پاش تێپەڕبوونی نزیكەی چواردە ساڵ بەسەر ڕووخانی ڕژێمی پێشووی عێراق لە ئاداری 2003، تاكوو ئێستا نەتوانراوە حكوومەتێكی نیشتمانیی "بنكەفراوان"ی بەهێزی ئەوتۆ دروست بكرێت، كە هەموو لایەنەكانی عێراق بە پێكهاتە نەتەوەیی و مەزهەبییە جیاوازەكانەوە بەشدارییەكی ڕاستەقینە و كارای تێدا بكەن؛ بە جۆرێك كە ئەو وڵاتە بگەیەننە كەناری ئارامی، ئەمنی و گەشەپێدانی ئابووری و بووژاندنەوەی ژێرخانی وڵات ‌و، گەڕانەوەی شكۆ ‌و پێگەی بەهێزی عێراق بۆ نێو هاوكێشە سیاسییە ناوچەیی ‌و هەرێمی ‌و نێودەوڵەتییەكان.

بە تێڕوانینی من، هۆكاری بنیاتنەنانی عێراقێكی یەكگرتوو ‌و دروستنەبوونی حكوومەتێكی بنكەفراوانی نیشتمانی لە عێراقدا، بۆ ململانێی پێكهاتە سەرەكییەكانی نێو عێراق دەگەڕێتەوە؛ لە لایەكەوە ململانێی نێوان سوننە و شیعە، لە لایەكی ترەوە كێشە ‌و پرسە هەڵپەسێردراو ‌و چارەسەرنەكراوەكانی نێوان هەرێم و ناوەند، ئەمە سەرباری دەیان گرفتی دیكە كە فاكتەری بەرچاوی ئەم گرژی و ئاڵۆزییانەی عێراقن.

ئێمە له‌ دووتوێی ئەم وتارە شیكارییەدا، دەمانەوێت بە سێ‌ تەوەر تیشكێك بخەینە سەر هەر یەكە لە پێكهاتەی كورد، عەرەبی سوننە و عەرەبی شیعە؛ پاشان سەرنجێك ده‌خه‌ینه‌ سەر ڕۆڵ و مامەڵەی سەركردایەتیی كورد لەم قۆناغەی ئێستای عێراقی پێدا تێ دەپەڕێت.

یەكەم: پێكهاتەی عەرەبی سوننە لە عێراقدا:

سوننەكان، هەر لە سەرەتای دروستبوونی دەوڵەتی عێراقەوە، لە بیستەكانی سەدەی ڕابردوو تاكوو ڕووخانی ڕژێمی پێشوو (ڕژێمی سەددام حوسێن) لە ئاداری 2003، فەرمانڕەوایه‌تیی عێراقیان لەدەست بوو؛ گەرچی زۆرینەی دانیشتووان ‌و پێكهاتەی نەتەوەییی عێراقیشیان پێك نەدەهێنا. فەرمانڕەوایه‌تیی سوننەكان لە ماوەی هەشتا ساڵی ڕابردوودا، عێراقیان بەرەو چەندین بەرزی و نزمی بردووە؛ بە جۆرێك كە هەندێك جار عێراقیان بردۆتە كەناری نائارامی و جه‌نگ لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ لە لایەك و، بەرامبەر پێكهاتەكانی تری ناو عێراق لە لایەكی ترەوە.

سوننەكان لە دوای ڕووخانی ڕژێم و كۆتاییهاتنی فەرمانڕەوایەتییان، بە جۆرێكی جیاوازتر لە پێشوو دەركەوتن. هەر لە سەرەتادا خۆیان دوورەپەرێز گرت و بەشدارییان لە چەندین پرۆسەی سیاسی لە عێراقی نوێدا نەكرد؛ بە نموونە نووسینەوەی دەستوور و بەشدارینەكردن لە هەڵبژاردنی كۆمەڵەی نیشتمانی _جمعية وطنية_ لە 31 كانوونی دووەمی 2004، هەروەها لەگەڵ دەوڵەتێكی فیدراڵیدا نەبوون بۆ عێراق و، بە هەموو شێوەیەك دژایەتیی خۆیشیان بۆ فیدراڵییەتی هەرێمی كوردستان دووپات دەكردەوە. لە سەرەتایشدا بەو شێوەیە بیریان كردۆتەوە كە لە دەرفەتێكدا بگەڕێنەوە بۆ فەرمانڕەوایەتیكردنی وڵات.

