ئێستا حەوت ساڵ بەسەر شۆڕش ‌و ڕاپەڕینە جەماوەرییەكانی وڵاتانی عەرەبی، كە بە بەهاری عەرەبی ناسراوە، تێپەڕ دەبێت. ئێمە لە دووتوێی ئەم وتارە شیكارییەماندا، تیشكێك دەخەینە سەر هۆكاری سەرهەڵدان ‌و خاڵی لێكچوو ‌و، خوێندنەوەیەكی گشتی ‌و زانستی، بۆ ئەو ڕووداوانەی نێو وڵاتانی ناوچەكە، لە چەند تەوەر ‌و خاڵێكدا:

یەكەم: خۆپیشاندان و دەربڕینی ناڕەزایی، مافێكی ڕەوای هەموو كەسێكە

خۆپیشاندان و دەربڕینی ناڕەزایی، لە پێناو بەدەستهێنانی مافە زەوتكراوەكان و گەڕانەوەی سەربەستی و شكۆداری بۆ خودی مرۆڤەكان، بەپێی بەڵگەنامە نێودەوڵەتییەكان، بەتایبەتی جاڕنامەی گەردوونی بۆ مافەكانی مرۆڤ، بەبێ‌ گوێدانە جیاوازیی ڕەگەزی و نەتەوەیی و ڕەنگی پێست و زمان و كه‌لتوور و ئایین و مەزهەب ‌و ...، لە مافە سەرەتایییەكانی هەر تاكێكە.

بۆیە ئەم مافە _مافی خۆپیشاندان و دەربڕینی ناڕەزایی_ بۆتە ماددەیەكی بنەڕەتی لە دەستووری وڵاتان و، بەم چەشنە گوزارشتیان لێ كردوە كە دەڵێن: "خۆپیشاندان، كۆمەڵێكی ڕێكخراوە، یان نیمچەڕێكخراوی خەڵكە بە شێوەیەكی ئاشتییانە لە گۆڕەپان و شەقام و شوێنە گشتییەكاندا، بۆ ماوەیەكی دیاریكراو و، ئامانجی دروستكردنی ڕایەكی یەكگرتووی گشتییە بۆ بەدیهێنانی مەبەستێكی دیاریكراو."

دووەم: خۆپیشاندانەكانی وڵاتانی عەرەبی

ئەوەی جێگه‌ی سەرنجە، دەربڕینی ناڕەزایەتییەكانی وڵاتانی عەرەبی، كە لە تونسەوە دەستی پێ كرد و، بەدوایدا میسر و یەمەن و لیبیا و به‌حرێن ‌و سووریای گرتەوە، ئەو ڕاستییەی بۆ سەلماندین كە ئەم جۆرە لە فۆرمی دەسەڵات، كە لەو وڵاتانە پەیڕەو دەكرێت، نەك هەر ڕێگه‌ بە دەربڕینی ناڕەزایەتییەكانی هاووڵاتیانی وڵاتەكەی خۆیان بۆ داواكردنی مافە ڕەواكانیان و ڕیفۆرمی بنەڕەتی لە سیستەمی سیاسیی وڵاتدا نادەن، بەڵكوو لە هەر كاتێكدا ئەم دەنگە ناڕازییانە سەر هەڵبدەن، سەركوتی دەكەن و ڕووبەڕووی دەبنەوە. هەروەك بینیمان چۆن دەسەڵاتی سیاسی لە تونس، میسر، یەمەن، لیبیا و سووریا ڕووبەڕووی خۆپیشاندەران بوونەوە.

سێیەم: خاڵە هاوبەشەكانی نێوان وڵاتانی ناوچەكە

ئەم وڵاتانەی ناوچەكە، بەو پێیەی كە دەرەنجام و پاشماوەی دەسەڵاتی كۆلۆنیاڵیزمی ڕۆژاوا بوون و، لەسەر هەمان نەخشەی ئەو وڵاتە زلهێزانە دابەش كراون، بۆیە دەبینین لە زۆر ڕووەوە خاڵی هاوبەشیان هەیە؛ بەتایبەتی ئەم وڵاتانە بەدەست كۆمەڵە كێشەیەكەوە دەناڵێنن، وەك هەژاری و نادادپەروەری لە دابەشكردنی سەروەت و سامانی وڵات، كپكردنی دەنگە ئازادەكان، حوكمی تاكەكەسی و گەندەڵی بە هەموو جۆرەكانییەوە لە سیما دیار و بەرچاوەكانی ئەم وڵاتانەنن، كە دواجار دەكرێت ئەم كۆمەڵە خاڵە هاوبەشانە وەك پاڵنەرەكانی بەرپابوونی ئەم شۆڕشە جەماوەرییانە ببینین.

