452.html