لەگەڵ ئەوەیشدا دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشووی عێراق، ململانێی نێوان سوننە و شیعەكان گەیشتە ئاستێكی زۆر باڵا ‌و، بە چەند قۆناغێكی جیاوازدا ڕۆیشت؛ كە هەندێك جاریش ململانێی مەزهەبیی خوێناویی لێ كەوتۆتەوە. خۆپیشاندانەكانی كۆتاییی ساڵی 2012 لە مەیدانەكانی "عیزەت" و "كەرامەت" لە ناوچە سوننەنشینەكان، ئاستی ململانێكانی نێوان سوننە و شیعەكانی بردە ئاستێكی قەیراناوی و ئاماژەیەكی دیكەی سوننەكانی بەدیار خست، كە چیی دیكە سوننەكان لە ئاست پاوانخوازییەكانی دەسەڵاتی شیعە و خودی "نووری مالكی"، سەرۆكوەزیرانی پێشووی عێراق، بێدەنگ نابن. ئەمەیش وای كرد كە گۆڕانكاریی بەرچاو لە بیر و بۆچوونەكانیان ببینین. بە جۆریك، ئەگەرچی بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆیش نەبێت، داوای پێكهێنانی هەرێمێكی فیدراڵی دەكەن بۆ خۆیان و دووبارە داوای جۆرێك لە لامەركەزیی سیاسی لە بەڕێوەبردنی وڵاتدا دەكەن؛ بەتایبەتی دوای پرۆسەی ئازادكردنی مووسڵ ‌و نەمانی داعش، ڕەنگە ئەم داوایەی سوننەكان بەكرداری ببینین، كە بێ گومان ئەمەیش گۆڕانكارییەکی جۆری (نەوعی)یە لە دید ‌و تێڕوانین و بۆچوونی سوننەكان سەبارەت بە پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا.

دووەم: پێكهاتەی عەرەبی شیعە لە عێراقدا:

ئەگەرچی شیعە، پێكهاتەی زۆرینەن لە عێراقدا، بەڵام لە سایەی دەسەڵاتی سوننەكانەوە تاكوو پێش ساڵی 2003، لە فەرمانڕەوایه‌تیی عێراق بێبەش بوون. بەڵام لە دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشوو، بەو پێیەی شیعە زۆرینەی عێراق پێك دەهێنن، هەر بۆیە توانیویانە بەپێی دەرەنجامی هەڵبژاردنەكان پۆستی سەرۆكوەزیران و، جێگری دووەمی سەرۆككۆمار و، جێگری یەكەمی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران و چەندین پۆستی وەزارەتی سیادی بۆ خۆیان دەستەبەر بكەن و، لە سێ خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانیشدا توانیویانە زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمان _ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق_ بەدەست بهێنن.

بەڵام ئەوەی جێگه‌ی تێڕامانە ئەوەیە كە لە ماوەی فەرمانڕەوایه‌تیی شیعەكانیشدا نەیانتوانیوە عێراق بگەیەننە كەناری ئارامی و، دڵنیاییی تەواو بده‌نه‌ تەواوی پێكهاتە نەتەوەیی ‌و مەزهەبی ‌و سیاسییەكانی عێراق لە جێبەجێكردنی بەند و خاڵەكانی ئەو ڕێككەوتننامانەی كە لە نێوانیاندا هەیە، تا دەگاتە پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری بە سەرجەم هاووڵاتیانی عێراق بەبێ‌ جیاوازی.

سێ یەم: پێكهاتەی كورد لە عێراقدا:

كورد پێكهاتەیەكی سەرەكی و گرنگی بنیاتنانی عێراق بووە لە كۆن و نوێدا، بەڵام زۆر جاریش بە دەستی دەسەڵاتدارانی عێراقەوە دوچاری چەوساندنەوە و مەینەتیی زۆر بۆتەوە. لە دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشوو، كورد دووبارە له‌ بنیاتنانەوەی عێراقی نوێدا‌ بەشدارییەكی ڕاستەقینەی كردووە و، لە نێوان تەواوی پێكهاتەكانی عێراق بەگشتی و پێكهاتەی نێوان سوننە و شیعە بەتایبەتیتر، زۆرترین هەوڵی ئاشتەواییی نیشتمانیی داوە.

هەر لە دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشووی عێراق لە ئەپرێلی 2003 و، پەسەندكردنی دەستووری هەمیشەییی عێراق لە ئۆكتۆبەری 2005‌ و دامەزراندنی عێراقی نوێ لەسەر بنەمای سیستەمی فیدراڵی، دەستپێكی قۆناغێكی نوێ بۆ حكوومەتی فیدراڵی ‌و هەرێم كرایەوە؛ چونكە بە درێژاییی مێژووی دەوڵەتی عێراق، كوردەكان لە لایەن حكوومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراقەوە چەوسێنراونەتەوە ‌و مافەكانیان پێشێل كراوە.