چوارەم: هۆكار و پاڵنەرەكانی سەرهەڵدانی ئەم  شۆڕشە جەماوەرییانەی وڵاتانی عەرەبی

بێ گومان سەرهەڵدانی ئەو دەنگە ناڕازییانە و هاتنەسەرشەقامی هاووڵاتیان بەو قەبارە گەورەیە لەناو وڵاتانی عەرەبی ناوچەكە، كۆمەڵێك هۆكار و پاڵنەری لە پشتەوەیە، كە بە تێڕوانینی من هۆكارگەلێكی سەرەكین لە دروستكردنی ئەو ناڕەزایی و شۆڕشە جەماوەرییانە، لەوانە:

1.  هەژاری و نەبوونی ‌و نەداری و بێداراییی بەشێك لە هاووڵاتیانی ئەم دەوڵەتانە: ئەگەرچی ئەم دەوڵەتانە هەژار نین و دەوڵەمەندن، بەڵام بە هۆی نادادپەروەری لە دابەشكردنی داهات و سەروەت و سامانی وڵات بەسەر هاونیشتمانیانیدا، وای كردووە كە بەشێكی هاونیشتمانیان لەو داهات و سامانانە بێبەش ببن. بە ڕاددەیەك ئەم نادادپەروەرییە بەرچاو دەكەوێت كە بەشێك لە هاووڵاتیانی ئەم وڵاتانە لەژێر هێڵی هەژارییەوە ژیان بەسەر دەبەن. لە بەرامبەر ئەم چینە هەژارەیشدا نوخبەیەكی زۆر كەمی سیاسی لە ئاستی سەرەوەی دەوڵەت، داهاتی وڵاتیان بۆ خۆیان قۆرخ كردووە.

2.  نەبوون، یان كەمیی ئازادی و كپكردنی دەنگە ئازادەكان: بێ گومان كەمیی ئازادی، یەكێكی دیكەیە لە هۆكارەكانی سەرهەڵدانی ئەم ناڕەزایی و شۆڕشە جەماوەرییانە، چونكە زۆر بەئاشكرا كەمیی ئازادی، بە هەموو جۆرەكانی ئازادیی ڕادەربڕین، ئازادیی ئایینی، ئازادیی ڕاگەیاندن، ئازادیی مومارەسەكردنی مافە مەدەنی و سیاسییەكانی تاك و ئازادیی كاری حزبی و ڕێكخراوەیی، لەم وڵاتانەدا دەبینرێت.

سەبارەت بەو دوو خاڵەی سەرەوە كە ئاماژەمان پێ دا، بە تێڕوانینی من دوو فاكتەری یه‌كجار گرنگن، چونكە لە هەر وڵاتێكدا هاوسەنگییەك لە نێوان ئەم دوو فاكتەرەدا نەبێت، ئەوا بە كەڵەكەبوونی هەژاری و برسێتی لە لایەك و، نەبوونی ئازادی لە لایەكی ترەوە، ناڕەزایەتی و خۆپیشاندانی بەرفراوانی بەدواوە دێ، تا دەگاتە حاڵەتی شۆڕشە جەماوەرییەكان؛ چونكە هیچ كاتێك مرۆڤەكان ئازادییەك بەكەڵكیان نایەت كەوا زۆر هەژار و فەقیر بن، ڕووبه‌ڕووی برسێتی ببنەوە، لەژێر هێڵی هەژارییەوە بژین و، لە هەمان كاتیشدا هیچ كاتێك مرۆڤەكان دەوڵەمەندییەك، نایانگەیەنێتە خۆشبەختی و كامەرانی، ئەگەر دەنگی كپ بكرێت و ئازادیی لێ زەوت بكرێت. بۆیە دەبێت ئەم دوو فاكتەرە لە هەر كاتێكدا و لەناو هەموو كۆمەڵگه‌یەكدا هاوسەنگ و هاوتەریب بن، ئەگینا هاوكێشەی ژیانی هاووڵاتیان لاسەنگ دەبێت؛ بۆیە ئەم ناهاوسەنگییە لە نێوان ئەم دوو خاڵە، زۆر بەڕوونی لە وڵاتانی عەرەبیدا دەبینرێت.

