دەروازە:

ڕیفراندۆم لەسەر هەمواری دەستوور، شەقامی سیاسیی توركیای دابەشی سەر دوو بەرەی دژبەیەك كرد: بەرەی دەنگی "بەڵێ"‌، كە حزبی داد و گەشەپێدان _AKP_ و، حزبی بزووتنەوەی نەتەوەپەرستی توركیا _MHP_ سەرۆكایەتیی دەكەن، بەرامبەر بەرەی دەنگی "نەخێر"، كە دیارترین لایەنەكانی، حزبی كۆماری گەل _CHP_ و، حزبی دیموكراتی گەلان_HDP_ بوون و، لە دواجاردا بەرەی دەنگی "بەڵێ"‌ بە جیاوازییەكی كەم، سەركەوتنی بەدەست هێنا. ئەم دابەشبوونە لەسەر شانۆی سیاسیی توركیا هەروا سانا ‌و سادە نییە، بەڵكوو بە جۆرێك ڕەنگدانەوەی بەسەر شەقامی سیاسیی توركیاوە ‌جێ هێشتووە، كە لە پاڵ ئەوەی ئەو وڵاتە بەدەست چەندین كێشەی ئابووری و ئەمنی و ناوخۆیییەوە دەناڵێنێ‌، گرفتی ناسەقامگیریی سیاسییشی بۆ زیاد دەكات ‌و، سەرەتای ململانێی توندی هێزە سیاسییەكان ‌و قەیرانێكی نوێ لەو وڵاتە دەخوڵقێنێت. ئێمە لە دووتوێی ئەم وتارە شیكارییەماندا ‌و، بە  لەبەرچاوگرتنی خەسڵەت ‌و تایبەتمەندیی سیستەمی سیاسیی سەرۆكایەتی، خوێندنەوەیەكی زانستی بۆ سیستەمی پێشنیاركراوی توركیا دەكەین، كە بڕیار وایە ئەم هەموارە دەستوورییە نوێیە، كە كرۆكەكەی گۆڕینی سیستەمی سیاسیی وڵاتە، لە ڕێكەوتی 3ی تشرینی دووەمی ساڵی 2019، بچێتە بواری جێبەجێكردنەوە.

سیستەمی سەرۆكایەتی چییە ‌و گرنگترین تایبەتمەندییەكانی كامانەن؟

پێش ئەوەی قسە لەسەر ڕەوشی سیاسی ‌و سیستەمی حوكمڕانیی توركیا دوای هەمواری دەستوور بكەین، بۆ خوێنەرانمان بەپێویستی دەزانم تیشكێك بخەمە سەر دەستەواژەی سیستەمی سیاسیی سەرۆكایەتی.

سیستەمی سەرۆكایەتی، یەكێكە لە شێوازەكانی سیستەمی حكومڕانیی نوێنەرایەتی لە جیهاندا، كە پشتئەستورە بە بنەمای سەربەخۆیی ‌و لێكجیاكردنەوەی توندی دەسەڵاتەكان _یاسادانان، جێبەجێكردن، دادوەری_ كە هەر یەكێك لەم دەسەڵاتانە بە شێوەیەكی سەربەخۆ لە بواری تایبەتی خۆیدا كار دەكات و، لەم سیستەمەدا سەرۆكی دەسەڵاتی جێبەجێكردن سەرۆكێكی ڕواڵەتی نییە، بەڵكوو سەرۆكی دەوڵەت ‌و حكوومەتیشە بە شێوەیەكی كرداری و، بە هەڵبژاردنی گشتیی ڕاستەوخۆ لە لایەن گەلەوە هەڵدەبژێردرێ. ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكایش بە لانكەی لەدایكبوونی سیستەمی سەرۆكایەتی لە مێژوودا دادەنرێت. سیستەمی سەرۆكایەتی، بە دوو‌ تایبەتمەندیی سەرەكی لە كۆی سیستەمە سیاسییەكانی دیكە جیا دەكرێتەوە، كە ئەوانیش بریتین لە:

یەكەم: تاكلایەنیی دەسەڵاتی جێبەجێكردن: یەكێك لە سیما دیارەكانی سیستەمی سەرۆكایەتی، كۆكردنەوەی دەسەڵات ‌و تایبەتمەندییەكانی دەسەڵاتی جێبەجێكردنە لە دەستی سەرۆككۆماردا؛ بە جۆرێك لە یەك كاتدا سەرۆككۆمار سەرۆكی دەوڵەت و سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانە. ئەمەیش واتای ئەوەیە كە لەم سیستەمەدا بڕیاری یەكەم ‌و كۆتایی بەدەست سەرۆككۆمارە؛ وەزیرەكانیش تەنیا ڕۆڵی ڕاوێژكار دەبینن. بۆیە لەم سیستەمەدا، وەزیرەكان پێیان دەگوترێت سكرتێر، یان یاریدەدەر ‌و ڕاوێژكاری سەرۆك.

لەم سیستەمەدا سەرۆككۆمار خۆی وەزیرەكان دادەمەزرێنێت ‌و لەسەر كاریش لایان دەبات و، هەر وەزیرێكیش بە شێوەیەكی تاكەكەسی لە بەردەم سەرۆكدا سوێند دەخوات ‌و بەرپرسیارە بەرامبەر ئەو. بۆیە دەبینین لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا وەزیر ڕۆڵێكی لاوەكیی هەیە؛ بەڵام سەرۆكی دەوڵەت ڕۆڵێكی كرداریی لە تەواوی جومگەكانی دەسەڵاتی جێبەجێكردندا هەیە ‌و، سیاسەتی گشتیی وڵاتیش هەر ئەو دای دەڕێژێت.

دووەم: جودایی ‌و سەربەخۆییی دەسەڵاتەكان: وەك ئاماژەمان بۆ كرد سیستەمی سەرۆكایەتی لەسەر بنەمای لێكجیاكردنەوەی نێوان دەسەڵاتەكان وەستاوە، بە جۆرێك كە هاوكاری ‌و چاودێری لە نێوان دەسەڵاتەكاندا نییە؛ ئەمەیش وا دەكات كە هەر دەسەڵاتێك لەوی دیكە سەربەخۆ بێت. دەسەڵاتی جێبەجێكردن كارەكانی بە سەربەخۆیییەكی تا ڕاددەیەك ڕەها ئەنجام دەدات. سەرۆكی دەوڵەت لە بڕیارەكانیدا یەكسان ‌و هاوتای پەرلەمانە، چونكە لە لایەن گەلەوە هەڵدەبژێردرێت ‌و ڕاستەوخۆ دەسەڵات لە گەلەوە وەردەگرێت.

بەو پێیەی كە دەسەڵاتی یاسادانانیش ڕاستەوخۆ لە لایەن گەلەوە هەڵدەبژێردرێت ‌و دەسەڵاتیش هەر لە گەلەوە وەردەگرێت، بۆیە لە دەسەڵاتی جێبەجێكردن جیا و سەربەخۆیە؛ بە جۆرێك كە سەرۆكی دەوڵەت ناتوانێت بانگهێشتی پەرلەمان بكات بۆ كۆبوونەوە، یان كۆتایی بە كۆبونەوەكانی بهێنێ. جگە لەوانەیش، بۆ سەرۆككۆمار نییە پەرلەمان هەڵبوەشێنێتەوە و، دەسەڵاتی یاسادانان بە تەنیا ئەركی خۆی جێبەجێ دەكات ‌و دەسەڵاتی جێبەجێكردن هیچ بەشدارییەكی تێدا ناكات.