ئەگەرچی كورد لە دووبارە بنیاتنانەوەی عێراقی نوێ‌، ڕۆڵی ئەرێنی ‌و بەرچاوی بینوە، بەڵام مخابن كێشە ‌و گرفتەكانی نێوان حكوومەتی فیدراڵی ‌و حكوومەتی هەرێم، پاش پرۆسەی ئازادیی عێراق، سیما ‌و خەسڵەتی دیكەی وەرگرت؛ كە لە گرنگترینیان خۆی لە دۆسیه‌ی وزە (نەوت و گاز و گرێبەستە نەوتییەكان) ‌و, دۆسیه‌ی خاك (سنوور ‌و كێشەی ماددەی (140) و ناوچە جێناكۆكەكان) ‌و، دۆسیه‌ی دارایی (بودجە و پشكی لە سەدا حەڤدەی هەرێم لە بودجەی گشتیی عێراق) ‌و، دۆسیه‌ی هێزی پێشمەرگەدا دەبینێتەوە؛ سەرباری سێ گرفتی بەرچاوی دیكە، كە بریتین لە نەبوونی متمانە ‌و پابەندنەبوون بە ڕێككەوتننامەكان ‌و تەفسیری جیاواز بۆ ماددە ‌و بڕگەكانی دەستوور لە نێوانیاندا.

گرژی و ئاڵۆزی لە عێراقدا، تا دێت زیاتر ‌و زۆرتر دەبێت. لە لایەك ململانێكانی نێوان شیعە و سوننەكان، لە لایەكی ترەوە داعش ‌و جەنگی دژی تیرۆر ‌و ناسەقامگیریی سیاسی لە عێراق ‌و بەردەوامیی كێشە چارەسەرنەكراوەكانی نێوان هەرێم و ناوەند ‌و دەستێوەردانی دەرەكی ‌و هتد. ئەوەی لێرەدا گرنگە، مامەڵەی سەركردایەتیی سیاسی كوردە لەم دۆخەی ئێستای عێراقدا، كە دەبێت زۆر بەئاگایی و هەستیارییەوە مامەڵەیەكی سەركەوتووانە بكات؛ بە جۆرێك كە ئەم گرژی و ئالۆزییانه‌ دواجار، لە بەرژەوەندیی گەلی كورد ‌و هەرێمی كوردستان یەكلا بكاتەوە.

دەبێت سەركردایەتیی كورد ‌و هێزە سیاسییەكان، هەموو هێڵكەكانی خۆی نەخاتە ناو یەك سەبەتەوە. واتە لە ناوخۆی عێراقدا تەنیا لایەنی شیعە نەگرێت، لە كاتێكدا لەگەڵ سوننەكاندا كێشەی سنووری هەرێم و ناوچە دابڕاوەكانی هەیە. لە بەرامبەریشدا، نابێت تەنیا لایەنی سوننەكان بگرێ، لەكاتێكدا شیعەكان لە دەسەڵاتن، بەڵكوو دەبێت بەبەردەوامی پەیوەندیمان لەگەڵ هەر دوو لایەنەكەدا هەبێت و، لەسەر ئاستی دەوڵەتانی دراوسێ و ناوچەكەیش خۆمان نەخەینە پاڵ بەرەیەك و، بەرەیەكی دیكە چۆڵ بكەین؛ بەتایبەتی دەبێت زۆر ئاگامان لە پەیوەندییه‌كانمان لەگەڵ ئەو وڵاتانەی كە گاریگەرییه‌كی بەرچاویان لەسەر عێراق هەیە، لە سەرووی هەموویشیانەوە ئێران و توركیا، هه‌بێت.

لە لایەكی تریشەوە، نابێت سەركردایەتیی كورد بەبێ‌ بەرامبەر پشتی بەرەیه‌كیان بگرێت لەسەر حسابی بەرەی بەرامبەر. بۆ نموونە، بە بڕوای من سەركردایەتیی كورد هەڵەیەكی ئاشكرا و دیار دەكات ئەگەر بەبێ بەدەسهێنانی چەند گرێنتییەك لە لایەن سوننەكانەوە، بەتایبەت سەبارەت بە ناوچە جێناكۆكەكان، پشتگیریی بەدەستهێنانی مافی سوننەكان ‌و پرۆسەی ئازادكردنی مووسڵ بكات. بەپێچەوانەیشه‌وە، نابێت پشتگیریی خۆمان بۆ حكوومەتەكەی عەبادی دووپات بكەینەوە، لە كاتێكدا ئامادە نییە ئەو بەند و خاڵانە جێبەجێ بكات كە لە نێوان حكوومەتی هەریم و حكوومەتی فیدراڵیدا هەیە؛ بەتایبەتی بەند و خاڵەكانی پەیوەست بە دۆسیه‌ی دارایی ‌و وزە ‌و خاك.

لە كۆتاییدا، دەمەوێت ئەوە بڵێم هەموو هەڵوێستێكی یەكگرتوو و تۆكمەی سەركردایەتیی كوردیش لەم قۆناغەدا و لە داهاتوویشدا، بەستراوەتەوە بە یەكڕیزیی نێوماڵی كورد و یەكگرتووییی گوتاری كوردەوە، بەرامبەر بە حكوومەتی ناوەندی و هەموو ئەو پێشهاتە سیاسییە نوێیانەی كە لەسەر گۆڕەپانی سیاسیی عێراق سەر هەڵدەده‌ن.