3.  دەستاودەستنەكردنی ئاشتییانەی دەسەڵات: بە جۆرێك كە دەبینین زۆربەی زۆری سەركردەی ئەم وڵاتانە، تەمەنی فەرمانڕەوایەتییان لە سەروو زیاتر لە بیست ساڵەوەیە؛ چونكە لەم وڵاتانەدا هەڵبژاردنی پاك و بێگەرد و دوور لە ساختە و تەزویر بەڕێوە ناچێت. دەسەڵات تەنیا لە یەك كەسدا كورت كراوەتەوە؛ ئەمەیش لە پڕۆسەی سیاسی ‌و دیموكراسیدا كارێكی زۆر نەخوازراوە.

4.  گەندەڵی و ناشەفافی لە مامەڵەكردنی داهاتی وڵات: ڕاستییه‌كه‌ی، قۆرخكردنی سەروەت و سامانی دەوڵەت لە لایەن چینی فەرمانڕەواوە، بە شێوەیەكی ئاشكرا و ڕوون لەم وڵاتانەدا هەستی پێ دەكرێت، كە كاری كردۆتە سەر ناهەمواریی ژیانی تاك لەو وڵاتانەدا. لەگەڵ ئەوەیشدا گەندەڵی، بە هەموو جۆرەكانی گەندەڵیی دارایی و ئیداری و سیاسی و یاسایی و ئەخلاقی، بوونی هەیە.

5.  حوكمی بنەماڵەیی: حوكمی بنەماڵەیی و دەستبەسەراگرتنی جومگە هەستیار و گرنگەكانی فەرمانڕوایی لە وڵاتدا، بەتایبەتی لایەنی سەربازی و دارایی، لە لایەكەوە بۆ مانەوەیان لە دەسەڵات ‌و، لە لایەكی ترەوە بۆ پاراستنی بنەماڵە.

6.  مەیلێكی نێودەوڵەتی هەبوو بۆ پاڵپشتیكردنی ئەم شۆڕشە جەماوەرییانە: بەدەر لەو پێنچ خاڵەی كە لە سەرەوە ئاماژەمان پێ دا، كە بە ڕای من هۆكاری ناوخۆیین بۆ سەرهەڵدانی ئەو شۆڕشە جەماوەرییانە، بەڵام لەگەڵ ئەوەیشدا پاڵپشتییەكی نێودەڵەتی هەبوو وەكوو فاكتەرێكی دەرەكی بۆ هەرەسهێنان و ڕووخاندنی ئەم جۆرە دەسەڵاتانە، چونكە دەوڵەتانی ڕۆژاوا بەتایبەتی باش لەو ڕاستییە گەیشتوون كە ئیتر ئەم فۆرمە لە دەسەڵات كە پەیڕەو دەكرێت، زەمەنی بەسەر چووە و، ناتوانن خەونەكانی ئەوان بەدی بهێنن. بۆیە دەیانەوێت لە ڕێگەی پاڵپشتیكردنی ئەم خۆپیشاندانه‌ جەماوەرییانەوە كۆتایی بەم دەسەڵاتە نەخوازراوانەوە بهێنن.

7.  ویكیلیكس: دوای ئەوەی پێگەی "ویكیلیكس" چەندین بەڵگەنامەی نهێنیی لەبارەی سەركردەكانی وڵاتانی عەرەبی بڵاو كردەوە، چەندین ناڕەزایی و ڕەخنەی هاووڵاتیانی ئەو وڵاتانەی بەرامبەر بە سەركردەكانیان و شێوازی حكومڕانییان لێ كەوتەوە؛ بە جۆرێك كە "جۆلیان ئاسانج"، دامەزرێنەری پێگەی ویكیلیكس، دەڵێ‌ بڵاوكردنەوەی بەڵگەنامەكان لە لایەن پێگەكەیانەوە پشكێكی گەورەیان لە بەرپاكردنی ڕاپەڕینەكانی وڵاتانی عەرەبی هەبووە و، لە لایەكی دیكەوە بڵاوبوونەوەی بەڵگەنامە نهێنییەكان، ڕژێمە عەرەبییەكانی گەیاندە ئەو بڕوایەی كە وڵاتانی ڕۆژاوا بە بەردەوامی لە چەوساندنەوە و سەركوتكردنی گەلەكانیان پاڵپشتییان ناكات، هەروەك ڕۆژاوایش دەركی بەو ڕاستییە كردووە كە پاڵپشتیكردنی بەردەوامی ڕژێمە دەسەڵاتخوازە تاكڕەوە عەرەبییەكان، لە كۆتاییدا ئەنجامی باشی نابێت. بۆیە دەبینین بڵاوبوونەوەی ئەو بەڵگەنامانە لە پێگەی ویكیلیكسەوە، بزوێنەرێك بوو بۆ سەرهەڵدانی ئەم ڕاپەڕینە جەماوەرییانەی وڵاتانی عەرەبی.