• باشی ‌و خراپیی سیستەمی سەرۆكایەتی:

گرنگترین باشییەكانی سیستەمی سەرۆكایەتی، خۆی دەبینێتەوە لەوەی كە:

1. سیستەمی سەرۆكایەتی، ئارامیی سیاسی ‌و سەقامگیریی حكوومەت لەگەڵ بوونی ئاڕاستەی حزبی نەیاردا بۆ خولێكی هەڵبژاردن، دابین دەكات.
2. ڕەخساندنی هەل بۆ كاری ئازادانەی حكوومەت. لە بەرامبەردا ڕەخساندنی ئازادیی جووڵانەوە ‌و گفتوگۆی پەرلەمان و، پەرلەمان كۆمەڵێك دەسەڵاتی گرنگی هەیە، بەتایبەت چاودێریكردنی بابەتە دارایییەكان.
3. سەرۆك لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا شەرعییەت ‌و هەیبەتێكی گەورەی هەیە، چونكە پاڵێوراوی گەلە ‌و ڕاستەوخۆ لە لایەن گەلەوە هەڵدەبژێردرێت.
4. سیستەمی سەرۆكایەتی، سیستەمێكی سەركەوتووە لەو وڵاتانەی كە خاوەن دیموكراسییەتێكی تەواو تەندروستن.

لە لایەكی ترەوە بێ گومان سیستەمی سەرۆكایەتی، چەندین لایەنی خراپیشی هەیە، وەك دەبینین:

1. جێبەجێكردنی ئەم سیستەمە وەك خۆی، كارێكی ئەستەمە، چونكە ئەم سیستەمە لەسەر بنەمای جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان وەستاوە و، بەشێك لە بیرمەندانی زانستی سیاسی، سیستەم وەك لاشەی مرۆڤ وێنا دەكەن. وەك چۆن ناتوانرێت ئەندامەكانی لاشە لەیەكتری جیا بكرێتەوە، بە هەمان شێوە ناتوانرێت دەسەڵاتەكان بەڕەهایی لەیەكتر جیا بكرێنەوە، چونكە وای دەبینن پەیوەندیی نێوان سێ دەسەڵاتەكە، پەیوەندییەكی ئەندامییە.
2. سیستەمی سەرۆكایەتی تاڕادەیەك خاڵییە لە بنەمای بەرپرسیارێتی، بۆیە بەزەحمەت دەتوانرێت كەسی تاوانبار ‌و لێپرسراو لە هەڵە بدۆزرێتەوە.
3. هەندێك لە بیرمەندان لەو بڕوایەدان ئەم سیستەمە دەبێتە هۆی دابەشكردنی سەروەریی وڵات ‌و، جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان ‌و ڕووخاندنی یەكڕیزی ‌و یەكپارچەییی دەوڵەت. ئەمەش لایەنێكی دیكەی خراپی ئەم سیستەمە پیشان دەدات.
4. سیستەمی سەرۆكایەتی، دەبێتە هۆی دروستبوونی ستەمكاری یاخود خۆسەپاندنی دەسەڵاتی جێبەجێكردن و باڵادەستیی سەرۆككۆمار بەسەر دەسەڵاتەكانی دیكە و دووبارە هەڵبژاردنەوەی سەرۆك بۆ زیاتر لە جارێك؛ بەتایبەت لەو وڵاتانەی كە دیموكراسی نین یاخود نیمچەدیموكراسین.

توركیا، دوای هەمواری دەستوور:

لێرە بەدواوە _دوای هەمواری دەستوور ‌و پیادەكردنی سیستەمی نوێی پێشنیاركراوی ئەو وڵاتە_ توركیا پێ دەنێتە قۆناغێكی نوێوە. هەروەك لە بڕگە و ماددەكانی دەستووری هەمواركراودا هاتووە كە: "سەرۆككۆمار، سەرۆكی‌ دەسەڵاتی‌ جێبەجێكردنی‌ وڵاتە و، مافی‌ دیاریكردنی‌ وەزیرەكان و جێگرانی‌ و، كۆتاییهێنان بە ئەركەكانی‌ هەیە و دید و بۆچوونی‌ خۆی‌ دەربارەی‌ سیاسەتی‌ ناوخۆ و دەرەوە پێشكەشی‌ پەرلەمان دەكات." لە خوێندنەوەمان بۆ ئەم تێكستە نوێیەی دەستووری هەمواركراو، دەبینین توركیای داهاتوو، واتە كۆكردنەوەی زۆرینەی دەسەڵاتەكانی جێبەجێكردن لە دەست یەك كەسدا. چونكە سەرۆككۆمار پۆستی سەرۆكی وڵات و سەرۆكی حكوومەت لە دەستی خۆیدا كۆ دەكاتەوە ‌و، هەر خۆی كابینەی حكوومەت پێك دەهێنێ و، دەیشتوانێ بەبێ گەڕانەوە بۆ پەرلەمان، وەزیرەكان و جێگرانی سەرۆككۆمار لە پۆستەكانیان دوور بخاتەوە. هەروەها سەرۆككۆمار دەبێتە فەرماندەی گشتیی هێزە چەكدارەكانی وڵات و دەسەڵاتی دامەزراندن و دیاریكردنی سەركردەكانی سوپا و دەزگه‌ی هەواڵگری لەدەست خۆیدا دەبێت؛ ئەمەیش واتای كەمكردنەوەی دەسەڵاتی دامەزراوەی سوپا لە دەسەڵاتی سیاسیی توركیا ‌و، ئەگەری هاتنەئارای دەسەڵاتێكی تاكڕەوی تاكەكەسی‌ دەگەیەنێت.

بەو پێیەی كە ماوەی خولی سەرۆككۆمار ‌و پەرلەمانی داهاتووی توركیا دەبێتە پێنج ساڵ، هەر پێنج ساڵ جارێكیش هەڵبژاردنەكانی سەرۆككۆمار و پەرلەمان لە یەك ڕۆژدا بەڕێوە دەچن. ئەمە ڕێگە خۆش دەكات كە حزبی براوە لەیەك كاتدا پۆستی سەرۆككۆمار و زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمانیش بۆ خۆی مسۆگەر بكات؛ بەمەیش پەرلەمان دەبێتە سێبەر ‌و دەچێتە ژێر هێژموونیی دەسەڵات ‌و فەرمانەكانی سەرۆككۆمار.

هەرچی پەیوەستە بە دەسەڵاتی دادوەرییەوە، دەكرێت بڵێین سەرۆككۆماری داهاتووی توركیا هێژموونی خۆی بەسەر دەسەڵاتی دادوەریدا ده‌سه‌پێنێت؛ چونكە سەرۆككۆمار بەگوێرەی ئەم هەموارە نوێیە، دەسەڵاتی دامەزراندنی نیوەی ئەندامانی هەریەك لە دادگه‌كانی دەستووری، ئیداری، ئەنجومەنی باڵای دادوەری، داواكارانی گشتی و گەورە فەرمانبەرانی دەوڵەتی لەدەستدا دەبێت. ئەمەیش، واتای كۆنترۆڵكردنی تەواوی جومگە هەستیارەكانی دەسەڵاتی دادوەری لە لایەن خودی سەرۆككۆمارەوە دەگەیەنێت.

دەرەنجام:

پێمان وایە ئامانجی بنەڕەتی لە هەمواری دەستوور، گۆڕینی سیستەمی سیاسیی توركیایە لە پەرلەمانییەوە بۆ سەرۆكایەتی؛ چونكە تەواوی ئەو 18 ماددە هەمواركراوه‌ لە دەستووری ساڵی 1982، پەیوەندیدارن بە دووبارە داڕشتنه‌وه‌ ‌و ڕێكخستنەوەی هەر سێ‌ دەسەڵاتەكە؛ بە جۆرێك كە لەگەڵ تایبەتمەندییه‌كانی سیستەمی سەرۆكایەتیدا بگونجێت و، ئەم گۆڕانكارییەیش وەك هەوڵێك دەبینن بۆ دروستكردنی سیستەمێكی سیاسیی سەرۆكایەتیی تاكەكەسی ‌و، كۆنترۆڵكردنی كۆی جومگەكانی دەسەڵات ‌و، زاڵبوونی ئایدیۆلۆژیی تاكحزبی، كە ڕەنگە توركیا بەرەو ئاییندەیەكی ناڕوون ببات.