8.  ڕۆڵی‌ فەیسبووك لە هێنانەئارای ئەو گۆڕانكاری و پێشهاتە سیاسییانە: لە پاش پەیدابوونی ئەم تۆڕەوە، دەبینین هیچ جۆرێكی ڕاگەیاندن و ئینترنێت هێندەی تۆڕی كۆمەڵایەتیی فەیسبووك بەكارهێنان و كاریگەرییەكانی لە جیهاندا بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ و بەرفراوان نەبینراوە، چونكە هیچ خزمەتگوزارییەك هێندەی فەیسبووك نەیتوانیوە كارلێك لەگەڵ بەكارهێنەرانیدا بەو شێوە بەرفراوانە بكات. بۆیە هەموو چاودێرانی سیاسی و ڕگەیاندنكارەكان، تێكڕا لەسەر ئەوە كۆكن كە فەیسبووك لە بەرەوپێشبردن و تەشەنەكردن و سەرخستنی ئەو ڕاپەڕین و شۆڕشە جەماوەرییانە لە سەرتاسەری وڵاتانی ناوچەكەدا، ڕۆڵێكی مەزن و گەورەی هەبووە.

پێنجەم: هەڵوێستی ڕۆژاوا ‌و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەرامبەر بە‌و شۆڕش ‌و ناڕەزایییە جەماوەرییانەی وڵاتانی ناوچەكە

"بیل كلینتۆن"، سه‌رۆكی پێشووتری ئەمریكا، دەڵێ: "لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكادا، بەرژەوەندییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە پێش ئامانجەكانیەوەیەتی." لێرەوە ئەو ڕاستییەمان بۆ ڕوون دەبێتەوه‌ كە سیاسەتی ئەمریكا لەو جێگەیەیە كە بەرژەوەندییەكانی خۆی لێیە و، ئامانجەكانی خۆی تیادا دەهێنێتە دی.

بۆیە دەبینین هەڵوێستی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، بەرامبەر بەم شۆڕشە جەماوەرییانەی وڵاتانی ناوچەكە جیاوازە، چونكە بەرژەوەندی و ئامانجەكانی لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی تر جیاوازە. هەروەك چۆن بینیمان لە بەرامبەر تونس و میسر ‌و لیبیادا، لە كۆتایییەكەیدا پشتی لە دەسەڵاتەكەی "زه‌ینولعابدین" و "حوسنی موبارەك" و "معەمەر قەزافی" كرد و هەڵوێستی خۆی لەگەڵ هاووڵاتیانی سەرشەقامدا یەك خست و، داوای لە سەركردەكانی ئەو سێ وڵاتە كرد كە واز لە دەسەڵات بهێنن. بەڵام بەپێچەونەی ئەم وڵاتانەوە، ئەمریكا بەرامبەر بە یەمەن و بەحرێن، سیاسەتێكی جیاوازتری پەیڕەو كرد ‌و، داوای لەسەركارلاچوونی "عه‌لی عه‌بدوڵلا ساڵح" و پادشای بەحرێنی نەكرد؛ چونكە ئەمریكا لە یەمەن ترسی هاتنەسەردەسەڵاتی حوسییەكانی هەبوو كە بێ شك لە بەرژەوەندیی ئەمریكادا نییە و كۆپییەكی دیكەی ئێرانە بۆ ئەمریكا لە ناوچەكە، هەروەها بەرژەوەندیی ئەمریكا لە وڵاتانی كەنداوی عەرەبی لەوەدایە كە لە لایەكەوە گرژی و ئاڵۆزیی تێ نەكەوێت، لە لایەیەكی تریشەوە ئێران هەیمەنەی بەسەر ئەو وڵاتانەدا زیاتر نەكات، ئەمەیش بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانی خۆی لە ناوچەی كەنداوی عەرەبی.

بۆیە دەكرێت بڵێین ئامانج و بەرژەوەندی، لە فەلسەفەی سیاسیی ئەمریكادا ئامادەیییەكی یه‌كجار زۆری هەیە. لەسەر ئەم بنەمایە، لەگەڵ تەواوی گۆڕانكاری و شۆڕشە جەماوەرییەكان و پێشهاتە سیاسییە نوێیەكان لە هەموو ئەو وڵاتانەی ناوچەكەدا مامەڵە دەكات. لە كۆتاییدا، دوای حەوت ساڵ لە شۆڕشەكانی بەناو بەهاری عەرەبی، دەسكەوتێكی بەرچاوی بۆ هاونیشتمانیانی ئەو وڵاتانە بەدەست نەهێنا ‌و، بەهاریان بە "پاییزی عەرەبی" كۆتایی پێ هێنا.